TƏQDİMATLAR, MÜƏLLİFİN TƏRCÜMEYİ-HALI VƏ TERMİNLƏR

TƏFSİRİN
müəllifinin ön sözü

Həmd olsun Allaha ki, halalı haramdan, xoşbəxt insanları bəd­­bəxtlərdən və həqiqəti yalandan fərqləndirən Furqanı Öz qu­lu­­­na nazil etmişdir!

Allah Öz mərhəməti ilə onu bütün insanlar və xüsusilə də təq­­valı möminlər üçün kamil Təlimat etmişdir ki, onlar küfr, ita­ət­­sizlik və cahillik azğınlığından iman, dindarlıq və bilik işığına çı­xa bilsinlər.

Allah Quranı qəlblərin şəfası etmişdir ki, onun sayəsində in­­­sanlar şübhə­lərdən və ehtiraslardan xilas olur və yüksək amal­lar uğrunda əqidə və bilik əldə edirlər. Bununla yanaşı Furqan müx­təlif fiziki xəstəliklərdən, mərəzlərdən və ağrı­lardan da şəfa ve­ricidir.

Ona şübhə etmək olmaz, çünki onun hekayətləri, hökmləri və qadağaları ən böyük həqiqətdir. Bu, Mübarək Kitabdır; onda çox­saylı nemətlər, dərin biliklər və ecazkar sirlər vardır. Bu dün­ya­da və Axirətdə təkcə onun hökmlərinə və nəsi­hətlərinə ria­yət et­məklə əmin-amanlığa və xoşbəxtliyə nail olmaq mümkündür.

Allah bildirmişdir ki, Quran əvvəlki Səma Kitablarını təs­diq edir və qoru­yur. Onun doğruluğunu təsdiq etdiyi ilahi mətn­lər gerçəkdir. Əgər Quran onları təkzib edirsə, onda o mətn­lər qəbulolunmazdır, çünki Quran özündən əv­vəlki Kitab­ların hər birinin əsas mahiyyətini əks etdirir və onları tamamlayır.

Fövqəluca Allah buyurur: “Allah onun vasitəsilə lütfünə na­il olmağa can atanları əmin-amanlıq yoluna yönəldir” (Ma­i­də, 5/16). Quran Səadət Yurduna aparır, ona aparan yola nur saçır və ona can atmağa çağırır. O, həmçinin əzab-əziyyətlər Yurduna apa­ran yolu izah edir, ondan çəkindirir.

Fövqəluca buyurur: “Bu, Müdrik və Hərşeyibilən tərəfin­dən ayələri aydın ifadə edilmiş və sonra müfəssəl izah olunmuş bir Kitabdır” (Hud, 11/1). Allah onun ayələrini tamamilə mü­kəm­­məl şəkildə izah etmiş və onlara qüsursuz gör­kəm vermişdir. O, on­ları elə izah etmişdir ki, həqiqəti yalandan, doğru yolu isə az­ğın­lıq­dan ayırd etmək mümkün olsun. Bu, aydınlaş­dırılması is­tə­ni­lən şüb­həni ara­dan qaldırır, çünki o, Müdrik və hər şeydən Xə­bər­dar­olan Rəbb tərəfindən yerinə yetirilmişdir. O (Pak və Müqəddəs) yal­nız doğ­ru danışır, ancaq yaxşı işlər görməyi və ədalətli olmağı əmr edir, dinə və məxluqların maddi həyatına zərər vuran şeyləri qa­da­ğan edir.

Fövqəluca Allah Qurana and içir və onu şan-şöhrətli adlan­dı­­rır. Bu vəsf onun keyfiyyətlərinin əzəmətinə və üstünlüyünə də­­lalət edir. Bunun səbəbi Quran ayələrinin dərinliyində və mə­na­larının böyüklüyündədir. Allah onu Xatırlatma adlandırır, çün­ki o, ilahi biliklərinin, gözəl əxlaqlılığın və mömin əməllərin yad­da saxlanmasına yardım edir və həmçinin ondan qorxanlar üçün nə­sihət rolunu ifa edir.

Fövqəluca buyurur: “Həqiqətən, Biz Quranı ərəb dilində gön­­dərdik ki, siz onu başa düşə biləsiniz” (Yusuf, 12/2). O, ərəb di­lində nazil edilmişdir ki, biz onu anlayaq və dərk edək. Allah bi­zə əmr etmişdir ki, onun üstündə düşünək və onun dərinlik­lə­rin­də gizlənən biliklərə nail olaq. Quran üzərində düşünmək – hər hansı bir nemətə açar, bilik və sirlərə nail olmağın vasitəsidir. Öz Kitabını möminlər üçün nəsihət və şəfa, mərhəmət və nur, izah və xatırlatma, ibrət və nemət, habelə doğru təlimat və müjdə et­diyi üçün Allaha həmd olsun!

Əgər insan bunu başa düşsə, ona aydın olacaq ki, öz əməl­lə­ri üçün məsuliy­yət daşıyan hər bir kəs Quranın mənalarının dərk edilməsində və onun yolu ilə getməkdə kəskin ehtiyaca ma­lik­­dir. Bax elə buna görə, Allahın qulları səy göstər­məli və əl­lə­rin­dən gələni etməlidirlər ki, Quran ayələrini öyrənsinlər və başa düş­­sün­lər. Onlar bu məqsədə ən qısa yolla nail olmağa can at­ma­lı­­dırlar.

Görkəmli ilahiyyatçılar Quranın çoxlu təfsirlərini yaz­mış­lar. Onların bir qismi uzun-uzadı izahlara dalır və əksər hallarda mü­­­za­kirə edilən məsələlərin çərçivəsindən tamamilə kənara çı­xır­dı­lar. Digərləri o dərəcədə qısa yazırdılar ki, ancaq ayələrin lüğəti mə­­­nalarını araşdırmaqla qənaətlənir və onların mənalarına diq­qət yetirmirdilər.

Bizim nəzərimizə görə, təfsir müəllifinin əsas vəzifəsi ayə­lə­­­­rin mənalarını izah etmək, sözlərin lüğəvi mənaları isə bu məq­sə­­də nail olmağın ancaq vasitəsi olmalıdır. Şərhçi mətni və ayənin mə­­nasını nəzərdən keçirməli və onu başqa oxşar ayələrlə mü­qa­yi­sə etməlidir. O anlamalıdır ki, bu ayələr bütün insanları, alim və ya nadan, şəhərli və ya köçəri olmasından asılı olmayaraq, doğ­ru yo­la gətirmək üçün nazil edilmişdir.

Ayələrin mətnləri üzərində düşüncələr və Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) həyat tərzini, bu ayələr na­zil edildiyi anda onun öz səhabələri və düşmənləri ilə qarşılıqlı mü­­­nasibətlərini bilmək bu ayələrin mənalarını başa düşməyə im­kan verən mühüm amillərdən biri idi. Bu amil, əgər ərəb dili ilə bağ­lı olan müxtəlif elmlərə bələd olmağı da ona əlavə etsək, daha qa­­barıq şəkildə özünü biruzə verir.

Əgər insan onlara malikdirsə, onda o, ancaq Quran ayələ­ri­nin mətni və əhəmiyyəti, onlardan hansı nəticələrin əldə ediləcəyi və onların hansı mənaları kəsb edəcəyi, məna və məzmuna görə nə­­yə dəlalət etmələri üzərində dərin düşün­cələrə dalmalıdır. Əgər insan səy göstərərsə, əmin olacaqdır ki, Rəbb Öz qulla­rın­dan olduqca daha Səxavətlidir, axı O, onların qarşısında, insanın özü­­nün müstəqil dərk etməyə qabil olmadığı Quran biliklərinə və sir­lərinə qapıları mütləq laybalay açacaqdır.

Xaliq mənə və mənim qardaşlarıma lütfkarlığını əta etmiş, bi­­­zə icazə ver­mişdir ki, öz imkanlarımız daxilində Onun Böyük Ki­tabını öyrənək. Mən isə, əldə etməyə nail olduğum və Allahın mənə əta etdiyi biliklərə istinad edərək Quranın şərhini yazmağı qərara aldım ki, onları əldə etmək istəyənlər üçün onlar xatır­lat­ma olsun, onları başa düşməyə cəhd göstərənlərə nemət olsun və doğ­ru yolla getmək istəyənlərə kömək olsun. Bundan başqa, bu kitabın yazılmasına mənə təkan verən bu biliklərdən bə­zi­lə­ri­nin iti­rilməsinin mümkün ola biləcəyidir.

Bu zaman mənim yeganə məqsədim vəhylərin mənalarının açıqlanmasıydı. Mən sözlərin və ifadələrin təhlili ilə, yuxarıda qeyd etdiyim səbəblərə görə, məşğul olmamışam. Bundan başqa, Quran təfsirçiləri bu məsələni o qədər məha­rətlə işləmişlər ki, onların ardıcıllarına əlavə etməyə bir şey qalmamışdır və qoy Allah bütün müsəlmanların adından onlara xeyir nəsib etsin!

Mən Allaha təvəkkül edirəm və ümid bəsləyirəm ki, O, mə­nim üçün bu vəzifəni asanlaşdırsın və mənə arzu etdiyimə nail ol­mağa razılığını versin, çünki insanlar Onun yardımı olmadan ar­zuladıqlarına nail ola bilməzlər. Mən Ondan xahiş edirəm ki, bu əsəri Öz Mübarək Üzü qarşısında səmimi və bütün insanlar üçün faydalı etsin, axı O – Səxavətli və Alicənabdır! Ey Allahım, sa­­lavatını Muhəmməddən əsirgəmə!

Qeyd

Bu təfsiri tərtib edərkən mən hər bir ayənin mənə aydın olan mənalarını, hətta mən onların haqqında artıq xatırlamış ol­sam da, bir daha göstərmişəm. Bununla qane olmayaraq, mən on­la­rı hər dəfə oxşar ayələrin şərhində təkrar­lamışam, çünki Allah Öz Kitabını tez-tez təkrarlanan ayələr adlandırmışdır. Əsərdə he­ka­­yətlər, tarixlər, hökmlər və digər faydalı məlumatlar təkrarlanır və bunda böyük bir hikmət vardır. Allah bütöv Quran üzərində dü­şünmək hökmü vermişdir ki, bu da bilikləri artırmağa, ruhani və fiziki əmin-amanlığın əldə edil­məsinə və bütün işləri səliqə-sah­mana salmağa imkan verir.

ƏBDÜRRƏHMAN İBN NASİR

ƏS-SƏƏDİ

MÜƏLLİFİN TƏRCÜMEYİ-HALI

(Bir tələbənin qələmindən)

Müəllifin adı əş-Şeyx Əbu Abdullah Əbdür­rəh­man b. Nasir b. Abdullah b. Nasir Ali Səədidir, Təmim qəbiləsin­dəndir. Əl-Qa­sım bölgə­sinin şəhərlə­rindən biri olan Uneyzə şəhərində 12 Mu­hər­rəm 1307-ci hicri tarixində (1890) dünyaya gəlmiş­dir. Onun cə­mi­si dörd yaşı olanda anası vəfat etmiş, üç ildən sonra isə atası dün­­ya­sını dəyişmişdi. Uşaq yetim bö­yümüş, lakin mükəmməl tər­biyə almışdı. Onun kəskin ağlı və biliklər əldə et­məyə olan bö­yük arzusu ətrafdakıların diqqətini cəlb etmişdi. Atasının ölü­­mün­­­dən sonra, o, Quranı öyrən­mə­yə və onu əzbərləməyə başladı. On bir yaşında olarkən, o artıq Quranı bü­tövlüklə gözəl tərzdə əz­bər bilirdi. O, doğma şəhərinin alimlərindən şəriət elmlərini öy­rə­nir və Uneyzəyə gələn şəxslərin mühazirə­lərinə gedirdi. Öz səy­ləri sayəsində hər bir şəriət elmini yaxşıca mənimsəməyi ba­car­dı və onun iyirmi üç yaşı tamam olanda o, şəriət elm­lərini baş­qa­larına tədris etməyə başladı. Buna baxmaya­raq, o, biliklərini də­rinləşdir­mək­dən əl çəkmir və vaxtını boş keçirmirdi. Hicri 1350-ci ilədək o, artıq öz şəhərinin görkəmli alimlə­rin­dən biri ol­ma­ğa nail olmuşdu, gənc tələbələr isə ancaq onun şagirdləri sı­ra­sı­na düşməyə can atırdılar.

Müəllifin müəllimlərindən bəziləri

İlk dəfə ona Müqəddəs Quranı öyrədən müəllimi şeyx İb­ra­him b. Həməd b. Casir olmuş­dur. Əbu Abdul­lah müəlliminin Mu­­həmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) hə­dislərini gözəl bilməsindən hə­­mişə vəcdə gəlir və onun təqvalılığın­dan və habelə yoxsullara gös­tərdiyi məhəb­bətindən və rəhmdilliyindən tez-tez danışardı. O, xatır­layırdı ki, bir dəfə soyuq qış günlərinin birində şeyxin ya­nına bir kasıb gəlmişdi. Həmin gün müəllimin əy­nində iki köy­nə­yi vardı və onlardan birini çıxarıb, hə­min şəxsə hədiyyə etdi, bax­ma­yaraq ki, özü varlı adam deyildi, o köynəyə özünün də eh­ti­ya­cı var idi. Allah ona rəhmət etsin!

Əbu Abdullahın digər müəllimi, ona İslam fiqhi­ni, ərəb di­li­ni və digər elmləri öyrətmiş şeyx Muhəmməd b. Əbdülkərim əş-Şi­bal idi. Uneyzə şəhə­rinin sabiq hakimi şeyx Salih b. Osman ona töv­hiddən, Quran təfsirindən, fiq­hin əsasları və qanunlarından və həm­çinin ərəb dilindən dərs demişdi. Öz biliklərinin ən çoxunu məhz ondan əldə etmişdi və o ölənə qədər, onu getdiyi bütün yer­lərdə müşayiət edərdi.

Bunlarla yanaşı o, şeyxlər Abdullah b. Ayi­din, Səəbə əl-Ku­vey­­cirinin, Əli əs-Sənaninin və Əli ən-Nasir Əbu Vadayın ya­nın­da da təh­silini artır­mışdır. Sonuncu ona hədis elmini, altı əsas hə­dis toplusunu və bir çox digər hədislıri öyrətmiş və onu müvafiq şə­ha­dətnamələrlə təltif etmişdi.

Onun müəllimləri arasında məşhur alim Muhəmməd b. Əb­düləziz əl-Muhəmməd əl-Məəni də olmuşdur ki, o, ona Uney­zə­də dərs demişdir. Şeyx Muhəmməd əş-Şənqıti onun doğma şə­hə­rinə gəldikdə isə, o, onun Quranın şərhinə, hədis və ter­mi­no­lo­gi­yası haq­­qında elmə və həmçinin ərəb dilinin qrammati­kasına və mor­fo­logiyasına həsr olunmuş mühazirə­lərində iştirak et­miş­dir.

Onun xoşxasiyyətliliyi haqqında

Əbu Abdullah çoxsaylı gözəl keyfiyyətlərə ma­likdi və ol­duq­ca təvazökar adamdı. O, uşaqlar və qoca­larla, varlı­lar və ka­sıb­larla rəftarında özünü çox sadə aparardı. O, vax­tı­nın bir his­sə­si­ni onunla söhbət etmək istəyənlərə sərf edərdi və bu söhbətlər isə həmişə dini səciyyə daşıyardı. O, dini və ictimai məsələləri mü­­za­kirə etməyi sevərdi və qonaqları onun söhbətlərindən və xüt­­bələrindən özləri üçün faydalı nəticələr çıxarardılar. Hətta onun adicə söhbətləri belə çox vaxt dini məclislərə çevrilərdi. O, müx­­təlif insanlarla ümumi dil tapmağı bacarardı və həmişə söh­bət­ləri üçün elə mövzular seçərdi ki, onlar müsahiblərinə həm bu hə­yatda və həm də Axirət həyatı üçün fayda gətirə bilərdi. Adam­­lar ona bir mü­bahisəni həll etmək üçün müraciət etdikdə, o, elə bir ədalətli qərar çıxarardı ki, hər iki tərəfi razı salardı.

Şeyxin kasıblara, ehtiyacı olanlara və imkansız mü­sa­fir­lərə rəh­­mi gələrdi və öz imkanları daxilində onlara kömək əlini uza­dar­­dı. Münasib şərait yarandıq­da, o, xeyirxahlıq etmək istəyən in­san­­ları ehtiyacı olanlara yardım göstərməyə çağırardı. O, hə­qi­qə­tən namuslu, saf qəlbli, təmiz və başladığı hər hansı bir işi vic­dan­la ye­rinə yetirən bir insandı. Onu haqlı olaraq ən savadlı və ən ağıllı in­san­lar­dan biri sayırdılar. O, öz əlaçı tələbələrinin tə­fək­kü­rünü iti­ləş­­dirməkdən ötrü onların arasında tez-tez müzakirələr apa­­rardı və hətta dini mətnləri yaxşı əzbərləyənlər üçün müka­fat tə­yin edər­di.

O, tələbələrinin sonrakı dövr üçün təlimini davam et­dir­mək­dən ötrü zəruri olan faydalı kitabları seçərkən onların özləri ilə tez-tez məsləhət­ləşərdi. Həm də bu zaman, o, şagirdlərinin ək­sə­riy­yə­ti­nin rəyinə üstünlük verər, rəylər bərabər olduqda isə, özü qərar qə­bul edərdi. Heç vaxt onun məşğələləri, hətta onlar uzun müddət da­vam etsə də belə, tələbələrini usandırmazdı, çün­ki dərsində iştirak edən­lərin hər biri keçilən mövzular­dan məm­nun qalardılar. Allah, bi­zə və bütün iman sahiblərinə öz vaxtımızı ən yaxşı istifadə et­mək­də və puç olmayan xeyirxah əməllər eh­ti­yatı qazan­maqda yar ol­sun!

Onun dərin bilikləri haqqında

Şeyx İslam hüququnun əsasları və hökmlərinə hərtə­rəfli bə­ləd idi. Öz müəllimlə­rinin getdiyi yolu davam etdirə­rək, o, gənc­­liyində Hənbəli fiqhi təliminin tərəfdarı idi və bu dini mək­tə­bin bir-neçə aliminin əsərlərini əzbərləmişdi. Elə o vaxt İslam fiq­hi­­nə həsr etdiyi bir əsər və rəcəz ölçüsündə, təxminən 400 beyt­dən ibarət şer yazmışdı. O, həmin əsərinə qısa şərh tərtib etmiş, am­­ma sonralar onu nəşr etdirməmişdi, çünki o əsər onun əvvəlki ba­­xışlarını əks etdirirdi.

O, üzün müddət İbn Teymiyyənin və onun şagirdi İbn əl-Qey­yimin və həmçinin çoxsaylı digər müəlliflərin əsərlərini öy­rən­­mişdi. Tövhid sahəsində, Quran təfsirində, şəriət hüququnda və digər faydalı elm sahələ­rində dərin bi­lik­lər əldə edərək, o, an­caq Hənbəli təlimi baxışlarına istinad etməyi tərk etdi və yalnız mü­qəddəs mətnlərə əsaslanan rəyləri üstün tutdu. Buna bax­ma­ya­raq, o, bir sıra ifrata mübtəla olan şəxslərdən fərqli olaraq, ənə­nə­vi fiqh məktəb­lə­rinin tərəfdarlarına heç vaxt həqarətlə yanaş­maz­dı. Allah bizə də həmişə doğru yol tutmaqda kömək olsun!

O, Quranın təfsir edilməsi sahəsində böyük yüksək­liklərə nail oldu və bir sıra müxtəlif təfsirləri öyrəndi, bu ecazkar elmi mə­nimsəyərək, Quranın bir-neçə cilddən ibarət gözəl şərhini yaz­dı. Bu əsər xüsusi hazır­lıq görülmədən yazılmışdır, çünki müəl­li­fin nəinki daha geniş və təfərrü­atlı şərh yazmaq üçün və hətta baş­qa əsərlər yaratmaq üçün də kifayət qədər vaxtı yox idi. O, çox vaxt ayələri birbaşa dərsdə hazırlıqsız təfsir edir və şagirdlərinə Qu­ran ayələrinin mənasını və faydasını açıqlayırdı. O, ayələrin əsil mənala­rı­nı dərk etməyə, onların əsasında çoxlu faydalı nəti­cə­­lər çıxar­mağa nail olmuşdu və məhz buna görə onun dinləyi­ci­ləri heç vaxt müəllimlərinin susmasını istəmirdilər, çünki onun nit­qi valehedici, dəlilləri və nəql etmə üsulu isə inandırıcıydı. Onun mühazirələrində iştirak edən və ya onunla birlikdə şəriət məsələlərini müzakirə edənlər onun hərtərəfli dərin biliklərinin şa­hidi olurdular. Eyni fikri onun əsərləri və fitvaları ilə tanış olan hər bir şəxs haqqında demək olar.

Müəllifin əsərləri

1. “Mərhəmətli və Rəhmli olandan asanlaş­dırma” Mü­qəd­dəs Quranın təfsiri. Bu kitab üzə­rində iş 1344 h. il­in­də bi­ti­ril­miş­dir.

2. “Hənbəli məktəbinin istifadə etdiyi bütün kitab­larını ta­mam­layan şəriət hüququ­nun təfsiri”. Bu əsər nəşr olunmamışdır.

3. “Ən qısa və yüngül yolla şəriət hüququnu öyrənən ağıllı və sağlam düşüncəli insanlar üçün təlimat”. Suallar və cavablar formasında tərtib edilmiş bu kitab “Mətbəət ət-tərəqqi” nəşriyyatı tərəfindən 1365-ci hicri ilində Dəməşqdə mü­əl­lifin vəsaiti he­sa­bı­na nəşr edilmişdir və pulsuz paylan­mışdır.

4. “İslamın üstünlüklərinin qısa izahlı incisi”. Bu kitab “Mət­­­­bə­ət Ənsar əs-Sünnə” nəşriyyatında 1366-ci hicri ilində çap edil­­­miş­dir.

5. “Dövrə uyğun gələn faydalı xütbələr”. Şeyx öz şəhərində xüt­­bə demək haqqına malik olduqdan sonra, o, hər cümə və bay­ram günlərində öz zamanına uyğun olan və in­san­ların başa düş­mə­sinə ehtiyac duyduqları mühüm məsələlərə aid xütbələrlə çıxış et­məyə çalışırdı. Sonralar o, bu xütbələri toplayaraq öz vəsaiti he­sa­bına əvvəlki kitabla birlikdə “Mətbəət Ənsar əs-Sünnə” nəş­riy­ya­tında çap etdirmiş və pulsuz paylamışdır.

6. “Quranın təfsirinin gözəl prinsipləri”. Bu kitab da “Mət­bə­ət Ənsar əs-Sünnə” nəşriyyatında 1366-cı hicri ilində nəşr olun­muş və pulsuz paylan­mışdır.

7. “Dinin, onun daşıyıcılarının və ardıcılla­rının əl-Ku­sey­mi­nin iftiralarından qorun­ma­sı”. Bu kitab “Dar əl-Kutub əl-Ərə­biy­yə” nəşriy­yatında Hicazda məşhur olan şeyx Mu­həmməd Əfəndi Hu­­seyfanın ianəsi hesabına 1366-cı hicri ilində nəşr edilmişdir.

8. “Açıq və aydın həqiqət və ya peyğəmbər­lərin və elçilərin töv­hidinin təfsiri”.

9. “İnandırıcı və qənaətbəxş izah”. Bu kitab şeyx İbn əl-Qey­­yimin “ən-Nuniyyə” adlı qəsidəsinə yazılmış şərhdir.

10. “Müsəlmanlar arasında qarşılıqlı kömə­yin zəru­riyyəti və dini mübarizə məsə­ləsi”. Son üç kitab Qahirədə “əl-Mətbəə əs-Sə­­ləfiyyə” nəşriyya­tında müəllifin vəsaiti hesa­bına nəşr olunmuş və pulsuz paylanmışdır.

11. “Tövhidin məqsədləri haqqında sağlam söz”. Bu kitab Mi­­­sir­də “Mətbəət əl-İmam” nəş­riyyatında şeyx Əbdülmöhsün Əbu Battının ianəsi hesabına 1367-ci hicri ilində nəşr olunmuş­dur.

12. “İslam hüququ prinsiplərinin qısa izahı”. Nəşr olun­ma­mış­dır.

13. “Quranın təfsirinin mahiyyəti haqqında Bəsirətli­dən yün­gülləşdirmə”. Bu kitab “Mətbəət əl-İmam” nəşriyyatında mü­əl­lifin və bir qrup xeyriyyəçinin ia­nələri hesabına nəşr olunmuş və pulsuz paylanmışdır.

14. “Çiçəklənən bağlar”. Bu kitab ilk dəfə olaraq “Mətbəət əl-İmam” nəş­riyyatında çap olunmuşdur.

Şeyxin çoxsaylı yazılı qeydləri və onun Uneyzə və digər vi­la­yət­lə­rin sakin­lərinin su­al­larına verdiyi cavabları qorunub sax­la­nıl­mış­dır. Bun­dan başqa, onun əlinə düşmüş müx­təlif kitabların kə­narlarında qeydlər var­dır. Onun üçün yazmaq heç bir çətinlik tö­rətmirdi və buna görə də onun çoxlu fitvaları və əsərləri böyük top­ludan ibarətdir. O, məşhur İbn Əbdülqavinin poetik əsərinin üzü­nü köçürmüş və ona şərh yazmaq niyyətində idi, sonra bu­nun çətin olacağı qərarına gəldi və onu “əl-İnsaf” kitabı ilə bir­ləş­dir­di və onları öz əli ilə köçürmüşdü ki, insanlar asanlıqla oxuya bil­sinlər. Bu əsəri xatırlatdığımız şerlərə şərh kimi ad­landırmaq olar­dı, lakin biz bunu onun əsərlərinə aid saymadıq.

Əsərlərini yazarkən şeyxin ən ali məqsədi bilikləri yaymaq və haqqa dəvət etmək idi və buna görə də o, hər cür imkandan is­ti­fa­­də edərək, əsərlərini nəşr et­dirməyə çalışırdı. O, bunların va­si­tə­si­­lə keçici dünyəvi nemətlər əldə etməyə və varlanmağa can at­mır­dı. O, kitablarını pulsuz paylayır ki, bütün biliklər arzu edən­lə­rə fay­­­dalı olsun. Qoy Allah İslam və bütün müsəlmanların adın­dan ona sa­vab versin, bizi isə ancaq xeyirxah əməllər işlətməyə yö­nəlt­sin!

Şeyxin vəfatı

Öz həyatını bütünlüklə elmə həsr edərək, Əbu Abdullah Əb­­dürrəhman b. Nasir əs-Səədi 69 yaşında vəfat etdi. Bu, onun doğ­ma şəhərində 1376-cı h. (yeni təq­vimlə 1957-ci) ildə baş verdi. Al­lah ona rəhmət etsin!

ƏSƏRƏ TƏQDİMAT YAZAN

GÖRKƏMLİ İSLAM ELM XADİMLƏRİ

Şeyx Muhəmməd b. Saleh əl-Useyminin

TƏQDİMATI

Həmd yalnız Allaha məxsusdur.

Peyğəmbərimiz Muhəmmədə, ailə­sinə, səhabələrinə və Qi­yamət gününədək xeyirxahlıqda onların ardınca ge­dən­lərə sala­vat və salam olsun!

Sonra, dəyərli şeyximiz Əbdürrəhman b. Nasir əs-Sə­ədinin (Allah ona rəhmət etsin)“Teysirul-Kərimur-Rəhman fi Təfsiri Kəla­mul-Mənnan” adlı əsəri özünə xas bir çox xüsusiyyət­lərinə gö­rə Quran təfsir­lə­rinin ən yaxşıların­dan biri hesab edilir.

Bu Təfsir aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

onun yazılmasında müəllif hər kəsin başa düşə biləcəyi asan və aydın ifa­də­­lərdən istifadə etmişdir;

oxucunun fikrini yayındıran və vaxtını aparan, düşüncə üç­ün heç bir fay­dası olmayan lüzumsuz uzadıl­ma­lardan və əla­və­lərdən çəkinil­mişdir;

xatırlanmasına zəruri ehtiyac duyulan əsaslı zid­diyyətlər­dən başqa, digər ixtilaflı məsələlərə toxunul­ma­mışdır. Kitabın bu xüsusiyyəti oxucu­nun fikrini mü­əy­yən bir məsələ üzərində cəm­ləş­dirməyə imkan verir;

sifətlərlə bağlı ayələrdə Allahın hökmləri ilə zid­diyyət təş­kil edən təhrif və yozmalardan qaçınaraq, sələf metoduna əsas­lanıl­mışdır;

ayələrin nişan verdiyi fayda və hökmlərdən çıxarılan nəti­cə­lərə dair incə­liklər barədə; xüsusilə, bu özəllik “Sad” surəsin­dəki Davud (ə) və Süleyman (ə.) he­ka­yətlərində və “Maidə” su­rə­sində dəstəmaz alınması ilə bağlı ayədə daha bariz şəkil­də özü­nü göstərir. Müəllif bu ayədən əlli hökm çıxartmışdır;

bu əsər təfsir və gözəl əxlaqa dair təlim-tərbiyə vasitəsidir. Bu, “Əraf” surə­sinin “Sən bağışlama yolu­nu tut, yaxşı iş görməyi əmr et və cahillərdən üz dön­dər”[1] ayəsinin təfsirində aydın gö­rü­nür.

Məhz bu özəlliklərinə görə, Quran təfsiri əldə etmək istə­yən hər kəsə öz kitab­xanasında bu qiymətli təfsir üçün yer ayır­masını tövsiyə edirəm.

Fövqəluca Allahdan bu kitabın müəllifinə və onu oxuyan­lara yararlı olma­sını arzu edirəm. Həqiqətən, O, Çoxsəxavətli və bərə­kət Sahibidir. Muhəmməd Peyğəmbərə, ailəsinə, səhabə­lə­ri­nə və Qiyamətə qədər onla­rın ardınca gedənlərə salavat və sa­lam olsun!

Muhəmməd əs-Saleh əl-Useymin

15 ramazan 1416-cı hicri ili

Abdullah b. Əbdüləziz b. Aqil əl-Aqilin

 (əsərin ingilis tərcüməsinə yazılmış)

 MÜQƏDDİMƏSİ

Bismilləhirrəhmanirrəhim!

Həmd Allah məxsusdur!

Sonra, Şeyx Səd b. Fəvvaz əs-Sumeyl yanıma gələ­rək, bö­yük alim, şeyximiz Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədi­nin (Allah ona rəhmət etsin) Təfsi­rindən bəzi nü­munələr gətirdi.

Bu əsərin təshih edilmiş əlyazmasını əldə etdik­dən sonra, onu yeni­dən nəşr etdirmək istəyini bildirdi.

Əsərin orijinalını tədqiq edib ən düzgün, müəl­lifin yazdığı xüsu­siyyətləri aşkar etməyi, hədislərin nömrəsi və ilk rəvayətçi­lərinin üzə çıxarılmasını da nəzə­rə alaraq, nöq­sanlı ola biləcək halları və həm də daha əvvəl­ki nəşrlərdə gözdən qaçmış çatış­mazlıqları aradan qaldıraca­ğı­na söz verdi.

 Mən də bu mübarək təşəbbüsünə görə ona təşək­kü­rümü bildirib, uğur qa­zan­ması üçün dua etdim.

Şübhəsiz ki, Fövqəluca Allah bu təfsirin müsəlman­lar tərə­findən qəbu­lunu təmin etmişdir.

Bu təfsir Ərəbistanın Şərəfli Quran radiosu ilə hər gün iki də­­fə yayımlanır, məscidlərdə camaata oxunur və alimlərin elmi sil­si­lələrində tədris edilir. Bu təfsir dəfələrlə nəşr edilməsinə bax­ma­­ya­raq, təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, xətalar­dan və tədqi­qat­çıların (əvvəlki ərəbdilli nəşrlərdə[2]) artırmalarından xilas ol­ma­­mışdı.

Bu kitab təfsirlərin ən faydalısı və ifadələrinin asan­lığı ilə, ən yaxşı başa düşülənidir.

Bu təfsir aydın mənalarla ifadə edilmiş, anlaşıl­ması çətin­lik­dən və İsrail əf­sa­nələrindən uzaq, düzgün danışmaq və həqi­qəti söyləmək baxı­mından müşkül olana toxunmayan və ixti­laf­lar­dan bəhs etməyən bir kitabdır. Bu kitabın göstə­rilənlərdən da­ha əhəmiyyətli olan bir xüsusiyyəti də, onun sifət ayələrini sələfin metodu əsasında, yozumdan uzaq formada şərh etmə­sidir. Bəhs edilən nəticə­lərə və digər mənbələrə müraciət edilmə­dən ayədə olan faydaların yerindəcə xatırlan­ması, növbəti bir özəllik kimi, öncə deyilənlərə ayrıca olaraq əlavə edilir.

Bu əsərin gözəl əxlaqdan, Peyğəmbərin (s.ə.s.) şəriət hökm­lərindən xəbər ver­məsi özü-özlüyündə qənaətbəxş bir məsələdir. Bütün bunlar asan və aydın söz­lərlə ifadə edilmişdir. Bu kitab hər kəsin anlaya biləcəyi bir səviyyədə olduğuna görə, elm öyrənmək istəyənlərin istifadə edə biləcəyi bir mənbədir. Şübhəsiz ki, bu, yaradılması çətin, başa düşülməsi isə asan olan bir kitabdır. Uzun zaman idi ki, bu kitabın tərcümə edilməsini, xüsusilə də ingilis dilinə çevrilməsini arzu edirdim və buna görə Allaha dua etdim. Ümid etmək olar ki, Allah bu kitabı oralarda faydalı edər.

Bu əsər İslam dini ilə tanışlığın çox təsirli bir vasitəsidir.

Müvəffəqiyyət Allahdandır!

Abdullah b. Əbdüləziz b. Aqil əl-Aqil

Şeyx Bəkir b. Abdullah Əbu Zeydin

MÜQƏDDİMƏSİ

Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

Həmd təkcə Allaha məxsusdur! Peyğəmbər­lərin sonuncu­suna, ailəsinə, səhabələrinə və onların yolu ilə gedən və Sünnəyə sarılanlara salavat və salam olsun!

Sonra, burada yazdığım nə müqəddimə, nə də təqdi­matdır. Təkcə tərif və xeyrə işarə edən bir yazıdır.

Bu hadisə barəsində təəssüratımı oxucularla bölüş­mək istə­yirəm.

Təxminən hicri 1380-cı illərdə bəzi xeyirxah insanların Şeyx Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədinin[3] (Allah ona rəhmət etsin) 8 cild­dən ibarət “Teysirul-Kərimur-Rəhman fi təfsiri Kəlamil-Mən­nan” adlı təfsirini tövsiyə etdiklərini eşi­dirdim. Bu təfsir digər­lə­rindən aşağıdakı xüsu­siyyətlərinə görə seçilməkdə idi:

Bu kitab, etimad göstərilən və onda sələflərin yolu əks olu­nan bir əsərdir. O, səhih bir əsərin və doğru-düzgün anlayışın qı­sa xülasəsini asanlıqla özün­də əks etdirir.

Bu kitab alimlər üçün xatırladan və elmə yeni gələnlər üç­ün isə öyrədəndir.

Daha sonra digər alimlərin və elm öyrənən tələbə­lə­rin də məhz bu kitabı xüsusi olaraq tövsiyə etdiklərini eşitdim.

Şeyx Əbdürrəhmanın oğlu Abdullah (1405 ö.) mənə ata­sı­nın aşağıdakı əsərlərini hədiyyə etmişdi:

Teysirul-Lətifil-Mənnan fi Xülasəti Təfsiril-Quran;

əl-Qəvaidul-Hisan li-Təfsirul-Quran;

Fəvaidu Mustənbata min qissati Yusuf əleyhissalam.

Bu üç kitabı oxudum və sətirlərində bu təfsirə yönəltmələr tap­dım. Müxtəlif vaxtlarda bu təfsirdən istifadə edirdim. 1418-ci il­də bir qrup dəyərli alimin ha­zır­ladığı “ət-Təfsirul-Müyəssər” ad­lı kitabın Mədinə­də olan Mushafuş-Şərif Kral Fəhd Nəşriyyat Cə­miy­yətinin çap etdiyi nüsxəsi­nin son araşdırmalarını apar­dı­ğım vaxtlarda, bəhs edilən təfsirin İbn Cərir ət-Təbəri (310 ö.) və Sə­ədinin təfsi­rlərinə çox böyük etimadla yanaşdığını gördüm. Bun­dan sonra Səədinin təfsirinə rəğbə­tim və istəyim daha da art­dı.

Səədinin digər məziyyətlərindən biri də onun İbn Teymiy­yə və İbn Qeyyimə (Allah onlara rəhmət etsin) xüsusi münasibət bəsləməsi və kita­bını onlardan əxz etdiyi faydalı seçmələrlə bəzə­mə­si idi.

Səədi ayələrdən məharətlə nəticələr çıxararaq kitabını asan­laşdırıb bizə təq­dim etmişdir.

Məsələn, “Bəqərə” surəsinin “Deyin: “Biz Allaha, bi­zə na­zil ola­na ... iman gə­­tirdik...” (136-cı) ayəsi[4] və “Ma­idə” surəsində keçən dəs­tə­­mazla bağlı 6-cı ayə[5] dediyi­mi­zə ən gözəl nümunədir.

Xüsusilə peyğəmbərlər haqqında hekayətlə­rin sonunda qiy­mətli və faydalı nəticələr çıxarmış­dır... Əhzab surəsinin bir ayə­sində[6] bu incə və lətif mövzuya belə toxu­nul­muşdur: “Onlar­dan bir dəstə demişdi: “Ey Yəsriblilər![7]: Din qardaşlığını və İs­lam bağını atıb millətçi­lik çığır-bağırı salmaq cahillik əlamət­lərindəndir".

Mən belə faydalı nəticələr çıxaran başqa birisini hələ gör­mə­­­mişəm. Bu ayə, milliyyətçiliyin İslama aid olmadığını bildi­rən daha üç ayəni də ehtiva edir.

Dərin biliyindən və bu sahədəki yetərli imkanlara malik ol­ma­sından bəhs etdik­dən sonra, onun gözəl həyat tərzinə nəzər sa­laq. Onun tərcü­meyi-halında nü­mu­nəvi olması, itaətətkarlığı, xeyirxah­lığı və yaxşılığı, doğruçu və sağlam düşün­cəli olması üzə çıxır. Onun tərcümeyi-halında əksini tapmamış bir hadisə:

Məkkə xəzinələrindən olan Siddiqə kitabxa­nasının sahibi Şeyx Əbdürrəhim Sadiq əl-Məkkinin (1408 ö.) mənə izah etdiyinə görə, o, Şeyx Səədinin namaz qıl­masının şahidi olmuş, onun xu­şu­sunu və Allaha bağ­lılığını bildirən şeylər gör­müşdür. Alim­lər Şeyx Muhəmməd Həmid əl-Faqinin də (1379 ö.) Əhməd Şakir (1377 ö.) haqqında da belə dediyini rəvayət edirlər:

“Namazı tam xuşu içində, Allaha müti halda Əhməd Şakir kimi qılan bir adam görməmişəm”.

Biz də bu böyük müfəssir alimin Şeyxülislam İbn Teymiy­yə­nin (Allah ona rəhmət etsin) bu sözünə uyğun əvəzini almasını diləyirik:

“Lədunni elminə[8] gəlincə, şübhəsiz ki, Fövqəluca Allah təq­va sahibi olan dostlarının və saleh qullarının qəlbini, xoşlanma­dı­ğı şeylərdən təmizlən­mələri və sev­diyi şeylərə riayət etmələrinə görə, başqala­rının qəlbini açmadığı bir tərzdə, açar”.

Bu isə, Əlinin (Allah ondan razı olsun) de­diyi: “...Allahın Ki­tabı barədə qu­lu­na verdiyi anla­yış istisna olmaqla...” və bu əs­ər­­­də olduğu kimidir: “Bildiyinə əməl edən insana, Fövqəluca Allah bilmədiyi­nin elmini də verir”.

Quranda bu məsələyə bir çox ayələrdə toxunul­muş­dur. Belə ki, Allah buyurur:

“...Əgər onlar özlərinə verilən öyüd-nəsihətlərə əməl et­səy­­dilər, əlbəttə, bu, onlar üçün daha xeyirli və daha mükəm­məl olardı ...və onları doğru yola yö­nəldər­dik” (Nisa, 4/66,68).

Ayrıca olaraq Fövqəluca Allah Onun əmrlərini yerinə yeti­rənləri doğru yola yönəldəcəyini bildirərək belə buyurur:

“Allah Onun razılığını axtaran şəxsləri bu Kitab­la əmin-aman­lıq yollarına yönəldir, onları Öz izni ilə zül­mətlərdən nu­ra çıxarır və düz yola yönəldir” (Maidə, 5/16).

“Doğru yolla gedənlərə gəldikdə isə, onlara hidayə­tini ar­tı­rar və onları təqvalı olmağa müvəffəq edər” (Muhəm­məd, 47­/17).

“...Onlar Rəbbinə iman gətirmiş gənclər idi. Biz də onla­rın hidayətini ar­tırdıq” (Kəhf, 18/13).

“Bu, insanlar üçün açıq-aydın bir dəlil, qəti inanan­lar üçün isə doğru yolu göstərən rəhbər və mərhəmətdir” (Casiyə, 45/20).

“...Bunlar Rəbbinizdən gələn aşkar dəlillər, iman gətirən bir camaat üçün doğru yolu göstərən rəhbərlik və mərhəmətdir” (Əraf, 7/203) ... (əl-Fətava, 13/245)”[9].

Bu təfsir haqqında yazımı qələmə alarkən yadıma Şeyx Əb­dür­rəhman əd-Dəvsəridən (1399 ö.): “Təfsirçidə axtarılan ən əhə­miyyətli şərt nədir?” – deyə so­ruşduqda, dediyi: “Qəlbi Quran­la rahatlıq tapandır” kimi verdiyi cavabı düşdü.

Mən, Şeyx Səədidə də bu şərtin olmuş oldu­ğuna inanıram və, həqi­qətən, onun dilindən belə mənali çeşmələr axmışdır. Bu isə Allahın fəzilətin­dəndir.

Allah ona əvəzini versin!

Beləliklə, deyilmişdir ki: “Quranın mənasını təkcə təmiz qəlb­lilər anlaya bi­lərlər. O qəlblər isə təqva sahibləri­nin qəlbidir” (Bax: əl-Fətava, 13/245).

Fövqəluca Allah Nəcdli alim Səədiyə bu sahədə ilk əsər ya­zan­lardan ol­ma­sına görə xeyirlər versin. Mən Nəcdli alim­lər ara­sın­da Quranı bu gözəllikdə tam təfsir edən daha bir başqasını ta­nı­mı­ram.

Həqiqətən də, Fövqəluca Allah bu təfsirin müsəlmanlar ara­­­sında qəbul edil­məsini və yer üzünün hər tərəfinə yayılıb də­fə­lərlə nəşr edilməsini nəsib etmişdir.

Kitabın bəzi nəşrləri:

1. Misir Sələfiyyə mətbəəsi çapı. Kitabın bir hissəsi içindəki çatışmazlıqlarla birlikdə Şeyxin yaşadığı dövrdə nəşr edilmiş, qa­lanı isə vəfatından sonra tamam­lanmışdir.

O zamanın mətbəə və nəşriyyat şərtləri çərçi­vəsində bu nəşrdə bəzi kəl­mələr və cümlələr çıxa­rılmış və nöqsanlar yaran­mışdır.

2. Muhəmməd Zuhri ən-Nəccarın tədqiqatı ilə Riyad Səəu­diy­­yə çapı. Bu şəxs nəşri kitaba aid olmayan əlavələrlə korla­mış­dır. Onun ardınca tələ­bəsi yaz­dığı “Kəşfus-sitar an telfigi və tali­kin-Nəccar” adlı kitabında onu tənqid etmişdir.

3. Birinci və ikinci əsas götürülərək çap edilən nəşrlər.

4. Daha sonra düzəlişlər verilərək Nəccarın əla­vələ­rindən tə­miz­lənmiş nəşr­lər çap edilməyə başlandı.

5. Əlimizdə olan bu nəşr iki xüsusiyyətilə önə çıxır. Birin­ci­si, edil­miş yan­lış­lıqların və nöqsanların təshih edilib düzəl­dil­mə­si. İkin­cisi isə, Nəccarın əlavələrindən təmizlənərək və iki əl­yaz­ma­sı tutuş­du­rularaq, başlıqlara ayrılmış mövzular və fayda­lar mün­də­rə­catı yaradılmışdır. Bu nəşrin əsas götürülməsi və qar­daş­larımız tərəfindən müəyyən edilən düzəliş və mülahizələr na­şir­lərə təqdim edilməlidir ki, növbəti çaplarda nəzərə alınıb dü­zəl­­dilsin.

Bacarıq Allahdandır!

Şeyx Bəkir b. Abdullah Əbu Zeyd

8 şəvval 1421-ci hicri ili

Ərəb ifadələri və terminlərinin izahlı

lüğəti

Ad – ad camaatı qədim xalqdır. Müasir Yəmənin Had­ra­ma­ut adlı yaşayış məntəqəsində yaşayardılar, Nuh peyğəmbərin (a) nəs­­lindəndirlər. Onlar Hud peyğəmbəri (a) qədd etdilər. Öz­lə­ri-nin inadkarlıqlarına və zalımlıqlarına görə, başlarının üstündə yed­­di gecə və səkkiz gün fasiləsiz tüğyan edən qasırğalı kü­ləklə məhv edildilər.

Ayə – (a) Quran surələrinin ibarət olduğu nisbətən müs­tə­qil misralar; (b) möcüzə; (c) əlamət; (ç) ibrət.

Bahirə – İslamaqədərki ərəblər tərəfindən sitayiş edilən süd ve­­­rən dişi dəvə. Əgər di­şi dəvə ardıcıl olaraq on dəfə dişi bala do­ğar­­­­dısa, bütpərəst ərəblər onu “Saibə” adlan­dırıb ona sitayiş edər­­di­­lər. Bundan sonra o yenə də bir dişi bala doğ­saydı, onda onu ba­hi­­rə adlandırar­dılar və ona anası ilə bərabər sitayiş edər­di­lər. Büt­pə­­rəstlər onun qulağının ya­rısını kəsər, ona minməz, üs­tün­­də yük da­şı­maz, yununu qırxmaz və südünü ancaq qonağa ve­rərdilər.

Beyət ər-Ridvan – Osman ibn Affanın qureyşlilər tə­rəfin-dən öldürülməsi xə­bəri Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) səha­bə-lə­rinə çatdıqda, onlar Xudeybiyyədə bir ağac altında razılıq andı, yə­ni ölənə qədər sədaqətli qalmaq andı içmişdilər. Bu hadisə hicri ta­rixinin 6-cı ilində baş vermişdi.

Beyt əl-Məmur – yeddinci səmada bilavasitə Kəəbənin üs­­tündə yerləşən mə­bəddir. Hər gün onu yetmiş min mələk zi­ya­rət edir və onlardan heç biri Qiyamət gününə qədər bir daha ora­nı ziyarət edə bilməyəcəklər.

Beytulharam – Məkkədə Kəbənin olduğu sahədəki məsci­din adı. Ona ha­ram de­yilməsi ona hörmət, sayqı göstərmək və qayğı ilə yanaşmaqdan ötrüdür.

Beytulməmur – Baxılan, qulluq edilən ev. Kəbənin üst tə­rə­fin­də olan bir yerdir. Başqa adı “Durahdır”. Fövqəluca Allah Qu­ran­­da Beytulməmura and içir və bununla onun yüksək dəyərə ma­lik olduğu aşkar olur.

Bədr – Məkkədən 150 km cənubda yerləşən bir yerdir. İs­lam tarixində müsəlman­larla kafirlər arasında ilk irimiqyaslı dö­yüş keçirilmiş yerdir.

Bəkkə – Məkkə.

 Bərzəx – əngəl, iki şey arasındakı pərdə, maddi aləmlə ruhi aləm, yəni ölümdən sonra Qiyamətə qədər qalınacaq aləm və ya qəbir aləminin adı. Bərzəx kəlməsi Quranda üç yerdə keçir. Məsələn, “O, qarşı-qarşıya gələn iki dənizi bir-birinə qovuş­dur­du. Onla­rın arasında maneə vardır, onu keçə bilməzlər” “بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ” (Rəhman, 55/19-20).

Cəhənnəm – Axirətdə günahkar qulların əbədi qalacağı əzab məskəni

Cəhim – Cəhənnəm

Cənnət əl-Xuld – əbədiyyət bağı, Cənnətin adlarından biri

Cənnət əl-Məva – sığınacaq-bağ, Cənnətin adlarından biri

Cənnət ən-Nəim – Səadət bağı, Cənnətin adlarından biri

            Cibt – (a) Allahdan başqa sitayiş edilən şeylər; (b) ca­du­gər­lər və baxıcılar

Cihad – (a) Allah yolunda aparılan müharibə; (b) Föv­qəl­uca Al­lahın adını şə­rəfləndirmək məqsədilə göstərilən istənilən səy­­­lər. Ci­hadın bir neçə forması var. Müsəlman dövlətinin təh-lü­kə­sizliyinə qəsd edən və İslamın yayılmasına maneə yaradan ka­fir­lərlə mü­ba­ri­zə hərbi yolla aparılır. Özlərini müsəlman kimi gös­tərən münafiqlərlə ci­had müsa­hibələr, onlara həqiqi biliklərin çat­dırılması vasitəsilə apa­rılır. Şeytanla və insanın öz nəfsi ilə apar­dığı cihad da mövcuddur.

Cin – Uca Allahın oddan yaratdığı məxluqlar yer üzündə in­­­sandan çox əvvəl yaşa­mışlar və indi də yaşayırlar. Onların ara­sın­­da da müsəlmanlar və kafirlər mövcuddur. So­nuncuları şeytan və ya iblis adlandırırlar. İnsanlar bəzən cinləri görə bilirlər. Al­lahın qadağan etdiyinə baxmayaraq, bir sıra cadugərlər və ba­xıcı-falçılar onlarla əlaqəyə girirlər.

Cizyə – müsəlman dövlətinin himayəsi altında yaşayan qey­­ri-müsəlman­lardan alınan vergi və ya can vergisi

Ehram – Həcc ziyarəti zamanı geyilən tikişsiz ağ rəngli ör­tün­­­mə geyim. Namaz qılanın və ya həccə gedənin mərasimə baş­la­­dığı hal. Adi hallarda icazə verilən bəzi hərkətlər, ehram ge­yi­lən zaman qadağan edilir. Namaz qılan ehram vəziyyətinə tək­bi­rat-əl-ihram adlanan “Allahu Əkbar!” kəlməsini dedikdən sonra gir­miş hesab olu­nur. Zəvvar isə ehramını geydikdən və ziyarətə başlamaq niyyə­tini səslə söylədikdən sonra ehram vəziy­yətini alır. Zəvvarın mərasim geyimi tikilməmiş iki parça materiyadan iba­rət olur: bir parçası izar adlanır ki, qurşağa sarınır; ikinci par­ça­sı isə örtük kimi beldən yuxarı çiyinə atılır, çiyini və qarın na­hiyyəsini örtür.

Etikaf – ibadət məqsədilə bir müddət məsciddə qalmaq.

Ədn – Ədəm, Cənnətin adlarından biri.

Əl-Hicr – Hicr, Səmud camaatının yaşadığı Məkkə ilə Tə­buk arasında yerləşən yer adıdır

Əl-Kövsər – bolluq çayı, suyu süddən ləzzətli və baldan şi­rin olan Cənnət çayı. Onun ətirli rayihəsi müşkün xoş iyindən də gö­­zəldir. Onun ətrafında dəvə boynuna oxşayan uzun boyunlu gö­zəl quşlar uçuşur.

əl-Lat – Taifdə yerləşdirilmiş və sakif qəbiləsinin ila­hi­ləş­dir­diyi ərəb büt­pərəst­lə­ri­nin ən məşhur bütlərindən biridir. O – ağ qaya üzərində tikilmiş və ör­tüklə örtülmüş və ətrafına çəpər çə­kilmiş məbəddir. Bu bütün (büt) xidmətçiləri var idi. Əl-Muğira ibn Şöbə və Əbu Sufyan ibn Hərb Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) əmri ilə bu bütü dağıdıb yandır­dılar. Sonralar həmin yerdə məscid tikdilər.

əl-Mədinə – Səudiyyə Ərəbistanında şəhər. Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) məs­cidi ora­da yerləşir. Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və sala­mı olsun!) və onun səhabələri məhz bu şəhərə hicrət (köç) etmiş­lər. İslamdan əvvəlki zamanlarda şəhər Yəsrib adlanardı.

əl-Məqam əl-Mahmud – Məhşər (toplanış) günü yarış mey­­­danı ola­caq tərifəlayiq bir yerdir. Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) orada bütün bəşəriyyət üçün şəfaətçi ola­caq və Allahdan xahiş edəcək ki, insanlara öz yer­lərindən tərpənməyə icazə ver­sin.

əl-Mərvə – Məscidulhəramın şərq hissəsində yerləşən iki təpədən birinin adıdır. Zəvvarlar onların arasında mərasim qaçışı yerinə yetirirlər.

əl-Məscid əl-Əqsa – Qüdsdə yerləşən və zəvvarların ziya­rət etməsinə icazə verilən üçüncü ziyarətgahdır. Bu məsciddə namaz qılarkən qazanılan savab, Məkkədəki Məscid və Mədinə­dəki Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Məscidi istisna ol­maq­la, başqa məscidlərdə beş yüz dəfə namaz qılanın savabına bərabər­dir.

əl-Məscid əl-Həram – Məkkədə Kəbənin yerləşdiyi Məsci­dul­­hə­ram məscidi. Bir sıra xəbərlərə görə onda qılınan namazın savabı digər məscidlərdə qılınan yüz min namazın savabına bə­ra­bərdir.

əl-Məscid əl-Nəbəvi – Mədinədə Muhəmməd Peyğəmbə­rin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) məscidi­dir. Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Məkkədən Mədinəyə hic­rət edən kimi onun tikintisinə başlanmışdır. Onda qılınan nama­zın savabı, Məkkədəki Məscidulhəram və Qüds­dəki əl-Əksa məscidləri istisna olmaqla, başqa məscidlərdə qılınan min nama­zın sayına bərabərdir.

əl-Məşərülhəram – Müzdəlifə vahəsində yerləşən və mü­ha­fisə olunan yer­dir. Orada sübh namazını qıldıqdan sonra zəv­varlar Allahı zikr edirlər.

Əl-Uzza – bütpərəst ərəblərin ilahiləşdirdikləri və Məkkə ilə Taif arasında Nəhl adlanan yerdə yerləşdirilən ən məşhur büt­lə­rindən biridir.

Ənsar – İslamı qəbul etmiş və Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) sədaqətli silah­daşları ol­muş Mədinə sakinləri. Onlar Mək­kə­dən və başqa şəhərlərdən gə­lən mühacirləri evlərinə qəbul edə­rək, onları zəruri əşyalarla tə­min edirdilər.

Ərafat – Məkkədən 25 km aralıda yerləşən vahə. Zül-hiccə ayı­­nın doqqu­zuncu günü zəvvarlar orada qalırlar.

Ərəfə – zül-hiccə ayının doqquzuncu günü zəvvarların bir his­səsi həcc mə­ra­simi ayinlərini yerinə yetirdikləri zaman, digər mü­səlman­lar oruc tuturlar.

Əs-Səfa – Məscidülhəramın şərq hissəsində yerləşmiş iki tə­­­pəlik­dən biri. Zəvvarlar onların arasında ənənəvi qaçış ke­çi­rir­lər.

Ət-Taif – Məkkənin yaxınlığında yerləşən şəhərdir.

Əykə – Misirdən səksən keçid uzaqlıqda yerləşən yerin adı idi. Orada Şüeyb Peyğəmbərin (ə.) xalqı yaşayırdı. O, bu adını əra­­­zisində çoxsaylı qalın meşəliklər və kol­luqlar olduğuna görə al­­­mışdı.

Fey – döyüşsüz əldə edilən qənimət; döyüşçülər arasında bö­lünür. Onun beşdə bir hissəsi müsəlman hökmdarın sə­rən­ca­mın­da qalır, qalan beşdə dörd hissə Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qohumları (Haşimin və əl-Mütəllibin nəslindən olanlar), ye­­timlər, kasıblar və ehtiyac içində olan müsafirlər arasında pay­la­nır.

Fərz – dini baxımdan yerinə yetirilməsi vacib və məcburi olan. Şərəfli Quranda bir çox ayələrdə keçən bu sözün bundan başqa mənaları da vardır.

Firdous – (a) Cənnətin adlarından biri; (b) Cənnətin mər­kə­zi və ən yüksək hissəsi.

Hami (Ham) – (Bahira sözünə bax!)

Heyz – aybaşı.

Həcc – Məkkəyə edilən böyük ziyarət

Həcc əl-İfrad – bu ziyarət zamanı zəvvar ancaq həcc məq­sə­­di ilə ehrama girir

Həcc əl-Kiran – bu ziyarət zamanı zəvvar ehrama girib, həcc və ya kiçik ziyarət (ümrə) etməyi niyyət tutur.

Həcc ət-Təməttu – bu ziyarət zamanı zəvvar əvvəlcə ümrə etmək niyyəti tutur və bundan sonra ehramdan çıxıb, daha sonra həcc ziyarətinə başlayır

Hədis – Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) dediyi, etdiyi və ya bəyəndikləri haqqında onun səhabələrinin rəvayəti. Hədislər onları nəql edən ravilər (bax) silsi­ləsindən və mətn­dən ibarətdir. Hədisin səhih və etibarlı olması onu nəql edən ra­vilər silsiləsinin etibarlılıq dərəcəsindən və hədisin mətninin Quran ayələrinə və digər mötəbər hədislərə uyğun gəlmə­sindən asılıdır.

Hənif – tövhid, təkallahlıq tərəfdarı

Hicrət – (a) müsəlmanların dini səbəblərə görə, İslama düş­mənçilik edən öl­kə­­lərdən, təhlükəsiz yerlərə köçüb getməsi; (b) Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səhabə­lə­rinin Efiopiyaya (Həbəşistana), sonra da Mədinəyə köç­məsi; (c) Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və sala­mı olsun!) Məkkədən Mədinəyə köçməsi ilə (ç) xristian era­sının 622-ci ilinə uyğun gələn müsəlman təqvimi başlanır.

Hidayət – maarifləndirmək, doğru yol göstərmək, rəhbərlik et­­mək, azğın­lıqdan xilas edilib İslamın nurlu yoluna yönəlmək­dir.

Hudeybiyyə – Məkkənin 16 kilometrliyində Ciddəyə ge­dən yolda yer­ləşən yer adıdır. Hicri tarixinin 6-cı ilin­də orada Mu­həmməd Peyğəmbərlə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müsəl­man­ları şəh­ərə buraxmayan və onları kiçik ziyarət etməyə qoymayan məkkəlilər ara­sında sülh müqaviləsi bağlanmışdı

Hur əl-İn (Huri) – hurilər, Adəmin nəslinə aidiyyəti olma­yan, qeyri-adi gözəlliyə malik və işıqlı fonda xüsusilə seçilən iri qara gözlü Cənnət sakinləridir.

Hüneyn – Məkkə ilə Taif arasında yerləşən vahə. Orada hic­ri tarixinin 8-ci ilində müsəlmanlarla çoxallahlılar (müşriklər) ara­sında irimiqyaslı döyüş olmuş­dur

Xəlil – ən sevimli insan. Qəlbdə, bütün varlıqlardan daha çox tək ona mə­həbbət bəslənir. Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Al­lahın salavatı və salamı olsun!) bu məhəbbətlə sevdiyi bir kim­sə yox idi. Çünki onun qəlbində ən çox yer tutan və məhəbbət bəs­lədiyi Fövqəluca Allah idi. Allahın se­vimli qulları isə Mu­həm­məd Peyğəmbərlə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onun ulu ba­ba­sı İbrahim əleyhissalam idi.

Xumus – hərbi qənimətlərin beşdə bir hissəsi. Bu bir hissə yenə də beş his­səyə bölünür və sonra onun beşdə bir hissəsi müsəlman hökm­darının əlində qalır, qalan beşdə dörd hissə, isə Quran böl­gü­sü­nə uyğun olaraq, Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və sa­lamı olsun!) qohumları (Haşimin və əl-Mu­təllibin zürriyyəti), ye­tim­lər, kasıb­lar və ehtiyac içində olan müsa­firlər arasında paylanır.

İbrahim məqamı – oğlu İsmail ilə Kəbəni tikdikləri zaman İbrahim peyğəm­bərin (ə) üstünə çıxdığı daşdır.

İxlas – bir şeyi saflaşdırmaq, arıdılmış (təmizlənmiş) vəziy­yətə gətirmək. Qəl­bi saflaş­dırmaq, gəlir və şöhrət məqsədi daşı­ma­yan, daxilən, riyakarlıq etmə­dən səmimi sevgi və məhəbbətlə yerinə yetirilən ibadət, işi nümayiş etdirmək üçün görməmək. Sırf Allah rizasını düşünmək və bu niyyətlə hərəkət etmək, təkcə Allah xatirinə ibadət etmək.

İlliyyun – (a) möminlərin əməllərinin yazıldığı kitab; (b) yed­­dinci göy.

İsrail – Yaqub peyğəmbər (ə).

Kəbə – İbrahim və onun oğlu İsmail peyğəmbərlər (Onlara Al­­lahın salamı olsun) tərəfindən ucaldımış kub formasında daş ti­ki­li. O, Allaha ibadət etmək üçün Yer üzündə tikilən ilk məbəd ol­muşdur. Bütün müsəlmanlar namaz qılarkən üzlərini ona doğ­ru çevirirlər və hər il milyonlarla insanlar müsəlmanların ya­şa­dıq­­ları ölkələrdən Məkkəyə gələrək onu ziyarət edir və qədim iba­dətgahın ətrafına dolanırlar.

Kəffarə – səhvən və ya məcburiyyət qarşısında işlədilən gü­nahın bağışlan­ması üçün şəriətə uyğun olaraq verilən sədəqə və ya tutulan oruc.

Kənz – sahibi yığdığı pullardan, qızıl-gümüşdən zəkat ver­mək­dən boyun qaçırdan xəzinə.

Qaib – haliyyədə (hal-hazırda), üzdə, aşkarda olmayan, giz­lidə qalan, his­siyyat orqanları ilə dərk edilə bilməyən, müşahi­dədən kənarda qalan hər şey.

Qiblə – Namaz qılınarkən və bir sıra digər ibadət ayin­lə­ri­nin icra edildiyi vaxtlarda müsəlmanların üzlərini çevirdikləri Mək­kə şəhə­rindəki Məscidülha­ramda yerləşən Kəbə tərəfə olan is­tiqamət.

Qureyş – Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) mənsub olduğu ərəb­lər arasında ən məşhur və hörmətli qəbilələrdən biri.

            Leylət əl-Qədr – əzəmət və ya qismət gecəsi, Ramazan ayı­nın sonuncu on günün­dən, həftənin tək gününə düşən bir gecə. Mü­­­qəddəs Quranda deyilir ki, bu gecə, belə ge­cə­nin olmadığı min aydan üstündür, yəni, əgər mömin bu gecə ərzində Allaha iba­­dətlə məş­ğul olarsa, o, min ay ərzində Allaha edəcəyi ibadətə gö­rə qazanacağı mükafatdan daha böyük mükafat qazanar.

Lə İlahə iləllah – təkallahlığın sübutu və şəhadətidir. O, “Al­­lahdan başqa Allah yox­dur” deməkdir. Allah – ibadət və ila­hi­ləş­­dirmənin yeganə obyektidir. Müsəlmanlar Fövqəluca Allah­dan baş­qa heç ki­mə ibadət etmirlər. Çünki təkcə O (Pak və Müqəd­dəs), ila­hi xilqətlər yaratmağa qadirdir və həqiqi Allaha məxsus ka­mil si­fət­l­ərə malik olan da yalnız Odur. Müsəl­man­lar bütlərə, ul­duz­la­ra, müqəddəs­lərə, peyğəmbərlərə və yaxud mələklərə ibadəti rədd edirlər. Çünki bütün bu say­dıqlarımız yaradılmış­lardır və on­­lar Xaliqə, Yaradana möhtacdırlar. O (Pak və Mü­qəddəs) isə yenilməz Qüdrət Sahibi­dir və heç kimə və heç nəyə möhtac de­­yildir.

 Lakin bu şəhadətə iman gətirmək və müsəlman olmaq üçün səkkiz (ya da yeddi) şərt yerinə yetirilməlidir. Bunlarsız töv­hid şəhadəti kimsəyə fayda verməz. Bunlar – (1) bu, şəha­dətin ma­hiyyəti haqqında bilikdir ki, o, nadanlıqla bir araya sığmaz; (2) bu, şəhadətin doğruluğuna iman gətirməkdir ki, şəkk gətirməklə bir araya sığmaz; (3) bu, qəlblə və ağızla şəhadətin qəbul edil­mə­si­dir ki, onun söz­lərini deməkdən boyun qaçırmaqla bir araya sığ­maz; (4) bu, şəhadətin bütün tələblərinə mütiliklə tabe ol­maq­dır ki, Allaha və Onun Peyğəmbərinə (s.ə.s.) asi olmaqla bir araya sığ­maz; (5) bu, şəhadəti dilə gəti­rərkən təbii olan səmimiy­yətdir ki, yalanla bir araya sığmaz; (6) bu, şəhadətə bəslənilən mə­həb­bət­dir ki, təkallah­lığa qarşı kinlə və ikrahla bir araya sığışmaz; (7) bu, Allahdan başqa hər şeyə qarşı ibadət etməkdən əl çəkməkdir.

Lövhi-Məhfuz – ərəbcə “qorunan lövhə” deməkdir. Yara­dı­­lış­­dan Qiyamətə qədər olacaq hər şeyin yazıldığı ilahi bir Kitab­dır. Löv­hi-məhfuz Allahın elmi və sifətləri ilə bağlıdır. Onun qo­ru­nan, hifz edilən kimi adlandırılmasının səbəbi onda yazılmış ilahi mə­lu­mat­lara hər hansı bir müdaxilənin mümkün olmaması, onların də-yiş­dirilməsinin imkansızlığı və mütləq mühafizə altın­da olmasıdır.

            Makka – Məkkə – Səudiyyə Ərəbistanında şəhərdir. Müsəl­man­­ların ən mü­hüm müqəddəs yeri olan Kəbə bu şəhərdə yer­ləşir. Onun əsası İsmail peyğəmbər (ə.) dövründə qoyulmuşdur. Muhəmməd Peyğəmbər (s.a.s.) də orada anadan ol­muş və İslamı yaymağa başlamışdır.

Manna – şehdən əmələ gələn bal kimi kitrə.

Mehr – nikahla əlaqədar olaraq nişanlının adağlısına ver­diyi cehiz, maddi mükafat.

Mədyən – (a) Mədyən Şueyb peyğəmbərin (ə.) xalqının ya­şa­dığı şəhərin adıdır; (b) mədyənlilər Mədyən ibn İbrahimin nəs­lidir, Şueyb peyğəmbəri (ə.) inkar və rədd etdiklərinə görə Allah tərəfindən məhv edilmişlər.

Mənat – bütpərəst ərblərin əl-Aus və əl-Xəzrəc qəbilələri tə­rə­findən ilahiləş­dirilmiş və Məkkə ilə Mədinə arasındakı Ku­dey­da adlı yerdə qoyulmuş ən məşhur bütlərindən biri. Məkkə fəth edilən ildə Əli ibn Əbu Talib (Allah ondan razı olsun!) Mu­həm­məd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmri ilə bu bütü dağıtmışdır.

Mənsux – ləğv edilmiş Quran ayələri və ya dini hökmlər. Quranın üç növ ləğv edilmiş ayələri mövcuddur:

Birincisi, ayə­də verilən göstəriş ləğv edilir və ayə özü Qu­ra­nın mətnindən çıxır. Bu qayda ilə Fövqəluca Allah yad qadı­nın əmiz­dirdiyi uşağa öz döşündən on dəfə doyurana qədər süd ver­mə­si ilə süd qo­hum­luğunun yaranması haq­qında hökmünu ləğv et­mişdir.

İkin­cisi, ayədə olan hökm saxlanılır, amma ayə Quran mət­­nindən düşür. Beləliklə, Fövqəluca Allah beş dəfə tam əmiz­dir­mədən sonra süd qohumluğu yaranması barədə xatır­latma olan ayəni və habelə zinakarlıq etmiş evli kişi ilə ərli qadını ölə­nədək daşla­maqla edam etmək haqqında ayəni də ləğv et­miş­­dir.

Üçüncüsü, ayənin tərkibində olan hökm ləğv edilir, am­ma ayə Quranın mətnində saxlanılır. Bu qayda ilə, və­siyyətnamə haqqında ayə və Quranın bir sıra digər hökmləri ləğv edilmişdir.

Quran ayələri və Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) əmrləri Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) məhz yaşadığı dövrdə Fövqəluca Rəbbin iradəsi ilə ləğv edilmişdir və Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) vəfatından sonra dəyişdirilə bilməz.

Möhkəmət – aydın məzmunlu və qüvvədən düşməmiş di­ni hökmlər­dən ibarət olan Quran ayələridir.

Muəlləfat əl-Kulub – Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Al­la­h­ın sa­lavatı və salamı olsun!) İs­la­mı yenicə qəbul edib mü­səl­man ol­muş şəxslərə onların imanını möh­kəmlətmək üçün ver­diyi sə­də­­qə.

Muhacirun – (a) 8-ci əsrdə Məkkə fəth edilənə qədər, digər şə­hərlərdən və vilayətlərdən Mədinəyə köçmüş (hicrət etmiş) Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) səhabələridir; (b) İslama düş­mən münasibət bəsləyən ölkələrdən öz əqidəsini qo­ru­maq məq­sədilə hicrət edən müsəlmanlardır.

Mütəşabihat – (Hərfi mənada – bir-birinə bənzəyənlər) Qu­ra­­­nın mənası qapalı olan, bir sıra fərqli mənalar verən, təfsirində çə­­tinlik çəkilən ayə və kəl­mələr. Bunların cəminə mütəşabihat de­yi­lir. Ayələrin əsil mənasını onları şərh etməklə başa düşmək olur. Allahın sifətləri, Qiyamətin durumu, Cənnət nemətləri, Cə­hən­nəm əzabı və s. haqqındakı ifadələr bu qəbildən olan mü­tə­şa­bih­lərdir. Məsələn, bir ayədə (Zumər, 39/23): “Allah Sözün ən gö­zəlini – bir-birinə bənzə­yən və təkrarlanan Kitab kimi nazil et­di” deyilərək, Quranın bütövlükdə mütə­şabih olduğu bildirilir. Bu­rada mütəşabih sözü oxşar, bənzər mənasında işlədil­mişdir. Qu­ranın Ali-İmran surəsində isə ayələrin aydın və mütəşabih ol­maq­la iki qismə ayrıldığı göstərilir: “Quranın bir qismi mənası ay­dın ayələrdir ki, bunlar da Kitabın əsasıdır. Digərləri isə mə­na­sı aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fə­sad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə məna­sı ay­dın ol­mayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Al­lah­dan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, ha­mısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bu­nu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər” (Ali-İmran, 3/7).

Müttəqi – Allahdan qorxan və mömin müsəlmandır. O, Föv­­qəl­uca Allah qarşısında qorxudan günah işlətməkdən boyun qa­­çı­ran və Rəbbinə bəslədiyi mə­həbbət xatirinə xeyirxah əməllər edən­dir.

Müzdəlifə – Ərəfat və Mina arasında yerləşən vahədir. Zəv­­­­varlar Zül-hiccə ayının onuncu gecəsi orada gecələyirlər.

Nar – (a) od; (b) Cəhənnəmin adlarından biri.

Nəsux – daha əvvəlki dini hökmləri ləğv edən, qüvvədən salan Quran ayəsi və ya dini hökm.

Ramazan – müsəlman Ay təqviminin doqquzuncu ayıdır. Bu ay ərzində müsəlmanlar fərz (bax) oruc tuturlar. Bu ayda Mü­barək Quranın nazil edilməsi başlanmışdır və Böyük Bədr dö­yüşü baş vermişdir. Bu ayın son ongünlüyünün günlərindən biri Qədr gecəsi adlandırılmışdır.

Rəqim – ya yer adıdır, ya da mağarada üç yuz il və bir də doqquz (il) yatmış gənclərin adı həkk olunmuş daşdır.

Rəss – Rəss Səmud yaşayış məskənlərindən birinin adı və ya Yamamada bir şəhərin adı, ya da ki, Azərbaycanda bir qu­yu­nun adıdır. Hədislərdən birində nəql edildiyinə görə bu qu­yu­lar­dan birinə Allahın peyğəmbərlərindən birini atıbmışlar. Belə bir rəy də var ki, bu ad “Yasin” surəsində əhvalatı yad edilən bir xal­qın yaşadığı məskənin adıdır.

Roma – Əsfər ibn Roma ibn Əys ibn İshaq ibn İbrahimin nə­­silləri olan vizantiyalılar və başqa xalqlardır.

Ruhullah – Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səhabələri və ilk müsəlman ilahiyyatçıları “Allah” sö­zünün təyin olduğu iki söz birləşməsi arasında fərq qo­yar­dılar: (a) söz birləşməsində tə­yin edilən söz canlı şəxs olduqda və ya can­sız əşya olduqda. Mə­sə­lən, Beytullah (Allahın Evi); Ra­su­lullah (Al­la­hın Elçisi); Abdul­lah (Allahın qulu); Ruhullah (Al­la­hın Ruhu). Bu və başqa belə ifa­də­lərdə təyinolunan söz Föv­qəl­uca Allah tə­rə­fin­dən xəlq edil­mişlə­ri bildirir. “Allahın Ru­hu” ifa­də­si onu Allahın ya­rat­dığını, onun Ona məxsus olduğunu bil­di­rir. Bu adla Allahın pey­ğəm­­bıri İsa (ə.) çağırılır. Onu yaradan za­man Allah buyurmuş­dur: “Ol!” və peyğəmbər qeybdən yaran­mış­dır. Eynilə bu qaydada Adəm pey­ğəm­bərin (s.) də ruhu xəlq edil­mişdir; (b) söz bir­ləş­mə­sin­də tə­yinolunan söz keyfiyyət bildi­rəndə, məsələn: elmullah (Al­la­hın elmi); Həyatullah (Allahın hə­yatı); Kəlamullah (Allahın nitqi); Za­tullah (Allahın mahiyyəti). Bu və digər belə ifadələr Fövqəluca Al­laha xas olan ilahi keyfiy­yət­lərini əks etdirir.

Rükət – namazın qiyamdan, rükudan və iki səcdədən ibarət olan bir hissəsidir.

Rüku – qabağa əyilmə, namazda qiraətdən sonra yerə para­lel şəkildə önə əyilmə, fiqh istilahıdır. Rüku namazın rüknlə­rindən (vacib ünsür­lərindən) biridir və fərzdir (məcburi vacib olandır). Rükuda əllər dizlərə qoyulur. Namazda tam rükuya get­məyən şəxs (ayaq üstə dayanmaya yaxın olarsa) rükuya getmiş sa­yıl­mır, əyilməsi rüku vəziy­yətinə yaxın olduqda isə bu sayılır. Camaatla namaz qı­larkən imama rükuda çatan şəxs ayaq üstə “Allahu Əkbər” deyərək rükuya gedir.

Sabiun – səbailər (Səbalılar) İraq ərazisində yaşayan xalq, tək Allaha ibadət edərdilər, Zəburun hökmlərini yerinə ye­ti­rər­di­lər və nə yəhudilərə, nə də xristi­anlara aid deyildilər.

Saibə – ardıcıl olaraq on dişi dəvə balalayan və buna görə ərəb bütpərəstləri tərəfindən sitayiş edilən dişi dəvədir. Büt­pə­sət­lər onu sərbəst buraxır, onu minmir, onunla yük daşımır, yununu qırx­mır və sdünü də ancaq qonağa verirdilər.

Səb əl-Məsani – Tez-tez təkrarlanan yeddi Quran ayəsi və ya surəsi. “əl-Fatihə” surəsi (“Quanı açan”) və ya yeddi ilk uzun Qu­ran surələri.

Səbailər – Mübarək Quranda yəhudi və xristianlarla bir yer­də adı çəkilən bir xalqdır. “Şübhəsiz ki, möminlərin, yəhudi, nəs­ra­­ni və səbailərdən Allaha və Axirət gününə iman gətirənlə­rin və yax­­şı iş görənlərin mükafatı öz Rəbbi yanın­dadır...” (Bə­qərə, 2/62).

Səəy – əs-Səfa və əl-Mərv təpəlikləri arasında həccdə qaçış mə­rasimi və kiçik ziyarətlə bağlı bir ənənədir.

Səir – Alov, Cəhənnəmin adlarından biri.

Səqər – Cəhənnəmin adlarından biri.

Səlsəbil – Cənnət bulağının adı.

Səmud – səmudlular, Təbuk və Məkkə arasında yerləşən bir sa­hədə yaşamış qədim bir xalqdır. Onlar Allahın Peyğəmbəri Salehi (ə) rədd etmişdilər və buna görə amansız bir səslə məhv edil­miş­di­lər.

Siccin – (a) günahkarların əməllərinin yazıldığı kitab; (b) yer kürəsinin ən aşağıda olanı.

Sidrət əl-Müntəha – Son hüdud şanagülləsi (lotos – göldə bi­tən çiçəkli bitki). Yeddinci göydə bitən ağac belə adlanır. O, bu adını ona görə alıb ki, yerdən gedən və Allahdan nazil olan hər nə varsa, ona qədər gedib çatır. Belə bir ehtimal var ki, onun belə adlandı­rıl­ması yerdən və yeddi göydən yuxarıda olması və yara­dılmış­ların bilik səviyyə­sinin tükənməsi onunla bağlıdır. Bu mə­sələ ilə əlaqədar digər rəylər də mövcuddur.

Sirat – (a) yol; (b) Cəhənnəmin üstündən salınmış kör­pü­nün adıdır. Qiya­mət günü adamlar onun üstündən keçib get­mə­li­di­r­­lər. Bu körpü tükdən na­zik və qılıncın tiyəsindən itidir. On­la­rın üstündə qarmaqlar sallanmışdır ki, günahkar insanları qa­mar­la­yıb Cəhənnəmə atacaqdır.

Sur – Qiyamət saatı gələn anda böyük mələklərdən biri olan İsrafil əleyhis­salamın üfürüb səsləndirəcəyi bir vasitə. Şə­rəf­li Qu­randa surun necəliyi açıq­lanmamışdır. Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) hədisində isə onun “buynuzabənzər bir alət” olduğu bil­di­ri­lir.

Surə – (a) Müqəddəs Quranın müstəqil hissələri; (b) yüksək mə­­qam. Quran hissələri – Məkkə və Mədinə surələrinə bölünür. Qu­rani Kərimin 114 müstəqil hissəsinin hər birinə verilmiş ad, yük­­­sək rütbə, dərəcə, mövqe, şan, şöhrət, gözəl bina, binanın bir his­­­s­əsi və ya mərtəbəsi, divar hörülməsində işlədilən daş, kərpic, ni­­şanə və ya əlamət mənasında da işlədilən bir kəlmə.

Sünnə – (a) Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yolu. “Pey­ğəm­­­bərin yolu” adı altında onun əməlləri, davranışı, kə­lam­­­ları, əmrləri və b.; (b) məcburi olmayan və yerinə ye­ti­ril­mə­mə­­sinə görə müsəlman üçün cəza nəzərdə tutulmayan göstəriş və töv­siyələri.

Sünnə – yol, gedilən yol, təbiət, şəriət, üz, Muhəmməd Pey­ğəm­­bərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) sözü, əməlləri, rəf­­tarı, davranışı, bəyəndiyi şeylər, əməllər, hərəkətlər, qoyduğu qay­­dalar. Ərəb dilində cəm halında “sünən” adlanır.

Şəfaətçi – bir adamın bağışlanmasını istəyən şəxs, başqası üçün yalvaran, dua edən.

Tağut – (a) Fövqəluca Allahla yanaşı ilahiləşdirilən və iba­dət olunan hər hansı bir məxluq; (b) Allahın haram bu­yur­duq­la­rı­na riayət etməyən günahkar; (c) şeytan və iblis; (ç) cadugərlər və ba­xıcılar; (d) insanları aldadan və Allahın şəriə­tinə zidd olan qa­nun­lar qəbul edən kafirlər və (e) büt yerləşdirilən bina.

Təbuk – Mədinədən 700 km şimalda yerləşən şəhər

Təqva – Allah qorxusu.

Təsnim – Allaha yaxın olan qulların içdiyi Cənnət çeşməsi

Təvaf – Kəbənin ətrafına dolanmaq adəti. O, Qara daşın sə­viy­yə­sində başla­nır və qurtarır və yeddi dairədən ibarət olur.

Tövhid – ibadətdə, hökmranlıqda, gözəl adlara və sifətlərə malik olmaqda Fövqəluca Allahın təkliyini təsdiq etmə.

Tubba – Yəmənin Xumeyri hakimlərinin titulu.

Uhud – Mədinədə məşhur dağdır. Onun yaxınlığında hicri təq­viminin 3-cü ilində Məkkə bütpərəstləri ilə müsəlmanlar ara­sın­da irimiqyaslı döyüş baş vermişdir.

Ümrə – Məkkənin kiçik ziyarəti.

Vəhy – gizli danışıq, işarə etmə, əmr etmə, ilham vermə, pı­çıl­­­dama, məktub yazma, elçi göndərmə, tələsdirmə, səs çıxar­ma. Föv­qəluca Allahın bilavasitə və ya başqa Özünəməxsus üsul­larla Öz əmrlərini peyğəm­bər­lərinə bildirməsi məna­sında bir Quran istilahıdır.

Vəsilə – ardıcıl olaraq beş doğumda on dişi bala verən qo­yun. Ərəb bütpə­rəstləri belə qoyuna sitayiş etməyə başlayır­dılar. Bütpərəstlər onun ətini yeməyi ancaq kişilərə icazə verir­dilər.

Yəsrib – Nurlu Mədinənin İslama qədərki adı.

Zəkat – varlı müsəlmanlar tərəfindən hər il ödənilən var-döv­lətin bir hissə­sidir. O, qoyulmuş qayda-qanunlara müvafiq ola­raq müəyyən dərəcələrə bölün­müş adamlardan alınır.

Zəqqum – Cəhənnəmin ən dərinliyində bitən ağacdır, mey­və­ləri İblisin başına bənzəyir.

Zül-Qərneyn – hakimiyyəti bütün yer üzünə yayılmış qə­dim dünyanın ən böyük hökmdarlarından biri. O mömin və təqvalı (bax) bir insan idi və Uca Allahın mərhəməti sayəsində bir müddət insanları Yəcuc-Məcüc qəbiləsinin əlindən xilas etmişdi. Allahın bu mömin bəndəsi əl-Kəhf surəsində xatırlanır.

---

[1] Əraf, 7/199. (F.S.)

[2] Əbdürrəhman əs-Səədinin vəfatından sonra qərəzli və təhrif edilmiş nəşrlər nəzərdə tutulur ki, rus dilindən tərcümə etdiyimiz və Azərbaycan dilində çap etdirdiyimiz bu nəşr həmin nöqsanlı nəşrlərdən uzaqdır. Bu iddiamızın dəlili Şeyx Bəkir b. Abdullah Əbu Zeydin müqəddiməsinə əsaslanır F.S.

[3] Hicri 1376-cl ildə vəfat etmişdir. F.S.

[4] Ayənin şərhi: “Bu və buna bənzər ayələr, insanların iman gətirməli olduqları nə var­sa, hamısını əhatə edir. Bilməliyik ki, iman gətirmək dedikdə, əsas dini baxışlarda əqi­də möhkəmliyi nəzərdə tutulur və bu, ru­hun və bədənin etdiyi əməllərlə təsdiq olu­nur. Bu ifadədən belə anlamaq olar ki, iman, imanın bir his­sə­si və nəticələrinin bi­ri olan saleh əməllərin hamısını özündə birləşdirir. Əgər iman Quran ayələrində ay­­rı­ca xa­tır­la­nırsa, o həmişə İslamı və saleh əməlləri bildirir, əgər təkcə İslam qeyd olu­nur­sa, onda o, hə­mi­şə imanı və əməlisaleh nəzər nöqtələrini əks etdirir. Əgər on­lar iki­si birlikdə yad edilirsə, onda iman adı altında qəlbdə olan etiqad, İslam adı al­tın­da isə, açıq şəkildə həyata keçirilən saleh əməllər nəzərdə tu­tulur. Eyni şeyi ima­nın saleh əməl­lərlə yanaşı xatırlandığı ayələr haqqında da demək mümkündür”. Tərc. F.S.

[5] Bu ayənin şərhi də yuxarıdakı (Bəqərə, 2/136) kimi böyük məharət və bacarıqla verildiyi üçün, onu burada gös­tərməyi lazım bilmədim. Tərc. F.S.

[6] Şeyx Əbu Zeydin dəqiqləşdirmədiyi bu ayə Əhzab surəsinin 13-cü ayəsidir. Tərc. F.S.

[7] Mədinəlilər. F.S.

[8] Qeybə aid elmlərdən biridir. Tərc. F.S.

[9] Burada İbn Teymiyyədən gətirilən sitat sona yetir. Tərc. F.S.