32. SƏCDƏ SURƏSİNİN ŞƏRHİ

\|

 SƏCDƏ

 SURƏSİNİN

ŞƏRHİ

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ

(32. 1) “Əlif. Ləm. Mim”.

(32. 2) “Bu Kitabın nazil edilməsi, heç şübhə yox ki, aləm­lərin Rəbbi­n­­dən­­dir”.

Fövqəluca xəbər verir ki, bu Kəramətli Kitabı aləmlərin Rəbbi nazil et­miş və Öz məxluqlarına bol nemətlər vermişdir. Rəbbin ən gözəl hədiy­yələrindən biri də bu Kitabdır və onda mö­minliyə, gözəl əxlaqa nail olmaq haqqında biliklər öz ək­sini tap­mış­dır. Hərçənd bu Kitabın gerçəkliyinə şübhə etmək müm­kün olmasa da, Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və sa­lamı olsun!) zalımcasına inkar edən kafirlər bəyan edirlər ki, o özü bu Quranı uydurmuşdur və yalandan onu Rəbbə aid et­mişdir. Həqi­qətən də belə bəyanatlar çox böyük qəbahətdir, çünki özündə Allahın kəlamlarını inkar etməkdən, Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və sa­lamı olsun!) adına yalan ittihamlar söylə­məkdən və həm də məx­luq­ların Xaliqinin kəlamlarına bənzər sözlər uydura bilməsi iddiasını irəli sürməkdən ibarət olan fəsad­ları cəmləşdirir. Sadala­nan baxış­lar­dan hər biri ən böyük günah­lardandır və buna görə də sonra Allah kafirlərin iddialarını təkzib edərək belə buyurur:

 ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ

(32. 3) “Ya da onlar deyəcəklər: “Bu onun uydurmasıdır?” Yox, o, sə­nin Rəbbindən gələn Haqdır ki, sən onunla, sənə qədər onlara çəkin­dirən nəsi­hətçi gəlməmiş insanları xəbərdar edəsən, – bəlkə onlar doğru yola gəldilər”.

Quran – xalis haqdır və yalan ona nə öndən, nə arxadan yaxınlaşa bilməz. Müdrik və Həmdəlayiq Rəbb onu Öz mərhəmti sayəsində nazil etmişdir ki, Elçi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onun vasitəsi ilə peyğəmbər nəsihətlərinə və Səmavi Kita­ba hər şeydən daha çox ehtiyacı olan insanlara öyüd-nəsihət ver­sin. Onlar dəvətçilər və elçilər haqqında bi­liyə malik deyildilər. Bundan başqa, onlar cahillik və azğınlıq içində dola­şırdılar. Lakin Allah Kitabı nazil etdi ki, onlar az­dıqları yoldan əl çəksinlər, haq­qı dərk etsinlər və onu qalan hər şeydən üstün tutsunlar.

Allahın sadaladığı sübutlar kafirlərin iddialarını təkzib edir və insan­ların yalnız Kəramətli Qurana iman gətirməli olduqlarını vacib edir. Bu dəlillərdən biri – Quranın aləmlərin Rəbbi tərəfin­dən nazil edilməsidir. Bu, xalis haqdır və bunun sayəsində Quran ayələrinin doğruluğuna şübhə et­mək olmaz. Quran ayələri ara­sında eləsi yoxdur ki, gerçəkliyə zidd olsun və bu ayələrin məna­sında da nə qa­rışıqlıq, nə də şübhəli bir şey yoxdur. Bundan başqa, insanlar doğru bir təlimata olduqca möhtacdırlar və bu Kitab bəşəriyyətə xeyir və fayda gətirə bilən hər şeyə yol göstərir.

 ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉ ﮊ

(32. 4) “Allah – göyləri, yeri və onların arasındakıları altı əyyam­da[1] xəlq etmiş və sonra Ərşə çəkilmişdir. Sizin Ondan başqa nə bir ha­miniz, nə də bir şəfaətçiniz yoxdur! Məgər siz nəsihətləri xatırla­mır­sınız?”

Bu ayədə Fövqəluca Öz fövqəlqüdrətinin hüdudsuzlu­ğun­dan xəbər verir. O (Pak və Müqəddəs), Kainatı altı əy­yam­da[2] ya­rat­mışdır. Dün­yanın yara­dılmasının ilk günü bazar və sonuncu gü­nü isə cümə olmuş­dur[3]. Əlbəttə, Fövqəluca Kainatı bir anda da xəlq edə bilərdi, lakin O (Pak və Müqəddəs), belə etməmişdir, çün­ki O (Pak və Müqəddəs) – Xeyirxah və Müdrik Hökmdardır. Dün­yanı yaratdıqdan sonra O (Pak və Müqəddəs), Kainatın ta­va­nı olan Ərşinə yönəlmişdir. O (Pak və Müqəddəs), Ərşinə Öz əzə­mə­­ti­nə və fövqəlqüd­rətinə uyğun bir tərzdə yönəlmişdir. O (Pak və Müqəddəs) – məxluqların Vahid Hamisidir, çünki yalnız O, on­lara fayda verə bilər. O (Pak və Müqəddəs) – onla­rın Vahid Şə­fa­ətverənidir, çünki yalnız O onları cəzadan xilas edə bilər. Niyə bəs insanlar düşünmək və anlamaq istəmirlər[4] ki, Əzəmətli Ərşə yö­nəl­miş və Kainatın bütün işlərini İdarəedən, Öz qullarının Ha­mi­si və şəfaət vermənin tam sərancamı ixtiyarında Olan, göy­lərin və ye­rin Xaliqi, ibadətə və pərəstişə layiq olan Vahid Rəbb – Al­lah­dır?!!

 ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ

(32. 5) “O, göydən yerə qədər bütün işləri idarə edir və sonra onlar, sizin hesab etdiyiniz kimi, min ilə bərabər olan, bir gün ərzində Ona yüksəlir”.

Fövqəlqüdrətli Hökmdar göydən yerə nazil edilən ilahi qə­də­rinin və səmavi dinin qanunlarına uyğun olaraq qullarını idarə edir. Bu qanunların vasitəsi ilə Allah insanları bəxtiyar və ya bəd­bəxt, zəngin və ya kasıb, qüdrətli və alçaldılmış, hörmətli və ya mən­fur edir. O (Pak və Müqəddəs), bəzi xalqları yüksəldir, bə­zi­lə­rini də alçaldır və həmçinin qullarına ruzi və maddi nemət­lər na­zil edir. Sonra isə Onun buyruqları, yerdəki hesablamalara görə, min ilə bərabər olan bir gün ərzində Allahın dərgahına yük­səlir. Lakin Allah bu işlərdən bir anda agah olur.

 ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ

(32. 6) “O, qeybi və aşkarı Biləndir, Fövqəlqüdrətlidir, Rəhm­li­dir”,

Çoxsaylı möhtəşəm məxluqları xəlq edən Rəbb, sonra əzə­mət­li Ərşinə çəki­lərək, Öz səltənətinin bütün işlərini idarə edir, qeyb­də və aş­karda olan hər şeydən agah olur. Qeybi və aşkarı Bi­lən, Fövqəlqüdrətli, Mərhəmətli adları – Onun gözəl adları ara­sın­dadır. Kainat – Onun hüdud­suz elminin, kamil fövqəlqüd­rə­ti­nin və hərşeyiəhatəedən rəhminin nəticə­sidir. O, Kainatda say­sız-he­sabsız nemətlər ya­rat­mışdır və bu Onun üçün qətiyyən çə­tin ol­mamışdır.

 ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(32. 7) “xəlq etdiklərinin hamısını gözəl Yaradandır və in­sa­nı gil­dən xəlq etmiş”,

(32. 8) “sonra onun nəslini bir damçı mənfur mayedən ya­rat­mış”,

Məxluqların hər biri, onun həyat tərzinə tam uyğun gələn gözəl gör­kəmə malikdir. Bu, Fövqəluca Allahın yaratdığı hər şeyə aiddir. Bunu izah edərək, O (Pak və Müqəddəs) bütün bəşəriy­yətin ulu babası olan Adəmin torpaqdan xəlq edildiyini xatırladır və insanların bir çox məxluqlardan üstünlüyünü xüsusilə vurğu­layır. Adəmin nəsilləri isə, çox kiçik bir damcı nifrə­tamiz maye­dən dünyaya gə­lirlər.

 ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ

(32. 9) “daha sonra ona müvafiq zahiri görünüş vermiş, Öz ru­hun­dan üfürmüş, eşitmə, görmə qabiliyyəti və ürək əta et­mişdir. Amma, necə də az minnətdarlıq edirsiniz!”

İnsanı formalaşdıraraq, Allah ona əzələlər, orqanlar və da­marlar vermişdir. Nəticədə insan gözəl bir bədən əldə etmişdir və o, o dərəcədə mükəmməldir ki, onun orqanlarından birinin belə yerini daha uğurlu və daha düzgün müəyyənləş­dirmək mümkün deyil. Sonra Allah insanın yanı­na bir mələk göndərib, ona Öz ruhunu üfürdür. Beləliklə, Allahın iradəsi ilə cansız bədən yaşa­mağa başlayır. Fövqəluca Allah isə insana hər növ ne­mətlər ba­ğışlamaqda davam edir, onu eşit­mə, görmə qabiliyyəti və ürək­lə təmin edir. Yenə də, bütün bunlara baxmayaraq, insanlar öz Xali­qi­nə və Yaradanına çox az minnətdarlıq edirlər.

 ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ

(32. 10) “Onlar deyirlər: “Məgər biz torpaqda yox olandan sonra doğ­ru­danmı yenidən xəlq ediləcəyik?” Amma onlar öz Rəbbi ilə qarşıla­şacaqlarına inanmırlar”.

Dirilməni inanılmaz hesab edən kafirlər insanın öldükdən son­ra ən kiçik zərrəciklərə parçalanaraq yoxa çıxacağını və onları gör­məyin və təyin etməyin mümkün olmayacağı haqqında danış­maqdan əl çəkmirlər. Onlar ölümdən sonra dirilmənin ən ağla­sığ­maz hadisə hesab edirlər. Onlar Xaliqin imkanlarını öz imkanları ilə müqayisə etdiklərinə görə belə düşü­nürlər. Bu halda onlar haqqı aş­kar etməyə cəhd göstərmir, əksinə, zalımlıq, inadkarlıq göstərir, Rəbb ilə qarşıla­şacaqlarına inanmırlar. Buna görə Föv­qəl­uca bildirir ki, onlar Onun qarşı­sında dayanmalı olacaqla­rını inkar edirlər.

Bu fasiqlərin sözləri onların məqsədləri və niyyətlərini bir­mənalı şəkildə təsdiq edir, axı əgər onlar həqiqəti dərk etməyə çalışsaydılar, onda onu mütləq anlayardılar, çünki Allah onlara elə təkzibolunmaz dəlillər göstərmişdir ki, onlar aydın və günəş işığı kimi inandırıcıdır. Həqiqətən, dirilməni sübut etmək üçün Allahın insanı, nümunəsi olmadığı halda, yoxluqdan yaratması kifayət edərdi, çünki varlığı təkrar yaratmaq, ilk dəfə xəlq etmək­dən olduqca asandır. Dirilmənin doğru olmasını həmçinin Onun yağış nazil edərək, quru torpağı canlandırması və onda yatan toxumları ayıltması da təsdiq edir.

 ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ

(32. 11) “De: “Tapşırıldığınız ölüm mələyi canınızı aldıq­dan sonra Rəbbi­nizə qaytarılacaqsınız”.

Ölüm mələyi – insanların canını almaq vəzifəsini yerinə ye­ti­rən mə­ləkdir və ona bəzi digər mələklər də kömək edirlər. Ey ka­firlər! Həyatdan ayrıldıqdan son­ra, sizi Rəbbinizə qaytara­caq­lar ki, törətdiyiniz əməllərinizə görə əvəz alasınız. Əgər siz bu gün dirilməni inkar edirsinizsə, onda Fövqəluca Allahın sizin ba­şı­nıza nələr gətirəcəyini gözləyin.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ

(32. 12) “Əgər sən görsəydin, günahkarlar öz Rəbbinin hüzurunda başla­rını necə aşağı salacaqlar: “Ey Rəbbimiz! Biz gördük və eşitdik. Bizi geri gön­dər ki, saleh işlər görək. Həqi­qə­tən, biz əmin olduq”.

Fövqəluca, günahkarları gətirib Onun hüzu­runda sax­la­dıq­da, onların başına nə gələcəyini xəbər verir. Əvvəllər onlar tə­kəb­bür­lə böyük günahlar və ci­na­yətlər törədirdilər, lakin Qiya­mət gü­nü onlar müti, alçal­dılmış və mənfur və­ziy­yətdə olacaqlar. On­lar törətdikləri cinayətləri etiraf edəcək və Allaha yalvara­caq­lar ki, onları dünyaya qaytarsın. Onlar deyə­cək­lər: “Ey Rəbbimiz! İn­di artıq hər şey bizə aydın oldu. Biz haqqı öz gözlərimizlə gör­dük və ona şübhə etməkdən əl çək­dik. Bizi dünya həyatına gön­dər və biz mömin olacağıq, çünki biz inkar etdiklə­ri­mizin hamı­sının doğ­­ruluğuna əmin olduq”. Həqiqətən, bu günahkar­ların vəziy­yəti dəhşətli və həyəcanlı olacaq. Onlar alçaldılacaq, duaları isə eşi­dilməyəcək, çünki həmin dəhşətli gün­də heç kimə möhlət ve­ril­məyəcəkdir. Bu, Allahın qədə­ri­nə və qis­mətinə tam müvafiq ola­raq gerçəkləşəcək, çünki Allah Özü fa­siq­ləri küfür və günahla­rı ilə başlı-başına buraxmışdır. Buna gö­rə, sonra Fövqəluca belə bu­yurur:

ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ

(32. 13) “Əgər Biz istəsəydik, hər bir insanı düz yola gəti­rərdik, lakin Mənim: “Cəhənnəmi mütləq tamamilə cinlər və insanlarla doldura­cağam!” – Sözüm gerçəkləşdi”.

Allah bütün insanları doğru yola yönəltməyə qadirdir, la­kin Onun müd­rikliyi göstərir ki, insanlar arasında elələri olacaq ki, onlar doğru yolla getmə­yəcəklər. Bax buna görə Allah Cəhən­nəmi cinlər və insanlarla doldu­raca­ğını vəd etmişdir. Bu vəd haq­dır və mütləq icra ediləcəkdir. Onun icra edilməsi üçün isə küfrə etiqad edən və günah işlədən cinlər və insanlar olmalıdır.

ﭳﭴﭵﭶﭷﭸﭹﭺﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ

(32. 14) “Siz bu gününüzlə qarşılaşacağınızı unutduğu­nuz­­dan ləz­zət alın! Əslində, Biz sizin özünüzü unutmuşuq. Tö­rətdiklərinizə görə də əbədi əzabı dadın!”

Alçaldılmış və zəlil edilmiş cinayətkarlar Allaha yalvara­caq­lar ki, on­ları dünya aləminə qaytarsın və onlar orada etmə­dik­lə­rinin yerini doldur­sunlar, lakin onlar geriyə qayıda bilməyə­cək­lər. Onlara ancaq Cə­hən­nəm Odunun coşub daşan alovlarında müd­hiş əzablar çəkməkdən başqa bir şey qalma­yacaq və buna gö­rə də onlara belə deyiləcək: “Bu günün baş verəcəyini unutdu­ğu­nuza görə sarsıdıcı əzablı cəzanı dadın! Siz Axirət həyatını yad­dan çıxart­dınız, sanki bu qorxunc günlə rastlaş­mayacağınız kimi, ondan üz çevirdiniz və xeyirxah işlər görmədiniz. Bu gün Biz, iş­gən­cəyə məruz qalasınız deyə, sizi Cəhənnəm Oduna ata­cağıq, çün­ki sizdən alınacaq ədalətli qisas sizin törət­diyiniz cina­yət­lə­ri­ni­zə tamamilə uyğun olmalıdır. Siz haqqı unut­qanlığa düçar et­di­niz və bu gün siz unudulacaq və ardı-arası kəsil­məyən cəzaya uğ­ra­dılacaq­sınız”. Cəza sonsuz olmadıqda, əzabkeşləri onun yün­gül­­ləşə­cəyi və təsəlli gözləyir. Cəhənnəmdəki cəzaya gəl­dikdə isə, o – rahatlıqla və təskinlik tapmaqla uyuşmazdır, çünki o əbə­di­dir və fasi­lə­siz­dir. Allah bizi ondan qorusun! Lakin Cəhənnəm əzab­keş­ləri bu cəzaya la­yiqdirlər, çünki onlar küfrə etiqad etmiş, günah­lar törətmiş və öz Rəbbinə itaətsizlik göstər­mişlər[5].

Allahın ayələrini qəbul etməyən kafirləri və onları gözləyən cəzanı xatır­latdıqdan sonra, Fövqəluca Allah möminlərin məziy­yətlərindən və onlardan ötrü hazırlanmış mükafatlardan xəbər verir. Fövqəluca buyurur:

 ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ

(32. 15) “Həqiqətən, Bizim ayələrimizə yalnız o kəslər iman gətirir ki, ayələr xatırlandıqda, onlar səcdə qılır, öz Rəb­binə həmd edir və tə­kəb­bürlən­mirlər”.

(32. 16) “Onlar böyürlərini yataqdan ayırır, öz Rəbbinə təqva və ümidlə dua edir və Bizim onlara nəsib etdiklərimizdən xərcləyirlər”.

Həqiqi iman həmişə təkzibolunmaz dəlillərlə təsdiq edilir. Bu dəlil­lər­dən biri də Kəramətli Qurana olan münasibətdir. Həqi­qi iman sahibləri Quran ayə­lərini, Allahın elçilərinin (onlara sa­lam olsun!) nəsihətlərini və Allahın ayələri üzərində düşünməyə ça­ğırışı eşidəndə, onlar qulaq asır və onlara riayət edirlər. Onlar Al­lah xatırlanan zaman müti olur, öz Rəbbini dərk etmək imka­nı­na sevinir və səcdə qılırlar. Bu zaman onlar Allaha həmd edir və nə qəlbən, nə də bədən hərəkətləri ilə təkəbbürlük göstər­mirlər. Əgər onlar təkəbbür göstərsəy­dilər, onda Fövqəluca Rəb­bə itaət etməkdən boyun qaçırardılar. Lakin bu xüsusiyyət onlara xas deyil və buna görə onlar Quran ayələri qarşısında itaət edir və onları mütiliklə qəbul edirlər. Onların ürəkləri Səmavi Vəhy qar­şısında açılır, qəlbləri isə onların qarşısında baş əyir. Yalnız bu qay­dada Rəhmli Rəbbin mərhəmətini qazanmaq və düz yolla getmək olar.

Bununla yanaşı onlar öz böyürlərini rahat yataqlarından ayırırlar ki, daha gözəl bir rahatlıq olan ibadət aləminə dalsınlar, gecə namazı qılsınlar və dua ilə Fövqəluca Allaha yalvarsınlar. Onlar Ondan maddi və mənəvi nemətlər nazil etməsini və onları hər növ şərlərdən xilas etməsini xahiş edirlər. Onlar Ona təqva və ümid ilə müraciət edirlər. Onlar əməllərinin rədd ediləcəyindən qorxur və Onun mükafatına ümid bəsləyirlər.

Onlar həm də Allahın onlara nəsib etdiyi var-dövlətdən sə­dəqə pay­la­­yırlar. Fövqəluca sədəqənin ölçüsü və sədəqəni kimə verəcəkləri haq­qında xəbər vermə­mişdir və bu o deməkdir ki, mü­zakirə etdiyimiz ayədə sədəqə haqqında bu sözün ən geniş mənasında bəhs edilir. Belə sədəqələrə aid olanlar – zəkat, gü­nahların bağışlanması üçün verilən sədəqə, zövcə­lərə, qohumlara verilən və digər vacib ianələr və həmçinin hər hansı xeyirxah təşəbbüslə bağlı olan qeyri-məcburi nafilə – könüllü sədəqələrdir. Əgər insan öz varını xeyirxah məqsədlərə xərcləyirsə, bu ona, sədəqənin varlı və ya kasıb, yaxın və ya yad adam üçün sərf edilməsindən asılı olma­yaraq, fayda gətirir. Belə xeyirxahlıqlara görə mükafata gəldikdə isə, o, verdiyi faydadan asılı olaraq, müx­təlif olacaqdır. Buna görə, möminlərin əməllə­rini xatırlatdıqdan sonra Fövqəluca Allah, onları gözləyən mükafat­lar­dan xəbər ve­rərək, belə buyurur:

ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ

(32. 17) “Heç kim, etdikləri əməllərin əvəzi olaraq, onla­rın ürəyinə yatan hansı ləzzətlərin saxlandığını bilmir”.

Bu, Allahın məxluqlarının hamısına aiddir, çünki “nəfs” (“ruh”) sözü inkar cümlənin mətnində müəyyən önşəkilçisiz[6] iş­lə­dilmişdir. Təqva sa­hib­ləri üçün hazırlanmış çox böyük yaxşı­lıqlar və heyrətamiz nemətlər, bö­yük sevinc və hey­ranedici ləz­zətlər haqqında heç kimin məlumatı yoxdur. Buna görə Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) xəbər vermişdir ki, Fövqəluca Allah belə buyurub: “Mən Öz saleh qullarım üçün göz­lərin görmədiyi, qulaqların eşitmədiyi və hətta insanın ürə­yin­dən belə keçirmədiyi şeylər tədarük etmişəm”.

Bu möminlər gecə namazları qılır, Allaha dua edir və et­dik­lə­ri xe­yirxah əməllərini kənar baxışlardan gizlədərdilər. Onlar et-dik­lə­ri yaxşılıq­lara uyğun gə­lən mükafata layiqdirlər və buna görə Al­lah da Cənnət mükafatlarını müəy­yən vaxtadak onlardan gizli sax­la­yır.

 ﮮ ﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ ﯗ ﯘ

(32. 18) “Məgər mömin fasiqə oxşardır? Onlar, əlbəttə, ey­ni ol­mazlar!”

Fövqəluca ağıllı insanları dəvət edir ki, bir-birinə tamamilə zidd key­fiy­yət­lərə malik məxluqların arasında mövcud olan açıq-aşkar fərqin üzərində düşün­sünlər. Hikmət və sağlam düşüncə belə məxluqlar arasında çox böyük fərqin olmasını tələb edir. Mə­gər ürəyi imanla dolu olan, dinin hökmlərini yerinə yetirən, haqq dinin bütün tələblərinə riayət edən və Allahın qəzəbinə səbəb olan və imana sarsıdıcı təsir göstərən cinayətlərdən çəkinən mö­min, ürəyini mərəz tutmuş və həmçinin imandan və mənəvi baş­lanğıcdan məhrum olan, öz cahilliyi və fasiqliyi üzündən günah işlədən və Allaha itaətsizlik edən günahkarla müqayisə edilə bi­lərmi? Məgər bu, tamamilə bir-birinin əksi olan insanlar, bərabər ola bilərlərmi? Əlbəttə yox! Sağlam təfəkkür və səmavi din bir­mənalı şəkildə sübut edir ki, mö­min günahkara oxşar deyil. Bu, gecənin gündüzə, nurun isə zülmətə oxşama­dığı kimidir. Bu isə o deməkdir ki, Axirət həyatında onları gözləyən əvəz tamamilə müxtəlif olacaqdır.

ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ

(32. 19) “İman gətirib, yaxşı işlər görənlərin əməllərinin əvəzi – onların Cənnət sığınacağında böyük hörmət və ehti­ramla qarşılanmaları olacaqdır”.

Dinin fərz və vacib olmayan göstərişlərini yerinə yetirən möminlər hər növ nemətlər və ləzzətlərlə dolu olan Cənnət bağ­larında qalacaqlar. Cənnət bağları – insanın qəlbinə və ruhuna sa­hib olan əmin-amanlıq, sevinc və səadət mənbəyi­dir. Bu, əbədi xoşbəxtlik məkanıdır ki, möminlər orada Rəbbimiz Allahın yaxın­lığında olacaqlar. Onlar orada Allahın yaxınlığın­dan həzz alacaq, Onun mübarək Simasına baxacaq və Onun ilahi nitqindən ləzzət aparacaqlar. Allah onlara etdikləri xeyirxah əməllərə görə bu qə­bulu göstərəcək, çünki insan öz Rəbbinin mərhəməti sayəsində belə saleh əməllər edir ki, Cənnətin yüksək və zəngin sarayla­rında yaşamağa layiq görülsün. Nə pul, nə ordu, nə qulluqçular, nə övladlar insana bu bağlarda məskunlaşmağa kömək etməyə­cəkdir. İnsan buna görə həyatını qurban versə də, buna nail ola bilməz, çünki imandan və saleh əməllərdən başqa heç bir şey Allahın qulunu Səadət məskəninə yaxınlaş­dıra bilməz.

ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ

(32. 20) “Fasiqlərin sığınacağı isə Od olacaqdır. Hər dəfə on­lar oradan çıxmaq istədikdə, onları oraya qaytaracaq və onla­ra belə deyilə­cək: “Yalan hesab etdiyimiz Od içində dadın əza­bı!”

Mürtədlər, cəzalandırmaq və işgəncə vermək üçün müm­kün olan hər növ zəruri vasitələrin toplanıb saxlandığı Cəhən­nəm­də əbədi olaraq qala­caqlar. Onlar bədbəxt olacaq və taqətdən sa­lınacaqlar və buna baxmayaraq, Cəhənnəm əzablarının arası bir an belə kəsilməyəcək. Günahkarlara verilən ağrı və işgəncə həd­siz dərəcədə dəhşətli olduqda, onlar Cəhənnəmdən çıx­mağa cəhd gös­tərə­cəklər. Onları tutub geri qaytaranda, onlar xilas olmaq ümi­dindən məhrum olacaq və bu onların əzabını daha da artı­ra­caq. Belə olduqda onlara deyiləcək: “Yalan hesab etdiyiniz cəzanı da­dın! Budur sizin sığınacağınız və əbədi məskə­niniz olacaq Cə­hən­nəm Odu!” Lakin hələ bu, günahkarları gözləyən yeganə cəza de­yil. Cəhənnəm məşəqqətlərinin asta­na­sı – ölümdən sonra cəza ola­caqdır ki, günahkarlar onu hələ Qiyamət günü başlayanadək dad­malı olacaqlar. Buna görə sonra Fövqəluca belə buyurur:

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ

(32. 21) “Lakin ən şiddətli işgəncələrdən öncə[7] Biz onla­ra mütləq daha yüngül əzablar daddıracağıq ki, bəlkə qayı­dalar”.

Kafirləri və günahkarları Cəhənnəm cəzasının ağırlığına nis­bətən daha “yüngül” əzab qəbirdə gözləyir. Onlardan bəziləri hə­lə həyatda ikən yer üzündə cəzalandırılır, çünki onlar öldü­rü­lür, edam edilir və ya başqa-başqa üsullarla cəzalandırılır. Bütpə­rəst­lərlə də məhz bu baş vermişdi. Onlar Bədr döyüşündə öldü­rül­müşdülər. Onlardan bəziləri isə dünya hə­yatından ayrı­lar­kən cəzalandırı­lacaqdır. Fövqəluca buyurur: “...Zalımları on­lar can verərkən görəydin; mələk­lər əllərini onlara uzadaraq: “Ca­nınızı verin! Bu gün sizə Allah haq­qında nahaq danış­dığı­nıza və Onun ayələri­nə təkəbbürlə yanaşdığınıza görə alçal­dıcı əzab veriləcəkdir” (Ənam, 6/93). Onlar həyatdan ayrılan kimi, bu cəza qəbir cəzası ilə əvəz olunur və Qiyamət günü başlananadək da­vam edir.

Müzakirə etdiyimiz ayə qəbirdə cəzanın gerçək olmasının dəlillərin­dəndir. Onda birmənalı şəkildə daha az ağır cəzanın Cəhənnəmdəki daha dəhşətli cəzadan əvvəl olacağı xatırlanır. İn­sanların hələ ölümqabağı qis­mən cəza­landı­rıldığını nəzərə alaraq, Fövqəluca Allah xəbər verir ki, bu hal onlardan bəzilə­rinə[8] gü­nah­la­rını tövbə etməyə və doğru yola qayıtmağa imkan verir. Fövqəluca buyurur: “Quruda və dənizdə yaranan fəsad in­san­ların öz əllərinin törətdiklərinə görədir ki, onlar əməllərinin bir qis­mini dadsınlar və qayıt­sınlar” (Rum, 30/41).

 ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ

(32. 22) “Rəbbinin ayələrini ona xatırlatdıqdan sonra on­lardan üz döndə­rəndən daha zalım kim ola bilər? Həqiqətən, Biz günahkarlardan qisas alacağıq”.

Heç kim Fövqəluca Rəbbin ayələrindən üz döndərəndən da­ha zalım ola bilməz. Quran ayələri, qullarını gözəl əxlaqa və gözəl tərbiyəyə çağıran, onlara elçilər göndərən və onları Öz qay­ğısı ilə hərtərəfli əhatə edən Allaha yaxınlaş­maqda insanlara kö­mək edir. Bu ayələr dini hökmlərdən ibarətdir, insanlara maddi və mənəvi nemət gətirən hər şeyi öyrədir və onlara dünya həyatında və ya imanda zərər vura bilən şeylərdən çəkindirir. İn­sanlar belə keyfiyyətlərə malik olan Kitaba iman gətirmə­li, ona tabe olmalı və Allaha onu nazil etdiyinə görə minnətdarlığını bildirməlidirlər. Lakin fasiqlər əksi­nə davranırlar. Onlar Quran ayələrinə iman gətirməkdən imtina edir və Quranın hökmlərini yerinə yetirmirlər. Əksinə, onlar Şərəfli Qurandan üz döndərir və onu unudurlar. Həqiqətən də, onlar ən böyük cinayət törədir və ən sərt cəzaya layiq olurlar.

Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) nazil edilmiş Quran ayələrini xatırlatdıqdan sonra, qullarına nəsihət üçün Fövqəluca Allah bildirir ki, Quran ilk Səmavi Vəhy və Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) də Allahın elçilərinin birincisi de­yildir. Fövqəluca belə buyurur:

ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ

(32. 23) “Biz Musaya Kitab bəxş etdik və onunla gö­rü­şə­cə­yi­­nə şüb­hə etmə. Biz onu İsrail oğulları üçün doğru yol rəhbəri et­­dik”.

Musaya (ə) Quranın gerçəkliyini təsdiq edən Tövrat nazil edilmişdi və Quran da onun gerçəkliyini təsdiq edir. Onlarda nazil edilmiş ayələr ey­nilə doğrudur və onların həqiqiliyi eyni ilə sübuta yetirilir. Ey Muhəmməd, sən Musa (ə) ilə görüşəcəyinə şübhə etmə. Sənə nazil edilən biliklərin həqi­qiliyi təsdiq edil­miş­dir və şübhə doğurmur.

Musanın (ə) Kitabına gəldikdə isə, o, İsrail oğulları üçün doğru yol rəhbərliyi idi. Onda İsrail oğullarının əsas və fərdi mə­sələlərinə dair o za­manın tələblərinə uyğun gələn hökmlər top­lanmışdı. Qurana gəldikdə isə, o, bütün bəşəriyyət üçün doğ­ru yol rəhbəridir. Onda insanların öz dünyəvi və mənəvi həyatı haq­qında necə qayğı çəkməli olduqları izah edilmiş və onda nazil edilmiş qanunlar Qiyamət günü başlayana qədər qüvvədə qala­caqdır. Fövqəluca belə buyurur: “Həqiqətən, o, Bizim dərga­hı­mızda Ana Kitabdadır. Alidir, Hikmət­li­dir” (Zuxruf, 43/4).

ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ

(32. 24) “Biz onların arasında başçılar yaratdıq ki, qalan­larını Bizim hökmümüz ilə düz yolla aparsınlar, çünki onlar səbirliydilər və Bizim ayələri­mizə qəti iman gətirmişdilər”.

Fövqəluca Allah İsrail oğullarından bəzilərini təqlid edil­mə­yə layiq rəhbərlər etdi və onlar din və imanın tələbləri mə­sə­lələrində çox yaxşı bacarığa malik idilər. Onlar özləri doğru yolla gedirdilər və qalanlarını da arxalarınca aparırdılar. İsrail oğul­larına nazil edilən Kitab bu yola rəhbərlik etmək üçün təyin olunmuşdu. Onların arasında iman sahibi olan başçılar var idi ki, onlar Allahın iradəsi ilə doğru yolu insanlara izah edirdilər, on­ların arasında həm də sadə möminlər var idi ki, öz başçılarının ar­dınca gedirdilər. Birincilərə aid olan möminlər ən yüksək dərə­cəyə qalxmağa nail olmuş sadiq insanlardı ki, bu da peyğəm­bərlərin və elçilərin ardıcıllarına xas olan keyfiyyətlərdəndir. On­lar buna layiqincə səbirlə yanaşdıqlarına görə nail olmuşdular. Onlar dini səbirlə öyrənir, onu ətraflarındakılara öyrədir, Allaha iman gətirilməsini səbirlə nəsihət edir­, bu yolda bütün çətinlikləri mətinliklə qarşılayır, günahlardan çəkinir və özlərini alçaq ehtiraslardan saxlayırdılar. Bununla yanaşı onlar Allahın ayələri­nə əmin­liklə inanırdılar. Onların imanı o dərəcədə möhkəm idi ki, qəti etiqada çev­ril­­mişdi. Qəti etiqad dedikdə, insanı saleh əməl­lərə yönəldən doğru biliklər nə­zərdə tutulur. Onlar möhkəm etiqada, Allahın dinini etibarlı mənbələr­dən öyrən­mək sayəsində, doğruluğuna şübhə yeri qoymayan dəlillərə istinad etməklə nail olurdular. Onlar Rəbbin qanunlarını və onları təsdiq edən dəlil­ləri, öz biliklərinin səhihliyinə tam əmin olana qədər öyrənirdilər. Bu isə o deməkdir ki, məhz səbirlilik və əminlilik insana dində təqlid edil­mək üçün nümunə olmağa kömək edir.

 ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ

(32. 25) “Şübhəsiz ki, Rəbbin onların arasında ixtilafa düşdükləri şeylər barəsində Qiyamət günü hökm verəcəkdir”.

O zamanlarda İsrail oğulları arasında çoxsaylı ziddiyyətlər mövcud idi. Onların bəziləri haqlı idi, bəziləri isə yanlışlığa yol verirdilər, digərləri haqdan qəsdlə üz döndərirdilər. Qiyamət gü­nü başlandıqda isə, Fövqəluca Allah onların arasında ixtilafa düş­dükləri məsələlər barədə hökm çıxara­caqdır. İsrail oğulları ara­sında mövcud olan bəzi ziddiyyətlərə cavabları Şərəfli Quran­da tapmaq olar. Bu Kitab İsrail oğullarının haqqa uyğun olan ba­xış­larının doğruluğunu təsdiq edir. Onların əleyhdarlarının ba­xış­la­rı­na gəldikdə isə, onlar yanlış idi.

 ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ

(32. 26) “Doğrudanmı Bizim onlardan əvvəlki neçə-neçə nəsilləri həlak etməyimiz, onların məskənlərini gəzib dola­şan­ları doğru yola gə­tirmədi? Həqiqətən, bunda dəlillər vardır. Məgər onlar yenə də dinlə­mə­yəcəklər?”

Məgər Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı ol­sun!) inkar edən kafirlər üçün Hudun (ə), Salihin (ə) və Lutun (ə) xalqla­rı­nın yaşadıqları məskənlərin xarabalıqlarında gə­zib dolaşmaları kifayət et­mir?! O xalqların hər biri dəhşətli əzab­lara düçar edilmişdi. Həqiqətən, bu aydın ayələr Allahın elçiləri­nin doğruçuluğunu, zalımların və müşriklərin əxlaqsızlığını təs­diq edir. Əgər insanlar özlərindən əvvəlki kafirlərin izi ilə get­sə­lər, onda onları da kafir xalqların taleyi gözləyəcəkdir. Bu ayələr həm də ona dəlalət edir ki, Fövqəluca Allah Öz qullarını törət­dikləri cinayətlərə görə cəzalandırır və onları Məhşər və Qiyamət günü mütləq dirildəcəkdir. Doğrudanmı bundan sonra da insan­lar öz Rəbbinin ayələrinə qulaq asma­ya­­caqlar? Doğrudanmı onlar özləri üçün faydalı ibrət dərsı almayacaqlar? Əgər onlar dinlə­məyi bacarırlarsa və sağlam təfəkkürə malikdirlərsə, onda onlar, özlərini açıq-aydın məhvə məhkum edən əməllər törətməkdən əl çəkərlər.

ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗﯘ ﯙﯚ

(32. 27) “Doğrudanmı onlar görmürlər ki, Biz suyu quru torpağa necə yönəldirik və orada əkinəcəklə həm heyvanları­nın, həm də özləri­nin ruzisini çıxarırıq? Məgər onlar gör­mür­lər?”

Məgər onlar Allahın nemətlərini və Allahın müdrikliyinin ka­milliyini görmürlər? Allah bitkidən əsər-əlamət olmayan qup­qu­ru torpağa yağış yağ­dırır və orada hər növ bitkilər və əkinlər çıxır. Bu bitki və əkinlər hey­vanlar üçün yemə və insanlar üçün qidaya çevrilir. Məgər insanlar Allahın ölü torpağı canlandı­ran və in­sanları ruhlandıran bu nemətini görmür­lər? Onlar bu neməti göz­ləri ilə görməli, qəlbən dərk etməli və doğru yola gəl­mə­li­dir­lər. Lakin onlar haqqa qarşı kordurlar və Allahın ayələrinə la­qeyd­­dirlər. Onlar ətraflarındakı aləmə ağıllı insanların gözü ilə bax­mırlar, çünki onların baxışları laqeyd və etinasızdır. Buna gö­rə onlar doğru yola gələ bilmirlər.

ﯛﯜﯝﯞﯟﯠﯡﯢ

(32. 28) “Onlar deyirlər: “Əgər doğru deyirsinizsə, onda bu Qiya­mət haçan olacaq?”

Kafir cinayətkarlar vəd edilmiş Qiyamət saatının başlan­ma­sı­nı sü­rətləndir­məyi istəyirlər və bununla Allahın elçilərinin “ya­la­nı­nı” ifşa etmə­yə cəhd göstə­rirlər ki, bu da onların cahil­li­yi­nə və düş­mən­çiliyinə dəlalət edir. Onlar deyirlər: “Vədiniz ha­vaxt yerinə ye­ti­riləcək? Cəzalandırılm­a­ğımız haqqında hökm nə zaman çı­xa­rı­la­caq? Əgər siz doğru deyirsinizsə, qoy bu tez baş versin”.

 ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ

(32. 29) “De: “Qiyamət günü kafirlərə onların iman gətir­mə­­si fayda vermə­yəcək və onlar möhlət də almayacaqlar”.

Qəti hökmün çıxarıldığı gün kafirlər cəzaya məruz qoyu­lacaq və öz­ləri özlərinə heç nə ilə kömək edə bilməyəcəklər. Əgər Qiyamət günü, haqq onlara aydın olduqdan sonra əldən çıxar­dıqlarının yerini doldursunlar de­yə onlara möhlət verilsəydi, on­da onlar Qiyamət gününün tezliklə gəlmə­sini arzu edə bilərdilər. Lakin Axirətdə onlara növbəti sınaqdan keçmək imkanı veril­məyə­cəkdir, çünki artıq bu zaman haqqa iman gətirməmək, sa­dəcə, mümkün deyildir. Onlara əldən çıxardıqlarının yerini dol­durmaq üçün möhlət verilməyəcək!

 ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ

(32. 30) “Onlardan üz döndər və gözlə, axı onlar da göz­lə­yir­lər”.

Əgər fasiqlər səninlə əsil cahillər kimi davranırlarsa və vəd edilmuş cəzanı tezləşdirməyi istəyirlərsə, onlardan üz döndər və ağrı-acılı cəza on­lara yetişənə qədər gözlə. Bu qisas onun üçün müəyyən olunmuş müddət­də mütləq baş verəcəkdir və bu müddət çatdıqda, ona möhlət verilmə­yəcəkdir. Fasiqlərə gəldikdə isə, onlar da sizin bəxtinizin baş verəcək dö­nüklüyünü gözlə­yirlər. Onlar ümid edirlər ki, sizə bədbəxtliklər nəsib ola­caq, lakin bilmirlər ki, gözəl son – müttəqilərin olacaqdır.

---

[1] 1) Əyyam – bu söz dilimizdə də ərəb dilində olduğu kimi, “dövr”, “müəyyən bir za­­man”, “qərinə”, “çağ” sözlərilə konkret olmayan vaxt mənasında işlədilir. 2) Ayə­nin (rus dilindən etdiyim) bu tər­cü­mə­sin­­­də «шесть дней» (“altı gün”) ifadəsi ve­ril­miş­­dir. Ərəb dilində ayənin həmin ifadəsi “فى سِتَّةِ اَيَّامٍ “ şək­lin­dədir (əlfbamızla: “fi sit­tə­­hi əyya­min”). Azərbaycan və rus dillərindəki, o cümlədən, türk dilindəki ən­ə­nəvi Qu­­ran tərcümələrində də bu fraqment, bir qayda olaraq, “altı gün” kimi tərcümə edi­lir və “gün - yəvm”) kəlmə­si­nin Quran lüğətlərində verilən cəm şəkli olan – “əyyam” sö­­zünün digər mühüm bir mə­na­sı – dövr, zaman, çağ məna­ları nədənsə nəzərə alın­ma­­mışdır. Qurandakı “fi sittəhi əy­yamin” ifadəsi, sa­dəcə, altı gün deyil, altı əyyam, dövr mənasında götürülərsə, orijinala daha mü­vafiq gələr. Bu söz doğ­ma Azərbaycan di­­limizdə də eyni mənada işlədilmişdir və indi də işlədilməkdədir və “bir neçə gün” mə­­na­sını deyil, “qeyri-müəyyən bir dövr” mənasını ifadə edir. 3) Təkcə Türkiyə Res­pub­­likası Dəyanət Vəq­fi­nin çevirdiyi Quranın müvafiq ayəsində “fi sittəhi əyyamin” ifa­­dəsi: “altı günde (devirde, evrede)” kimi ve­rilmişdir. Bundan başqa, 4-cü ayədən son­­ra gələn 5-ci ayədə Fövqəluca Allah “bir günün”, yer hesabı ilə, min ilə bərabər ol­du­­ğunu bildirir ki, bu da, əslində, dolayısı ilə, altı əyyama aid edilə bilən amil­dir. Be­­lə­­liklə, gəldiyimiz nəticə budur ki, ayənin həmin ifadəsini “altı gün” kimi deyi, “altı əy­­yam”, “altı dövr” olaraq tərcümə etmək daha əfzəldir, Allahın kəlamına daha uy­ğun­­dur. Mən ayənin tərcüməsində, di­limizdə ta qədimlərdən bu gü­nədək eyni mə­na­da işlənən “əy­yam” sözündən yaralanmağı, Rəbbimin iz­ni ilə, məq­sədəuyğun say­dım. Son qərar isə Ona məxsusdur. Allah daha yaxşı bilir. Tərc. F.S.

[2] Dövrdə. F.S.

[3] İman sahibi olan oxucu yaradılışın altı əyyamda olmasında, ilk yaradılış gününün bazar, son günün isə cü­mə günü olması ifadəsində bir ziddiyyət axtarmamalıdır, çünki Quranda “altı gün (əyyam)” ifadəsinə aid edilə biləcək bir izah var: Səcdə surəsinin növbəti ayəsində (32/5) Fövqəluca Allah izah edir ki, “...sizin hesabınızla min ilə bərabər olan bir gündə...”. Bunu nəzərə alsaq, onda aydın olar ki, Föv­qəl­uca Allah 32/4-cü ayədə “altı əyyam” dedikdə, Yer­də­ki hesabla altı min ilə bərabər bir dövrdən bəhs et­miş­dir və bunun da ilk günü bazar, son günü isə cümə olmuşdur. Lakin Fövqəlqüdrətli, Müdrik Allahın dər­gahında yer vaxtı ilə altı min ilin Onun nəzərində altı əyyam və ya gün olması məsələsi mübahisə do­ğur­mayacaq qədər qey­bəməxsus bir haldar və həmin ifadəyə dair bir təbii faktı xatırlatmaq məqsədi da­şı­yır və yeni tapıntı səciyyəsi və iddiası daşımır. İnsanların Quranın bəzi kəlamlarının özəlliyini bilməsi az əhə­miyyətli deyil. Allah daha yaxşı bilir. F.S.

[4] Kürsiv mənimdir. F.S.

[5] Vaxtında tövbə etməyi isə unutmuşlar. F.S.

[6] “Nəfs” sözü həm də “şəxs”, “insan”, “bir kəs” və s. mənalarda işlə­dilir. F.S.

[7] Bu (32/21) ayənin müəllif şərhindən görünür ki, Fövqəluca Allahın nəzərdə tutduğu “daha yün­gül əzab” insanın ölməzdən öncə dünya həyatında cəzalandırılmasıdır. Çünki məhz dün­ya­dakı cəza tövbəyə və doğru yola qayıtmağa səbəb ola bilər. Hərçənd, şərhdə “daha yüngül əzab” kimi, ilk növbədə, qismən bərzəx (qəbir) aləmindəki cəza diqqətə çəkilir. Lakin Allah ayə­də “daha yüngül əzabı” doğru yola qayıtmaqla birbaşa əlaqələndirdiyi üçün, hesab etmək olar ki, “daha yüngül əzab” kimi, Allahın insana ölməsindən öncə dünya həyatında verəcəyi cə­­zalar nəzərdə tutulur. F.S.

[8] Həyatda ikən... .F.S.