Quran Təfsiri. Ə. Saadi: 24. ƏN-NUR SURƏSİNİN ŞƏRHİ

ŞƏRHİ

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə![1]

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ

(24. 1) “Budur Bizim nazil etdiyimiz və fərz qıldığımız surə! Öyüd-nəsihət alasınız deyə, onda aydın ayələr nazil etdik”.

Bu, şərəfli bir surədir ki, Biz onu Öz mərhəmətimizdən nazil etmişik və şeytanlardan qoruyuruq. Onda sizə itaətsizlik göstərənlərin necə cəzalandırılması, şahidlik etmənin necə zəruri olması və bir çox başqa şeylərin hökmü verilmişdir. Onda aydın ayələr: mühüm hökmlər, əmrlər, qadağalar və çox böyük hikmətlər nazil edilmişdir. Ola bilsin ki, Biz haqqı sizə izah etdikdən sonra, fikirləşəsiniz və sizə bilmədiyinizi öyrədək.

Sonra Fövqəluca Allah yuxarıda xatırlatdığı şəriət hökmlərini açıqlamağa başlayır. Fövqəluca buyurur:

ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ

(24. 2) “Hər bir zinakar qadına və zinakar kişiyə yüz şallaq vurun. Əgər siz Allaha və Qiyamət gününə inanırsınızsa, qoy Allahın dini xatirinə sizin onlara yazığınız gəlməsin. Bir qrup mömin onların cəzalandırılmasının şahidi olsun”.

Bu müddəa nikahlı həyat sürməmiş zinakar qadınlara və zinakar kişilərə şamil edilir. Onlardan hər biri, zinakarlıq etdiklərinə görə, yüz şallaq vurulması ilə cəzalandırılmalıdır. Nikahda olduqdan sonra zinakarlıq edənlər isə daşqalaq edilib öldürülməlidirlər. Buna şəhadət verən Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) çoxsaylı hədisləridir. Fövqəluca bizə zinakar qadınlara və zinakar kişilərə, bu, bilavasitə bəşəri hisslərlə və ya qohumluq, ya da dostluq əlaqələri ilə bağlı olsa da, mərhəmət göstərməyi haram etmişdir. İman müsəlmanları məcbur etməlidir ki, onlar belələrinə rəhm etməsinlər, çünki bu hisslər müsəlmanlara, cinayətkarları Allahın şəriətinə uyğun olaraq cəzalandırmaqda mane ola bilər. Həqiqətən də, Allahın verdiyi hökmün icra edilməsi onlara göstərilən həqiqi lütfkarlıqdır. Əlbəttə, biz bu günahkarlara belə bir taleyin qismət olduğuna təəssüflənə bilərik, lakin bizim onların halına acımamız, Allahın hökmünün icra edilməsinə mane olmamalıdır.

Fövqəluca həmçinin buyurmuşdur ki, zinakar kişilərin və zinakar qadınların cəzalandırılması zamanı bir dəstə iman sahibləri iştirak etməlidir. Bu, bu hadisə barədə xəbərin dindarlar arasında yayılması üçün zəruridir. Bunun sayəsində onlar belə hərəkətin nə dərəcədə rüsvayçı və utandırıcı olduğunu dərk edər və ondan daha böyük ciddiyyətlə çəkinərlər. Hökmün yerinə yetirilməsi gedişatını müşahidə etmə insana baş vermiş hadisənin mahiyyətini daha yaxşı anlamağa və onun iç üzünü şişirtmədən və ya əhəmiyyətsizləşdirmədən görməyə kömək edir. Bunu daha yaxşı bilən Allahdır.

ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ

(24. 3) “Zinakar kişi ancaq zinakar qadınla və ya müşrik qadınla evlənə, zinakar qadınsa, ancaq zinakar kişiyə və ya müşrik kişiyə ərə gedə bilər. Bu, möminlərə haram edilmişdir.

Bu, zinakarlığın nə dərəcədə çirkin və əxlaqsız bir əməl olduğuna dəlalət edir. Bu hərəkət onu törədənin və ona hər hansı bir münasibəti olanın şərəfini ləkələyir. Buna görə, Allah bəyan edir ki, zinakar kişi ancaq vəziyyəti onunkuna bənzər olan zinakar qadınla və ya Allaha şərik qoşan, dirildiləcəyinə və əvəz alacağına iman gətirməyən, Allahın ehkamlarına riayət etməyən müşrik qadınla evlənə bilər. Eyni şey zinakar qadına da aiddir və onun təkcə zinakar kişiyə və ya müşrik kişiyə ərə getmək hüququ vardır. Möminlərə gəldikdə isə, onlara zinakar kişiyə ərə getmək və ya zinakar qadınla evlənmək haram edilmişdir.

Bu ayədən belə bir nəticə çıxır ki, zinakarlıq etdikdən sonra törətdiklərində tövbə etməmiş kişilərə və qadınlara bakir müsəlman kişilər və bakirə müsəlman qadınlarla nikahlanmaq qəti qadağandır. Əgər bu qadağa onların qarşısını almırsa və onlar belə bir nikah bağlayırlarsa, onda onlar ya Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərinə riayət etməkdən, müşriklərin etdiyi kimi, boyun qaçırırlar, ya da Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərini qəbul edir və buna baxmayaraq nikah bağlayırlar ki, bu halda belə nikah etibarsızdır[2] və zinakarlığa bərabərdir. İnsan belə nikaha daxil olduqda, növbəti dəfə zinakarlıq törədir. Əgər o mömin olsaydı heç vaxt belə bir iş etməzdi. Bütün bunlar tövbə etməmiş zinakar qadın və zinakar kişinin nikahının bir mənalı şəkildə haram[3] olmasına dəlalət edir.

Ər və arvad o dərəcədə bir-birinə yaxın olurlar ki, onların arasında ən möhkəm və ən sıx əlaqələr yaranır. Fövqəluca buyurur: “...Zalımları və onlar kimiləri toplayın” (37/22). Burada özlərini fasiqlərlə bağlayanlardan bəhs edilir. Günah sahibi olan zinakarla nikah bağlama böyük bir bəla törədir və buna görə Allah möminlərə belə addım atmağı haram etmişdir. Belə nikah ər-arvadın şərəfsizliyinə dəlalət edir və etibarsız qadının ərinin ayağına yazılan nikahdankənar uşaqların dünyaya gəlməsinə səbəb olur. Zinakar kişi zövcəsinin ismətinin qayğısına qalmır, çünki onu başqa qadın maraqlandırır. Sadalanan səbəblərdən hər hansı biri kifayət edir ki, belə nikahın yasaqlanmasına əsas olsun. Bu, zinakarın iman sahibi ola bilməyəcəyini təsdiq etmək üçün bəs edir. Bu barədə Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) demişdir: “Mömin olan adam zina etmir”. O, müşrik olmaya bilər, lakin bu halda təriflənməyə və mömin adlanmağa layiq deyil.

Fövqəluca Allah zinakarlığın ağırlığı və zinakarların zövcələri ilə artıq cinsi yaxınlıq etdikləri halda şallaqlanması və yaxud daşqalaq edilməsi haqqında xəbər verdikdən sonra, belələrinə yaxın durmanı haram etmişdir ki, insanlar onlardan gələ biləcək zərərdən uzaq olsunlar. O (Pak və Müqəddəs Olan) bununla izah etmişdir ki, əxlaq sahibi olan müsəlmanların namusuna qəsd etmək nə dərəcədə ciddi günahdır. Fövqəluca buyurur:

ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ

(24. 4) “İsmətli qadınlara böhtan atıb, dörd şahid gətirməyənlərə səksən şallaq vurun və heç vaxt onların şahidliyini qəbul etməyin, çünki onlar fasiqdirlər”,

Böhtan atmaq dedikdə, azad, iffətli qadın və kişiləri zinakarlıq etməkdə ittiham etmək nəzərdə tutulur ki, bu da mətndən aydın görünür. Belə ittihamlar dörd ədalətli kişinin açıq şəkildə bildirdikləri şahidliklə təsdiq olunmalıdır. Əgər təqsirləndirən şəxs dörd şahid gətirə bilmirsə, onda ona səksən dəfə, ölümcül olmayan, lakin ağrı verən və dözülməsi mümkün olan orta qalınlıqlı şallaq zərbəsi vurulur. Bu tədbir tərbiyəvi səciyyə daşıyır və ölümlə nəticələnməməlidir.

Bu ayədə zinakarlıq haqqında təsdiq olunmamış ittihama görə cəza tədbiri xatırlanır. Lakin bu cəza təkcə iffətli möminləri bunda günahlandıran şəxslərə şamil edilir. Bütün başqa hallarda təsdiq olunmamış ittihamlar qınanmağa layiqdir.

Müzakirə etdiyimiz günaha bir cəza da düşür: iffətli möminləri zinada günahlandıran, amma sonradan dörd şahid gətirə bilməyənlərin şahidliyi, onlar tövbə edənə qədər şallaqlansalar da, nəzərə alınmır. Sonradan bu barədə daha təfsilatlı ilə xatırlanacaqdır.

Belə insanlar günahkar və itaətdən çıxmışlardır. Onlar Allaha itaət etmir və çox ziyan vururlar. Onlar dini hədləri aşaraq, öz qardaşlarının namusuna qəsd edir, insanları onların yaramaz sözlərini təkrarlamağa sövq edir və Allahın möminlər arasında yaratdığı qardaşlığı dağıdırlar. Belə insanlar möminlər arasında dedi-qodu yayılmasını sevirlər ki, bu, öz növbəsində, əsaslandırılmamış ittihamların ən böyük günahlardan biri olmasına dəlalət edir.

ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫﮬ

(24. 5) “bundan sonra tövbə edib, xeyirxah işlər görənlərdən başqa. Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir”.

Əsassız ittihamın tövbəsi öz yalanını etiraf etməkdir. Belə bir əmələ yol verən şəxs öz sözlərinin təsdiqi üçün dörd şahid gətirə bilməzsə, onda o, dediyinin həqiqətən baş verdiyinə əmin olmasına baxmayaraq, etiraf etməlidir ki, insana böhtan atmışdır. Əgər o, tövbə edib, xeyirxah işlər görməyə başlayarsa və bununla da öz cinayətini təmizləyərsə, onda onu artıq itaətsizlik göstərən və günahkar adlandırmaq olmaz. Ən çox etibarlı olan rəyə görə, bu halda onun sonrakı şahidlikləri qəbul edilməlidir. Allahın gö-zəl adları arasında – Bağışlayan və Rəhmli adları, Onun, tövbə edənlərin və Rəbbin yoluna qayıdanların istənilən günahlarını bağışlayacağına dəlalət edir.

İnsanları zina etməkdə ittiham edənlərə və dörd şahid gətirə bilməyənlərə gəldikdə isə, bu hökm öz ərini və ya zövcəsini günahlandıranlara aid edilmir. Buna görə Fövqəluca sonra belə buyurur:

ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ

(24. 6) “Zövcələrini ittiham edən və özündən başqa şahidi olmayanların hər birinin doğru danışması haqqında şahidliyi, Allahı dörd dəfə şahid çağırması”,

(24. 7) “və beşinci dəfə isə, yalan danışanlara Allahın lənətini diləməsidir”.

Əgər ər arvadını zina etməsində günahlandırırsa, onda ona qarşı göstərilən cəza tədbirindən istifadə olunmur. Bir qayda olaraq, ər öz arvadına qarşı yalan ittihamlar irəli sürmür, çünki bu nəinki onun zövcəsinin, həm də onun özünün nüfuzuna ləkə salır. Ərin etibarsız arvadını ittiham etmək haqqı ona görə var ki, etibarsız qadın başqa kişidən hamilə olaraq, uşağı ərinə aid edə bilər. Çoxsaylı səbəblər mövcuddur ki, ər onların əsasında belə ittihamlar irəli sürməyə haqlı olduğu halda, qadını günahlandıran başqa bir adam bu ixtiyara malik olmur.

Bu ayədə xatırlanan hökm kölə deyil, azad qadınlardan olan zövcələrini vəfasızlıqda[4] günahlandıranlara şamil edilir. Əgər bu zaman ərin özündən başqa şahidləri yoxdursa, onda o, şahidlərin əvəzinə dörd dəfə: “Mən Allahın adı ilə şəhadət verirəm ki, mənim irəli sürdüyüm ittiham doğrudur”. Sonra isə o, gətirdiyi şəhadətlərini təsdiq edərək and içməlidir ki, əgər o yalan danışırsa, Allahın lənətinə gəlsin. Bu şəhadətləri söylədikdən sonra, o, zinakarlıqda ittiham etməsinə görə məsuliyyətdən azad edilir.

Bu vəhyin aydın mənasından məlum olur ki, ər hətta arvadının zina etdiyi kişinin adını çəkdiyi halda da, məsuliyyətdən azad edilir. Lakin ilahiyyatçılar ərin bu şəhadətləri söylədiyi, günahlandırılan qadının isə, eyni ilə hərəkət etməkdən boyun qaçırdığı halda, arvada hansı cəza tədbiri tətbiq etmək barədə fərqli baxışlar irəli sürmüşlər. İlahiyyatçılardan bəziləri belə hesab edirlər ki, qadını həbs etmək lazımdır, digər ilahiyyatçılar isə onu zinakarlığına görə cəzalandırmağın lazım olduğunu hesab edirlər. Sonrakı ayələr təsdiq edir ki, belə hallarda ittiham edilən arvad zinakarlıq üstündə cəzalandırılmalıdır. Əgər bu ayələrdə xatırlanan cəzalandırmada zinakarlığa görə cəza nəzərdə tutulmasaydı, onda ərin şəhadətləri onu məsuliyyətdən xilas edə bilməzdi.

ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ

(24. 8) “Cəza qadından o zaman götürülür ki, o, onun[5] yalan danışması haqqında Allahın adı ilə dörd dəfə şahidlik etsin”

(24. 9) “və beşinci dəfə: “O[6] doğru danışanlardandırsa, onda qoy özüm Allahın qəzəbinə gəlim! – deməlidir”.

Günahlandırılmış arvad ərinin şahidliyinə qarşı özünü müdafiə etməkdən ötrü şahidlik edərsə, məsuliyyətdən azad edilir. Buna görə qadın ərinin yalan danışması haqqında dörd dəfə and içməli və öz şəhadətini: “Əgər ərim doğru deyirsə, onda Allahın qəzəbi məni tutsun!” ifadəsi ilə təsdiq etməlidir. Ər-arvadın bu qarşılıqlı şəhadət andı “liən” (“qarşılıqlı lənətləmə”) adlanır. Əgər ər-arvadın hər biri belə and içməyə razı olurlarsa, onlar nikahın bir daha bərpa olunmaması şərti ilə boşanırlar. Əgər buna səbəb qadının hamilə olmasıdırsa, onda uşaq atasının adını daşımaq hüququndan məhrum olur.

Bu ayələrin aydın mənası ona dəlalət edir ki, qarşılıqlı lənətləndirilmədə ər-arvad ancaq bu ayələrdə göstərildiyi kimi şəhadət verməlidirlər. Həm də bu şəhadətlərin ardıcıllığına riayət edilməlidir. Onlardan heç birini buraxmağa və ya başqası ilə yerini dəyişdirməyə yol verilmir. Qarşılıqlı lənətləmə təkcə ərin öz arvadını zinakarlıqda günahlandırdığı halda gerçək olur, əks hal nəzərdə tutulmamışdır. Uşağın valideyninə oxşarlıq məsələsinə gəldikdə isə, qarşılıqlı lənətləmədə bu nəzərə alınmır, həmçinin uşaq dünyaya gəldiyi evdə qaldıqda da bu nəzərə alınmır. Valideynə oxşarlıq, bu hal – yeganə əhəmiyyətli şərt olduğu təqdirdə, nəzərə alınır.

ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ

(24. 10) “Əgər Allahın sizə lütfkarlığı və rəhmi olmasaydı və əgər Allah Tövbələriqəbuledən və Müdrik olmasaydı?”

Göründüyü kimi ayənin mətnində şərt budaq cümləsinin ikinci hissəsi verilməmişdir. Lakin ayənin ümumi mənasından bəlli olur ki, əgər Allahın Öz qullarına bəslədiyi xeyirxah münasibəti və mərhəməti olmasaydı, özlərini lənətləmiş ər-arvaddan biri elə o saat cəzasını dadmış olardı. Allah Öz mərhəməti sayəsində qarşılıqlı lənəti təkcə ər-arvad üçün buyurmuşdur, çünki onlar bu hökmə çox möhtacdırlar. Allah Öz mərhəməti sayəsində insanlara zinanın və həm də yalandan bu ağır günahda ittiham etmənin fəlakətini və mənfurluğunu izah etmişdir. Allah Öz lütfkarlığı sayəsində bu və digər ağır günahlar üçün də tövbə etməyi müəyyənləşdirmişdir.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ

(24. 11) “Böhtan atan şəxslər[7] sizin aranızdan olan bir zümrədir. Onları özünüzə bəla saymayın. Əksinə, bu, sizə xeyirdir. Onların hər bir nəfəri qazandığı günaha nail olacaqdır. Amma onlardan bunun çox hissəsini öz üstünə götürən üçün isə böyük əzab-əziyyət hazırlanmışdır”.

Zina törədilməsi ilə bağlı yanlış ittihamın ağırlığı haqqında vəhy, ondan öncə ən ləyaqətli qadınlardan biri – möminlərin anası, Sədaqətli Əbu Bəkrin qızı vəfalı Aişə (Allah onların hər ikisindən razı olsun!) ilə baş vermiş əhvalatın müzakirəsinə yönəldilmişdi. Bu ayələr ona (A. o. r.) atılmış dəhşətli böhtana aid məşhur əhvalatla əlaqədar nazil edilmişdir. Bu rəvayət ən müxtəlif hədis toplularında təsvir olunmuşdur.

Əgər qısasını desək, bu, hərbi yürüşlərin birinin həyata keçirildiyi zaman Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) zövcəsi, Siddiq Əbu Bəkirin qızı Vəfalı Aişə (Allah onların hər ikisindən razı olsun!) onun (s.ə.s.) yanında olarkən baş vermişdi. Yolda Aişənin (A.o.r.) boyunbağısı qırılmışdı və onu axtarmaqla əlaqədar olaraq o (A.o.r.) geriyə qalmışdı. Dəvə onun kəcavəsi ilə qoşunla birlikdə öz yoluna davam etmiş və adamlar Aişənin (A.o.r.) dəvəsinin üstündə olmamağından xəbər tutmamışdılar. O (A.o.r.), qoşun düşərgəsinin dayandığı yerə gəlib çatdıqda elə düşünürdü ki, adamlar tezliklə onun gəlib çıxmadığını gördükdə, qayıdıb onun ardınca gələrlər. Lakin qoşun dayanmadan yoluna davam etmişdi.

Səfvan b. əl-Muəttil ən şərəfli səhabələrdən biri idi. Qoşunlar istirahətə dayanan zaman o onların lap axırında idi və yuxuya getmişdi və oyandıqda Aişəni gördü. Onu (A. o. r.) tanıyaraq, dəvəsini diz çökdürdü. Aişə (A. o. r.) onun dəvəsinə mindi, özü də bu zaman heç biri bir söz belə danışmadı. Səfvan piyada gedərək, dəvəni öz ardınca aparırdı. Onlar, qoşunlar günorta vaxtı istirahət üçün düşərgə salan zaman gəlib müsəlmanlara çatdılar. Bu yürüşdə Peyğəmbərin (s.ə.s.) qoşununa qoşulmuş bir-neçə münafiq gördülər ki, Səfvan Aişənin (A. o. r.) oturduğu dəvəni aparır. Onlar o saat şayiə yaymağa başladılar. Şayiə digər adamların dilinə düşdü. Xəbər elə sürətlə yayıldı ki, hətta bəzi möminlər də onun təsiri altına düşdülər. Adamlar eşitdiklərini öz aralarında müzakirə etməyə başladılar, Allahın Elçisi (s.ə.s.) isə uzun müddət ərzində bununla əlaqədar vəhy ala bilmədi.

Bir müddət sonra şayiələr Aişənin (A.o.r.) özünə də gəlib çatdı və bu onu çox kədərləndirdi. Məhz bu vaxt Allah onun (A. o. r.) günahsızlığı haqqında ayələr nazil etdi. Onlar bu surəyə daxil edilmişdir. Allah möminlərə xəbərdarlıq etdi və belə bir iftiranın nə dərəcədə ağır olduğunu göstərdi və həmçinin faydalı hökm və nəsihətlər nazil etdi.

Müzakirə etdiyimiz ayədə möminlərin anası Aişəyə (A.o.r.) qarşı yönəldilmiş iftira “böyük yalan” adlandırılmışdır. Bu iftiranı, özlərini mömin adlandıran bir qrup insanlar yayırdılar. Onların arasında doğrudan da münafiqlərin nağılları ilə aldadılmış bir-neçə mömin də var idi. Amma aralarında ikiüzlü münafiqlər çoxluq təşkil edirdi.

Siz elə fikirləşməyin ki, baş verən hadisə bir bəla idi. Əksinə, bu mahiyyətcə sizin üçün xeyirli idi. Baş vermiş hadisənin sayəsində insanlar möminlərin anası Aişənin (A.o.r.) paklığını və günahsız olduğunu bildilər. Peyğəmbərin (s.ə.s.) bütünlüklə digər zövcələri də tərifə layiq görüldülər. Allahın qullarına bilməli olduqları və Qiyamət gününə qədər riayət etməli olacaqları hökmlər izah edildi. Bütün bunlar böyük bir nemət idi ki, müsəlmanlar ona fasiqlərin dəhşətli böhtanı sayəsində nail olmuşdular. Həqiqətən də, Allah bir şeyi etmək istəyəndə, O (Pak və Müqəddəs Olan) bunun üçün zəruri olan zəmin və səbəblər yaradır.

Fövqəluca burada, əsasən, möminlərə ona görə müraciət edir və vurğulayır ki, möminlərin özlərindən birini təhqir etməsi onun özünün özünü təhqir etməsinə bərabərdir. Bu isə o deməkdir ki, möminlərin bir-birinə bəslədiyi sevgi, mərhəmət, rəhm və qarşılıqlı yardımlaşma onları bir bədən kimi bütövləşdirir. Möminləri bir binanın bir-birini möhkəmlədən kərpiclərinə bənzətmək olar. Əgər müsəlman kiminsə onun namusuna toxunmasını istəmirsə, onda o da bunu iman sahibi olan öz qardaşları üçün istəməməlidir, çünki o, onlara da, özünə yanaşdığı kimi yanaşmalıdır. Əgər insan bu dərəcəyə nail olmamışsa, onda onun imanı kamil və xalis deyildir.

Aişəyə (A.o.r.) böhtan atanlara gəldikdə isə, onların hər biri törətdikləri cinayətə görə məsuliyyət daşıyırdılar. Bu sözlər bədəməl insanlara onların öz sözlərinə görə mütləq cəzalandırıla-caqları barədə ciddi xəbərdarlıq oldu və Peyğəmbər (s.ə.s.) onlardan bəzilərini cəzalandırdı. Yaramaz münafiq olan və ən çox günah işlətmiş Abdullah b. Ubey b. Salul böyük cəzaya layiq görüləcəkdir. Bu cəza – onun Cəhənnəmin ən aşağı pilləsində əbədi qalmasından ibarət olacaqdır.

Sonra Fövqəluca Allah Öz qullarına bildirir ki, bundan sonra belə böhtanları eşidəndə necə davranmalıdırlar:

ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ

(24. 12) “Niyə siz – mömin kişilər və mömin qadınlar bunu eşitdikdə, öz xeyrinizə düşünmədiniz və “bu – açıq-aydın böhtandır” – demədiniz?”

Belə hallarda möminlər öz qardaşları[8] haqqında pis düşünməməli və şayiələrə, saxta ittihamlara inanmamalıdırlar. Əgər bir adam mömin insan kimi tanınırsa, bu şərt onu uydurma böhtanlardan qorumalıdır. Belə bir yalanı eşitdikdə, möminlər Allaha həmd etməlidirlər. O (Pak və Müqəddəs Olan) hər hansı nöqsanlardan sonsuzluğa qədər uzaqdır, Onun seçilmiş qulları isə əxlaqsız əməllərdən uzaqdırlar. Müsəlman həm də təsdiq etməlidir ki, dedi-qoduçuların sözləri dəhşətli iftira və açıq-aşkar yalandır. O, öz imanlı qardaşını belə ittihamlardan qorumalı və yalançıların sözlərini təkzib etməlidir.

ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ

(24. 13) “Niyə onlar bunu təsdiq etmək üçün dörd şahid gətirmədilər? Əgər onlar şahid gətirməyiblərsə, Allahın qarşısında yalançıdırlar!”

İftiraçılar haqlı olduqlarını təsdiq etmək üçün niyə dörd nəfər şahid gətirmədilər? Onlar haqlı olmalarına hətta qəti əmin olsalar da, onların ittihamı yalandır, çünki Allah insanları zinada günahlandırmağı, onu dörd müsəlman şahidin təsdiq etmədiyi halda, haram etmişdir. Məhz buna görə, Allah bildirir ki, belə insanlar[9] Allah qarşısında yalançıdırlar. Allah demir ki, onlar ümumiyyətlə yalançıdırlar. Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, müsəlmanların şərəfi toxunulmazdır. Kim müsəlmanı cinayət törətməkdə ittiham edirsə, o özünün haqlı olmasını təsdiq edən şahidlər gətirməlidir.

ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ

(24. 14) “Əgər Allah sizə bu dünyada və Axirət həyatında mərhəmət və rəhm etməsəydi, onda sizin uzun-uzadı danışıqlarınıza görə sizə böyük əzablar toxunardı”.

Allahın mərhəməti sizin dininizi də, sizin dünya həyatınızı da əhatə edir. Əgər bu fəzilət olmasaydı, sizin bu böhtanınız mütləq sizi dəhşətli əzablara məhkum edərdi, çünki sizin uydurmalarınız, həqiqətən, böyük cəzaya layiqdir. Lakin Fövqəluca Allah Öz lütfkarlığı sayəsində sizin üçün cəza və tövbə müəyyən etmişdir ki, onlar günahlarınızı təmizləyir.

ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ

(24. 15) “Siz öz dilinizlə yalan yayır və təsəvvürünüz olmayan şeylər haqqında danışırsınız və zənn edirsiniz ki, bu rəftarınız cüzi bir şeydir, halbuki Allah qarşısında bu – böyük günahdır”.

Siz böhtançıların sözlərini ağızdan-ağıza ötürürsünüz, halbuki bu sözlər yalan və yaramaz sözlərdir. Siz heç bir məlumatınız olmayan şeylər haqqında danışırsınız. Axı yalan danışıqlar və insana mahiyyəti dəqiq məlum olmayan danışıqlar – çox təhlükəli iki əməldir. Siz belə bir hərəkəti boş şey sayırsınız, lakin Allah onu ağır günah hesab edir.

Məhz bu səbəbə görə bəzi möminlər iftiraçıların yalan danışıqlarını müdafiə etməyə başladılar. Lakin sonradan onlar tövbə edərək, törətdikləri günahdan təmizləndilər. Fövqəluca Allah isə, etinasızlıqları üzündən törətdikləri bəzi günahlardan əl çəkmələri üçün insanları təkidlə xəbərdar edirdi. Günahlara laqeyd yanaşma insana heç bir fayda verməyəcək və onun taleyini yüngülləşdirməyəcək. Əksinə, o törədilmiş günahların ağırlığını daha da artırır və insanı bu günahı növbəti dəfə də törətməyə təkan verir.

ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ

(24. 16) “Niyə siz bunu eşidəndə: “Bizə belə danışmaq yaraşmaz. Sən Paksan! Bu - böyük iftiradır” – demədiniz?”

Ey möminlər! Siz böhtançıların dedikləri yalanı eşidəndə, onları təkzib etməli və insanlara bu cinayətin ağırlığını anlatmalı idiniz. Sizə açıq-aşkar yalanı təkrar etmək yaraşmır, çünki iman mömini mənfur əməllər törətməkdən saxlamalıdır.

ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ

(24. 17) “Allah bir də heç vaxt belə şeyi, əgər möminsinizsə, təkrarlamamağı sizə nəsihət edir”.

Allah buna bənzər bir əməli bir daha təkrar etməməyiniz barədə sizə xəbərdarlıq edir. Bir də heç vaxt möminləri əxlaqsızlıqda günahlandırmayın və Rəbbinizin bu səmimi nəsihəti və ibrət dərsini yadda saxlayın. Siz bu öyüd-nəsihətə qulaq asmalı, Rəbbinizin iradəsinə tabe olmalı və Haqqı sizə izah etdiyinə görə Ona itaət və həmd etməlisiniz. Əgər siz möminsinizsə, bunu edəcəksiniz, çünki həqiqi iman insanı itaətsizlikdən hökmən çəkindirir.

ﯪ ﯫ ﯬ ﯭﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ

(24. 18) “Allah ayələri sizə izah edir. Allah – Biləndir, Müdrikdir”.

Allahın ayələri özündə ehkamları və nəsihətləri, moizələri və çəkindirmələri, vədləri və xəbərdarlıqları ehtiva edir və Allah Öz ayələrini sizə ən inandırıcı surətdə açıqlayır. Bilən və Müdrik – Onun gözəl adlarındandır. Onun elmi kamil, müdrikliyi isə qüsursuzdur. Bu biliklərin və müdrikliyinin sayəsində O (Pak və Müqəddəs Olan) sizə fayda verən hər şeyi öyrətmişdir.

ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ

(24. 19) “Həqiqətən də, möminlər haqqında iyrənc sözlər yaymağı sevənlərə bu dünyada da, Axirətdə də şiddətli əzab-əziyyət hazırlanmışdır. Allah bilir, siz isə bilmirsiniz”[10].

İnsanlar arasında iman gətirənlər haqqında iyrənc xəbərlərin yayılması xoşuna gələn hər bir kəs cəzaya layiq görüləcək və bu ona ruhi və cismani əzab verəcəkdir. Bunun səbəbi isə onu öz müsəlman qardaşlarına bəslədiyi xaincəsinə münasibəti, onlara pislik etmək və onların namusuna və şərəfinə qəsd etmək arzusu olacaqdır. Əgər bu xəbərdarlıq möminlər arasında mənfur şayiələrin yayılmasından həzz alana aiddirsə, onda daha böyük cinayət törədərək, bu şayiələrin, doğru olub-olmamağından asılı olmayaraq, yayılmasında iştirak edənlər haqqında nə demək olar?!

Bu dini müddəa, Allahın, mömin qullarının həyatı və malının toxunulmazlığı kimi, onların namusunun və ləyaqətinin də toxunulmazlığına dəlalət edən lütfkarlığını ifadə edir. Allah istəmişdir ki, möminlər arasında qarşılıqlı münasibətlər səmimi olsun və əmr etmişdir ki, onlar da özləri üçün istədiklərini qardaşlarına arzulasınlar və özləri üçün istəmədiklərini isə qardaşları üçün arzulamasınlar. Allah bilir, siz isə bilmirsiniz və buna görə Allah sizə məlum olmayanı izah edir.

ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ

(24. 20) “Əgər Allahın sizə lütfkarlığı və mərhəməti olmasaydı və Allah Şəfqətli və Rəhmli olmasaydı?”

Əgər Allahın mərhəməti sizi hər tərəfdən sayəsi altına almasaydı, onda Allah Öz ehkamlarını, nəsihətlərini və ecazkar hikmətlərini sizə izah etməzdi. Bununla yanaşı Allah Onun əmrlərinə itaətsizlik göstərənlərə möhlət verməzdi. Lakin mərhəmət və rəhm Rəbbin ayrılmaz sifətləridir və buna görə də O (Pak və Müqəddəs Olan) sizə həm bu dünyada, həm də Axirətdə saysız-hesabsız nemətləri ilə lütfkarlıq göstərmişdir.

Möminlərin ünvanına böhtan atmağın haram olduğunu nazil etdikdən sonra Fövqəluca Allah ümumiyyətlə günah törətməyi haram edir və belə buyurur:

ﭑﭒ ﭓﭔﭕ ﭖ ﭗ ﭘﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ

(24. 21) “Ey iman gətirənlər! Şeytanın izi ilə getməyin. Kim şeytanın izi ilə gedərsə, bilsin ki, o ancaq yaramazlıqlara və qınanılana dəvət edir. Əgər Allah sizə rəhm etməsəydi, sizin heç biriniz heç vaxt təmizlənə bilməzdiniz. Lakin Allah istədiyini təmizləyir. Allah – Eşidəndir, Biləndir”.

Ey möminlər! Şeytana tabe olmayın və onun sizi aldatmasına uymayın. “Onun izi” ifadəsi ilə ürəklə, dillə və bədənlə törədilən müxtəlif növ günahlar nəzərdə tutulur. Fövqəluca Allah Öz müdrikliyi əsasında insanlara izah edir ki, onların şeytanın izi ilə getməyə haqları yoxdur. Lakin şəriət hökmünün müdrikliyini ancaq o zaman başa düşmək olar ki, bu və ya digər günaha aparan şər insana açıqlanmış olsun və bu günahlardan çəkinməyin səbəbləri izah edilmiş olsun. Məhz buna görə, Allah xəbər verir ki, şeytan insanları yaramazlığa və şərəfsizliyə çağırır. Yaramazlıq adı altında insanın nəfsinin can atdığı ağır günahlar nəzərdə tutulur. Bu günahları həm İslam şəriəti, həm də sağlam təfəkkür çox pis qarşılayır. Şeytanın ayaq izləri olan günahlar isə, mütləq ya yaramaz, ya da qınanılan əməllərə məxsusdur. Allah Öz lütfkarlığı sayəsində qullarına bu günahlara yol verməyi haram etmişdir. İnsanlar da Allaha həmd etməli və Onu daima xatırlamalıdırlar, çünki Onun ehkamları və haramları onları yaramaz və pis əməllərə bulaşmaqdan qoruyur. Allah bu əməlləri etməyi, zəhər içməyi haram etdiyi kimi, yasaqlamışdır ki, bu da Onun mərhəmətli və xeyirxah olmasına dəlalət edir. Əgər Rəbbin bu sifətləri olmasaydı, insanlar heç vaxt şeytana müqavimət göstərə bilməzdilər. O öz əlaltıları ilə birlikdə ara vermədən insanları öz yoluna çağırır və bu yolu hər cür vasitələrlə bərbəzəkli göstərməyə çalışır. Axı insanın nəfsi hər bir pis əmələ meyillidir və bundan başqa, çatışmazlıqlar hər tərəfdən ona təzyiq göstərir. Bütün bunlara əlavə olaraq, imanın da zəif olması üzə çıxır. Əgər insan bu qədər düşmənlə üz-üzə təklikdə qalarsa, o heç vaxt günahlardan və cinayətlərdən təmizlənə və xeyirxah əməllər sayəsində yüksələ bilməz. Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, ərəb sozü olan “zəkat” “təmizlənmə”, “artma” mənalarını bildirir. Bu isə o deməkdir ki, insanlar günahlardan ancaq Rəbbin mərhəməti sayəsində təmizlənir və xeyirxah işlər görürlər.

Məhz buna görə Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) dualarından biri belədir: Ey Allahım! Qəlbimə təqvalılıq bəxş et və onu təmizlə, axı Sən – qəlbi təmizləyənlərin ən Yaxşısısan. Sən – onun Ağası və Hamisisən!” Lakin Allah ancaq istədiyini təmizləyir. Ona kimin təmizlənə biləcəyi məlumdur, çünki Eşidən və Bilən – Onun adları arasındadır.

ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ

(24. 22) “Aranızda yaxşı məziyyətlərə və imkana malik olanlar qohumlara, kasıblara və Allah yolunda hicrət edənlərə kömək etməyəcəklərinə and içməsinlər. Qoy onlar bağışlasınlar və güzəştə getsinlər. Məgər Allahın sizi bağışlamasını istəmirsinizmi? Allah – Bağışlayandır və Rəhmlidir”.

Böhtançılardan biri – Mistah b. Usasa idi. O, Əbu Bəkrin (A. o. r.) qohumu və Allah yolunda hicrət etmiş kasıb bir adamdı. O, Aişənin (A. o. r.) ardınca artıq-əskik sözlər danışdıqda, Əbu Bəkir and içdi ki, bir də heç vaxt ona sədəqə verməyəcək. Lakin Allah buyurur ki, əgər insanlar onları əhatə edənlərə güzəştə getsələr, O da onlara güzəştə gedər[11]. Əbu Bəkir (A. o. r.) bu ayəni eşidən kimi ucadan dedi: “Əlbəttə! Allaha and olsun, mən istəyirəm ki, Allah məni bağışlasın”. Beləliklə, o qərara aldı ki, bundan sonra da Mistaha sədəqə versin.

Bu ayədən aydın olur ki, qohumlara sədəqə vermək olar və belələrinin günah işlətməsi onların xeyrinə sədəqə verilməsinin dayandırılması üçün əsas ola bilməz və müsəlmanlar ətraflarındakılara, onlar ağır cinayət törətsələr də, yardım etməlidirlər.

Sonra Fövqəluca Rəbb ismətli mömin qadınların adına ləkə salanları sərtliklə cəzalandıracağını vəd edərək, belə buyurur:

ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ

(24. 23) “Həqiqətən, namuslu mömin qadınların xəbərsiz olduqları şeydə onları ittiham edənlər bu dünyada da, Axirətdə də lənətlənəcəklər! Onları müdhiş əzab gözləyir”

(24. 24) “dilləri, əlləri və ayaqları onların törətdiklərinin əleyhinə şahidlik edəcəkləri gündə”.

Günah sahibi olduqları halda zina törətməkdən uzaq olan və hətta belə bir şeyi ağıllarına belə gətirməyən mömin qadınları ittiham edənlər lənətə layiqdirlər, halbuki lənət təkcə ən ağır günah törədənlərə veriləcək əvəzdir. Lənət bu günahkarları nəinki bu dünyada, həm də ölümdən sonra da müşayiət edəcək və onlara əlavə müdhiş əzablar veriləcəkdir. Bu o deməkdir ki, Allah onları Öz mərhəmətindən uzaqlaşdırır və onları Qiyamət günü başlayacaq dəhşətli əzab-əziyyətə düçar edir. Həmin Gün bu fasiqlərin hər bir orqanı onların törətdikləri bütün əməlləri haqqında şahidlik edəcəkdir. Onları, hər varlığa nitq qabiliyyəti əta etməyə qadir Olan Allah danışdıracaqdır. Bu baş verdiyi zaman, günahkarlar törətdikləri cinayətlərini inkar edə bilməyəcəklər. Allah qullarına qarşı o dərəcədə ədalətli olacaq ki, onlar özləri öz əleyhinə şahidlik edəcəklər.

ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ

(24. 25) “Həmin gün Allah onlara layiq olduqlarının hesabını büsbütün verəcəkdir və onlar biləcəklər ki, Allah – açıq-aşkar Haqdır”.

İnsanların öz əməllərinə görə alacaqları əvəz gerçək, insaflı və qərəzsizdir. Hər bir insan layiq olduğunu bütövlüklə alacaqdır və heç bir əməl yaddan çıxarılmayacaqdır. Bu barədə Fövqəluca belə buyurur: “Hər kəsin kitabı ona veriləcək və günahkarların onda yazılanlardan titrəməyə düşdüyünü görəcəksən. Onlar deyəcəklər: “Vay halımıza! Bu nə kitabdır belə? Onda nə kiçik, nə də böyük günahlar gözdən qaçmamışdır – hər şey hesaba alınmışdır”. Onlar qarşılarında törətdikləri bütün əməllərini görəcəklər və sənin Rəbbin heç kimə qarşı insafsızlıq etməyəcək” (Kəhf, 18/49). Bu dəhşətli gündə onlara aydın olacaqdır ki, Allah açıq-aydın bir Haqdır və açıq-aydın Haqq olmaq vəsfi təkcə Fövqəluca Allaha məxsusdur. Onun əzəmətli sifəti - haqdır, həmdəlayiq əməlləri də - haqdır. Ona ibadət – haqdır, Onunla görüş – haqdır, Onun əvəz vermə qanunu – haqdır, Onun elçiləri – haqdır. İstənilən haqq ya Allaha məxsusdur, ya da Ondan gəlmişdir.

ﯛﯜﯝﯞﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ

(24. 26) “Xəbis qadınlar xəbis kişilər üçün və xəbis kişilər də xəbis qadınlar üçündür; yaxşı qadınlar yaxşı kişilər üçün və yaxşı kişilər də yaxşı qadınlar üçündür. Deyilənlərin onlara aidiyyəti yoxdur. Onların nəsibi bağışlanma və bol ruzi olacaqdır”.

Əxlaqsız kişilər və qadınlar və həmçinin pozğun sözlər və əməllər həmişə bir-birilərinə xasdır. Onlar bir-birilərinə layiqdir, bir-biri ilə əlaqədardır və bir-birilərinə oxşayırlar. Abır-həyalı kişilər və qadınlar və həmçinin xeyirxah sözlər və əməllər də bir-birilərinə xasdırlar. Onlar həmçinin bir-birilərinə layiqdirlər, bir-biri ilə bağlıdırlar və bir-birilərinə bənzəyirlər.

Bu müddəanın mənası çox genişdir və o istisna hallara malik deyil. Bunun ən ədalətli dəlili – Allahın peyğəmbərləri və, xüsusilə də, ruhən möhkəm olan elçiləridir ki, onlardan ən görkəmlisi, bütün elçilərin ağası Muhəmməd Peyğəmbərdir (ona Allahın salavatı və salamı olsun!). O (s.ə.s.) insanların ən yaxşısıdır və buna görə onun zövcələri də ən yaxşı və mömin qadınlar idilər.

Aişənin (A. o. r.) vəfasızlıqda ittiham edilməsinə gəldikdə isə, bu əslində Peyğəmbərin (s.ə.s.) özünün əleyhinə yönəldilmişdi, çünki münafiqlər məhz buna nail olmağa cəhd göstərirdilər. Lakin Aişə (A. o. r.) Allahın Elçisinin (s.ə.s.) zövcəsi idi və təkcə bu ona dəlalət edir ki, o (A. o. r.) pak qadın idi və belə əxlaqsız əmələ aidiyyəti yoxdu. Axı Aişə (A. o. r.) ən ləyaqətli, bilən və mömin olduğu halda, bu başqa cür necə ola bilərdi ki?! O (A. o. r.), aləmlərin Rəbbinin Elçisinin (s.ə.s.) sevgili zövcəsi idi. Hətta o (s.ə.s.) onun (A.o.r.) yorğanının altında olanda da ona (s.ə.s.) vəhy nazil edilirdi, halbuki, Peyğəmbərin (s.ə.s.) digər zövcələri bu şərəfə layiq görülməmişdilər.

Sonra Allah bu məsələni əsaslı surətdə aydınlaşdırdı və haqqın inkar edilməsinə və ya ona şübhə edilməsinə, cüzi də olsa, imkan vermədi. Fövqəluca bildirdi ki, möminlərin iftiraçılar tərəfindən onlara atılan böhtana heç bir aidiyyəti yoxdur. Bu sözlər ilk növbədə Aişəyə, sonra – günahdan uzaq olan və hətta bu barədə heç düşünməyən mömin qadınlara aiddir. Onlara Mərhəmətli Rəbdən günahlarının bağışlanması və bol Cənnət mükafatı hazırlanmışdır.

ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ

(24. 27) “Ey iman gətirənlər! İcazə almadan və sakinlərinə salam vermədən özgə evlərinə daxil olmayın. Bu sizin üçün daha yaxşıdır. Ola bilsin ki, siz nəsihəti yadda saxlayarsınız”.

Yaradan qullarına buyurur ki, özgə evlərinə icazəsiz girməsinlər, çünki belə rəftar ola bilsin ki, öz ardınca bir sıra xoşagəlməz nəticələr versin.

Allahın Elçisi (s.ə.s.) belə nəticələrdən birini xatırladaraq deyir ki, ev sahiblərindən icazə istəmək günahkar baxışlardan qorunmağa yönəldilmişdir. Ev sahiblərinin icazəsi olmadan ora daxil olan insan, onun görməməli olduğu şeyi görə bilər, çünki ev insanı, paltar onun bədənini örtdüyü kimi örtür.

Digər tərəfdən, belə bir hərəkət sahiblərinin icazəsi olmadan evə daxil olan haqqında şübhə ləkəsi yarada bilər. Onun oğurluq niyyətində olmasından və ya digər bir cinayət törətmək istəməsindən şübhələnə bilərlər, çünki başqasının evinə gizlicə girmək pis fikirlər oyadır.

Məhz buna görə Allah möminlərə özgə evlərinə sahiblərindən icazə almadan daxil olmağı haram edir. Bu ayədə ərəb feli “istənəsə” (“ünsiyyət saxlamaq”, burada: “icazə almaq” mənasındadır) istifadə edilmişdir ki, məhz onun sayəsində, yəni evə daxil olmağa icazə almaqla insanların arasında ünsiyyət yaradılmasına nail olunur, icazənin olmaması isə onları tənhalığa məhkum edir.

İnsan evə daxil olmaq xahişi ilə bərabər ev sakinlərini də salamlamalıdır və buna görə bir hədisdə deyilir ki, evə daxil olan deməlidir: “Əssalamu əleykum! Gələ bilərmmi?” Əgər ona icazə verilərsə, onda evə daxil ola bilər. Belə etdikdə insan çoxlu nemət qazanır. Belə davranış fərzdir və müsəlmanın yüksək əxlaq sahibi olmasına dəlalət edir.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ

(24. 28) “Əgər siz onlarda heç kimi tapmasanız, sizə icazə verilənə qədər daxil olmayın. Əgər sizə desələr ki, “Gedin!” – onda çıxıb gedin. Sizin üçün bu daha təmizdir. Həqiqətən, Allah etdiklərinizi Biləndir”.

Sizə icazə verilmədikdə, qayıdıb gedin və qəzəblənməyin, çünki evin sahibi sizin tam haqqınız olan bir işdə sizi rədd etmir. O, öz evində istədiyi kimi rəftar edə bilər. O, istəsə sizi evinə buraxa bilər, lakin sizə daxil olmağa icazə verməməyə də tam haqqı var. Bu halda siz təkəbbür göstərməməli və ya hiddətlənməməlisiniz. Belə etməyiniz sizin üçün daha yaxşıdır, çünki belə rəftarınız sizin günahlardan təmizlənmənizə və saleh əməlləriniz sayə-sində yüksəlmənizə kömək edər. Əməlləriniz Allaha məlumdur və siz yaxşı və pis əməllərinizin, az və ya çoxluğundan asılı olmayaraq, əvəzini alacaqsınız.

Bu və bundan əvvəlki ayələrdə söhbət sahibləri evdə olan və ora daxil olmaq istəyən insana məxsus əşyaların orada olmasından asılı olmayan və həmçinin sahibi içində olmayan və daxil olana məxsus əşyaların olmadığı evlərdən gedirdi. Sahibləri evdə olmayan və daxil olmaq istəyənin əşyalarının olduğu evə gəlincə isə, bu hal növbəti ayədə xatırlanır. Bunlar icarəyə verilən evlər və ya sakinlərinin hal-hazırda olmadığı binalar ola bilər ki, buna görə də evə girmək istəyənə icazə verə bilmirlər. Fövqəluca buyurur:

ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴﭵﭶﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼﭽ

(24. 29) “İnsanların yaşamadığı və sizin istifadə edə biləcəyiniz evlərə girməyinizdə sizə günah yoxdur. Allah sizin aşkarda etdiyinizi də, gizlətdiyinizi də bilir”.

Bu sözlərdən belə aydın olur ki, yuxarıdakı ayələrdə bəhs edilən evlərə icazəsiz girmək günahdır. Lakin bu, sakinlərinin içində yaşamadığı və əşyasının olduğu evə girmək istəyən şəxsə aid deyil. Bu örnəyin əsasında Quran ayələrinin ecazkar dəqiqliyinə əmin olmaq mümkündür, çünki əvvəlcə Fövqəluca Allah özgə evlərindən xəbər verir ki, bu adla evin evə daxil olmaq istəyənə məxsus olmadığı nəzərdə tutulur, sonra isə bu qaydada, girəcəyi özgə evində ev sahiblərinin olmadığı halda, girənə məxsus əşyaların saxlandığı şəxslər istisna edilir.

Allah, insanların açıq şəkildə və ya gizlədərək etdikləri əməllərin hamısı haqqında biliyə malikdir. O (Pak və Müqəddəs Olan), onların əməllərindən və niyyətlərindən xəbərdardır və onlara nəyin fayda verəcəyini bilir. Məhz buna görə, Allahın müəyyən etdiyi şəriət hökmləri insanların ehtiyaclarına və tələbatlarına uyğundur.

ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆﮇ ﮈﮉ ﮊ ﮋ ﮌﮍ ﮎﮏ

(24. 30) “Mömin kişilərə de ki, onlar baxışlarını aşağı salsınlar və cinsiyyət üzvlərini qorusunlar. Belə etsələr onlar üçün daha təmiz olar. Həqiqətən, Allah onların nə törətdiklərini bilir”.

Ey Muhəmməd! İnsanı hər şeydan qoruyan imana malik olan möminlərə müraciət et! Onlara əmr et ki, insan bədəninin örtülməsi zəruri olan hissələrinə, özgə qadınlara, insanı tamaha salan və yoldan çıxmağa sövq edən və həmçinin insanda azdırıcı həvəs oyadan maddi gözəlliklərə və onu itaətsizlik göstərməyə itələyən şeylərə baxmasınlar. Onlara əmr et ki, öz cinsiyyət orqanlarını, cinsiyyət üzvləri və ya arxa keçiddən istifadə etməklə, haram cinsi əlaqələrə girməkdən qorusunlar və qoy onlar kənar şəxslərə onlara toxunmağa və ya baxmağa imkan verməsinlər. Onlar öz nəzərlərini və cinsiyyət üzvlərini qorusalar, onlar daha təmiz və daha mürüvvətli olarlar, çünki belə davranan hər kəs, əxlaqsız insanları murdarlayan iyrənclikdən təmizlənər. Belə insanlar nəfslərinin törədilməsinə sövq etdiyi və çağırdığı günahlardan çəkindikcə onların əməlləri paklaşır. Əgər insan Allah xatirinə bir şeydən çəkinib uzaqlaşırsa, onda Allah onun üçün o şeyi daha yaxşısı ilə əvəz edir. Əgər insan baxışını endirirsə, onda Allah onun şüurunu ziyalandırır. Öz şəhvətinə qarşı mübarizə aparan, baxışlarını və cinsi orqanlarını günahlardan və insanı itaətsizliyə yönəldən əməllərdən qoruyan Allahın qulu özünü digər günahları törətməkdən daha yüksək səviyyədə imtina edir. Məhz buna görə bu günahlardan çəkinməni qorunma adlandırır. İnsan hər hansı bir şeydən ötrü ciddi qayğı çəkməsə və buna görə zəruri ölçülər götürməsə, onu qoruyub saxlaya bilməz. Eyni şeyi cəhd və səylərin sayəsində günahlardan və azğınlıqdan qorunmalı olan baxışlar və tənasül üzvləri haqqında da demək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, cinsiyyət orqanlarını günahlardan qorumaq hökmü ümumi səciyyə daşıyır, çünki bu qadağanı heç bir şəraitdə pozmaq olmaz. Baxışları aşağı endirmək hökmünə gəldikdə isə, o, fərdi xüsusiyyət daşıyır ki, bunu da ayədə istifadə edilmiş “min” ərəb ön sözü təsdiq edir. Bu onunla bağlıdır ki, zəruriyyət yarandıqda, şahid, əməkdaş, moizəçi və ya başqa bir kişi yad qadına baxa bilər.

Sonra Fövqəluca Allah xatırladır ki, insanların əməlləri Ona agahdır və bununla da O (Pak və Müqəddəs Olan) insanları günahlardan və itaətsizlikdən daha da ciddi-cəhdlə çəkinməyə çağırır. Mömin kişilərə baxışlarını aşağı salmaq və tənasül orqanlarını qorumaq hökmü ilə müraciətindən sonra isə, Fövqəluca Allah qa-dınlar üçün də belə bir hökm nazil edir. Fövqəluca buyurur:

ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ

(24. 31) “Mömin qadınlara da de ki, baxışlarını aşağı salsınlar və tənasül üzvlərini qorusunlar. Qoy onlar, görülənlər istisna edilməklə, öz gözəlliklərini nümayiş etdirməsinlər və qoy örpəkləri ilə yaxalarını örtsünlər və öz gözəlliklərini ərlərindən və ya öz atalarından və ya qayınatalarından və ya öz oğullarından, ya da ərlərinin oğullarından və ya öz qardaşlarından, ya da qardaşlarının oğullarından, ya da bacılarının oğullarından və yaxud öz qadınlarından, ya da sahibi olduqlarından və yaxud şəhvətdən məhrum olan kişi xidmətçilərdən və yaxud qadın lütlüyünün fərqinə hələ varmayan uşaqlardan başqa heç kimə göstərməsinlər; qoy onlar gizlətdikləri zinətlərini büruzə vermək məqsədilə ayaqlarını bərkdən yerə vurmaqla yeriməsinlər. Ey möminlər! Hamınız birlikdə Allaha tövbə edin – ola bilsin ki, uğur qazanasınız”.

Mömin qadınlara kişilərin örtməli olduqları əzalarına və həmçinin onların qarşılaşdıqda baxışlarını aşağı salmalı olduqlarına baxmaq haram edilmişdir. Onlar öz tənasül üzvlərini haram cinsi əlaqələrdən qorumalı və kişilərə onlara baxmağa və toxunmağa imkan verməməlidirlər. Onlar həm də öz gözəlliklərini nümayiş etdirməməlidirlər.[12] Bu ifadə ilə cəzbedici libas, bəzək şeyləri və qadın əndamı nəzərdə tutulur. Lakin qadın öz paltarını gizlətmək qabiliyyətinə malik olmadığı üçün, Allah onlar üçün diqqətçəkici olmayan adi üst geyimi bu qaydadan istisna etmişdir[13].

Sonra Fövqəluca Allah mömin qadınlara əmr edir ki, üzlərini, boyunlarını və sinələrini örtsünlər. Bu, müsəlman qadınların tamamilə örtünməli olduqlarını təsdiq edir. Biz əvvəlcə də xatırlatmışdıq ki, qadın bədəninin bütün hissələri, onun yad nəzərlərdən gizlədilməsi zəruri olan gözəlliklərinə aiddir. Sonra isə Allah bildirir ki, qadın kimin qarşısında tam örtünməmək[14] ixtiyarına malikdir. Bu, onun ərinə, atasına, babalarına, əcdadlarına və i. a., ərin atasına, ərin babasına, ərin əcdadına və i.a., doğma qardaşlara, həmçinin ata və ya ana tərəfdən olan qardaşlara, qardaşların oğullarına, bacıların oğullarına və həmçinin qadınlara aiddir. Qadınlar bir-birinin qarşısında tamamilə örtünməyə borclu deyillər və bu hökm istisnasız olaraq bütün qadınlara aiddir. Lakin bir rəy də vardır ki, “öz qadınları” ifadəsində işlədilən əvəzlik qadınların dini mənsubiyyətini gözə çarpdırır. Bu şərhə əsaslanan ilahiyyatçılar belə hesab edirlər ki, müsəlman qadın digər dinə mənsub qadınların qarşısında tamamilə örtünməlidir və müsəlman olmayan qadınlar örtünməmiş müsəlman qadınlara baxmaq haqqına malik deyillər.

Bununla yanaşı tamamilə qadına məxsus olan kölələr üçün istisna müəyyənləşdirilmişdir. Kölə tamamilə qadına məxsus olduqda, ona baxmaq ixtiyarına malikdir. Əgər qadın ona tamamilə və ya qismən sahiblik etməkdən məhrum edilərsə, onda kölə də ona baxmaq haqqından məhrum olur[15].

Qadınlara xidmət edən və ya onlarla sıx əlaqədə olan və ehtiras hissindən məhrum olmuş kişilər üçün də istisna müəyyən edilmişdir. Bunlar qadının çılpaqlığı haqqında məlumatsız olan kəmağıl və həmçinin nə tənasül üzvündə, nə də ürəyində şəhvət hiss etməyən impotent[16] kişilərdir. Belə insanlar üçün onların özgə qadınlara baxması təhlükəli nəticələr doğurmur.

Həddi-buluğ yaşına çatmamış uşaqlar da istisna edilmişdir. Onlara özgə qadınlara baxmağa icazə verilmişdir və Fövqəluca Allah buna ona görə icazə vermişdir ki, onlar qadın çılpaqlığı haqqında məlumatsız olurlar və qadınlara ehtiras hissi duymurlar. Bundan aydın olur ki, uşaq həddi-buluğa çatdıqda, özgə qadınlar onun yanında örtünməlidirlər, çünki o, əvvəllər dərk etmədiyini, indi artıq başa düşür.

Sonra Fövqəluca Allah qadınlara buyurur ki, onlar yeriyərkən, ayaqlarına taxdıqları bəzək şeylərini ətrafdakılara göstərmək xatirinə, ayaqlarını yerə bərk vurub taqqıldatmasınlar. Onlar belə etməklə öz zinətlərini büruzə verir və bununla yad kişiləri yoldan çıxarırlar.

Günahların qarşısının alınması haqqında dini qaydalar buna və buna bənzər hökmlərə istinad edir. Əməl halal ola bilər, lakin əgər o, günaha aparırsa və yaxud apara bilərsə, onda şəriət onu haram elan edir. Əslində, ayağı yerə bərkdən vurmaq haram deyildir, lakin qadın bunu bəzəklərinin səsinin eşidilməsi üçün edirsə, onda bu haramdır.

Bu gözəl hökmlər və ecazkar nəsihətlər xatırlandırıldıqdan sonra, Fövqəluca Allah xüsusilə qeyd edir ki, möminlər qüsurlardan qorunmurlar. Məhz buna görə Allah onlara əmr edir ki, tövbə etsinlər və Ona, xilasın rəhni olan bağışlanmaları üçün dua etsinlər. Xoşbəxtliyin qazanılması və uğura nail olunması, təkcə Allahın qəzəbinə səbəb olan günahlardan qəlbən və bədən hərəkəti ilə əl çəkməyi və Onun sevdiyinə qəlbən və bədən hərəkəti ilə müraciət etməyi nəzərdə tutan tövbə ilə əldə edilir. Rəbbə bağışlanma haqqında dua etmək hökmü bütün möminlərə aiddir və bundan aydın olur ki, hər bir möminin tövbəyə ehtiyacı vardır. Bu ayə insanları səmimiyyətlə tövbə etməyə çağırır. Bu tövbə bu dünyada firavan yaşamaq, özünü göstərmək, şöhrət və ya digər tamahkarlıq məqsədləri xatirinə deyil, səmimiyyətlə və Allah xatirinə edilməlidir.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ

(24. 32) “Özünüzdən olan subayları, kölə və cariyələriniz arasından möminləri evləndirin. Kasıbdırlarsa, Allah onları Öz lütfkarlığı ilə zənginləşdirər. Allah – hər şeyi Əhatəedəndir, Biləndir”.

Fövqəluca yaşlı müsəlmanlara və kölə sahiblərinə onların himayəsində olanları evləndirməyi əmr edir. Bu, subay kişilərə, bakirə qızlara, boşanmış və dul qadınlara aiddir. Qohumlar və yetimlərin hamiləri onların himayəsində olan və evlənməyə və ya ərə getməyə ehtiyacı olanları evləndirməlidirlər. Əgər insanlara onların himayəsində olanları nikahlandırmaq əmr olunubsa, onda onlar öz ailə həyatını qurmaq haqqında daha çox qayğı çəkməlidirlər.

Bununla yanaşı Fövqəluca Allah kölə sahiblərinə pozğunluqdan və zinadan çəkinən mömin kölələrini və cariyələrini evləndirməyi əmr etmişdir. Kölə sahibləri bu üsulla kölələrini möminliklərinə görə mükafatlandırmalı və onları bakirəliyə həvəsləndirməlidirlər. Kölə zinakarlıq etdikdə, sahibinə onu evləndirmək qadağan olunur. Bu şərh təsdiq edir ki, zinakar kişi və zinakar qadın, törətdikləri günahı tövbə etmədikcə, evlənmək haqqına malik olmurlar və biz bu barədə bu surənin əvvəlində bəhs etmişdik. Fövqəluca bu hökmü azad müsəlmanlar üçün deyil, təkcə mömin kölə və mömin cariyələr üçün təyin etmişdir, çünki zina, bir qayda olaraq, kölələr arasında yayılmış olur.

Lakin belə bir rəy də var ki, ərəb sözü olan “saleh” (“dindar”, “yararlı”) müzakirə etdiyimiz ayədə evlənməyə və ya ərə getməyə ehtiyacı olan kölə və cariyələrə aiddir. Bu şərhə görə, kölələrin sahibi, onlar evlənməyə ehtiyac duymadıqda, kölələrini nikahlandırmamalıdır. Yəqin bu hər iki şərh doğrudur. Bu barədə ən yaxşı bilən Allahdır.

Sonra Fövqəluca Allah evlənənləri Öz lütfkarlığı ilə zənginləşdirəcəyini vəd edir. Müsəlman səhvən düşünməməlidir ki, evlənməklə və ailə üzvlərinin sayını artırmaqla maddi vəziyyəti çətinləşəcək, çünki Fövqəluca Öz qullarına evlənməyi əmr etmiş və onları ehtiyacdan və kasıblıqdan qoruyacağını vəd etmişdir.

Əhatəedən və Bilən – Onun gözəl adlarındandır. Onun mərhəməti və xeyirxahlığının həddi yoxdur. O (Pak və Müqəddəs Olan) mənəvi və maddi zənginliyə layiq olanlardan və Allahın iltifatına layiq olmayanlardan xəbərdardır və onlardan hər birini Öz biliyinə və Öz müdrikliyinə müvafiq olaraq mükafatlandırır.

ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ

(24. 33) “Qoy evlənməyə imkan tapmayanlar, Allah Öz lütfkarlığı sayəsində onları zənginləşdirənədək, bakirəliyə riayət etsinlər. Əgər əlinizin altında olanlar sizdən azad olma haqqında yazılı icazə almaq istəsələr, onu onlara verin və əgər siz onlarda xeyir görsəniz, Allahın sizə bəxş etdiyi malından onlara da əta edin. Fani dünya nemətləri əldə etmək xatirinə cariyələrinizi, bakirəliklərinə riayət etmək istəyirlərsə, pozğunluğa məcbur etməyin. Əgər kimsə onları buna məcbur edərsə, onlar məcbur edildikdən sonra da, Allah Bağışlayan və Rəhmli Olandır”.

Evlənmək imkanına malik olmayan müsəlman bakirəliyinə riayət etməlidir, yəni, günahdan uzaq durmalı və əlindən gələn hər şeyi etməlidir ki, itaətsizliyə batmasın. Bundan ötrü o, insanı günaha doğru sövq edən hər cür düşüncələrdən çəkinməli və Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) nəsihətlərini rəhbər tutmalıdır. O (s.ə.s.) belə demişdir: “Ey gənclər! Sizdən kim ki, ər-arvadlıq həyatı keçirmək imkanına malikdirsə, qoy evlənsin. Kim ki, bunu etmək imkanına malik deyil, qoy oruc tutsun, çünki oruc onun üçün axtalanmağa bənzər”.

Bu hökm öz kasıblığı və ya hamilərinin və sahiblərinin kasıblığı üzündən nikah bağlaya bilməyənlərə aiddir. Bu hökm həmçinin gənclərin hamilərinin və ya kölələrin sahiblərinin onları evləndirmək istəmədikləri və cavanların da onları buna sövq edə bilmədikləri hallarına da aiddir.

Bu şərh digər bir şərhdən daha yaxşıdır. Həmin şərhə görə, burada söhbət mehr ödəmək imkanı olmayanlardan gedir. Əgər “nikah” sözü doğrudan da “mehr” (“mehr ən-nikah”) ifadəsinin yerinə işlədilmişdirsə, onda belə çıxır ki, söz birləşməsində asılı söz əsas sözü əvəz etmişdir. Bu şərh iki qüsura malikdir. Birincisi, sübut edilməsinə ehtiyacı olan sözün buraxılmasının nəzərdə tutulmasıdır, çünki əsas götürülən – Quran mətnində hər hansı bir buraxılışın[17] mövcud olmamasıdır. İkincisi isə, ayənin mənası maddi imkana malik olanlar və maddi imkanlardan məhrum olanlarla məhdudlaşdırılmışdır. Bu halda müzakirə etdiyimiz ayə, evləndirilmək məsuliyyəti hamilərinin öhdəsinə düşən kölələrə, cariyələrə və gənclərə aid edilmir. Biz öncə bu barədə artıq demişdik.

Sonra Allah Öz lütfkarlığı ilə, bakirəliyinə riayət edənlərin rifahını təmin edəcəyini və onların bu məsələsini həll edəcəyini vəd etmişdir. Bununla da O (Pak və Müqəddəs Olan) onlara yüngülləşmə və kömək gözləməyi və bu gözləmədən təngə gəlməməyi [18] tapşırmışdır.

Allah həm də sahiblərindən öz azadlığını satın almaq istəyən kölələri xatırlamışdır. Əgər kölə kişi və kölə qadın öz sahibindən bu barədə xahiş edirlərsə, onda onların sahibi razılaşmalı və əgər o bu kölələrdə xeyirxahlıq başlanğıcı tapırsa, onda o, kölələrin satınalma məbləğini təyin edir. Xeyirxahlıq başlanğıcı deyildikdə, onların özünü təmin etmək üçün vəsait əldə etmək bacarığı və dində möminliyi nəzərdə tutulur.

Kölələrin fidyə alıb azad edilməsi ikiqat fayda gətirir. Birincisi, kölə sərbəstlik əldə edir. İkincisi, o, azad edilməsinə görə muzd ödəyir və sahibinə onu itirməsinin yerini doldurur. Ola da bilər ki, fidyə alıb, azadlığa buraxılacağı vəd edilmiş kölə, müəyyən olunmuş azadedilmə haqqının ödənilməsi dövründə can-başla işləməyə başlayacaq və sahibinə, əvvəlkindən daha çox fayda gətirəcək. Beləliklə, əvəzi ödənilməklə sərbəst buraxılan kölə sahibinə zərər vurmur və kölənin özünə böyük fayda gətirir. Buna görə Allah müsəlmanlara buyurur ki, kölələri, əvəzi ödənilməklə, azad etsinlər. Ayənin aydın mənasına uyğun olaraq, bu buyruq hökmün fərz olduğunu vurğulayır. Digər bir rəyə görə isə, bu buyruq arzu ediləndir.

Sonra Fövqəluca kölə sahiblərinə əmr edir ki, şərtləşdirilmiş ödənc məbləğini[19] ödəməkdə kölələrə yardım göstərsinlər, çünki onların buna doğrudan da ehtiyacı var və onlar mülkiyyətə malik deyillər. Sahibkar şərt kəsilmiş məbləğin azaldılmasında köləyə maddi kömək etməli və ya onu azaltmalıdır. Bununla yanaşı, Allah ətrafdakılara da, fidyə haqqı barədə sahibkarla razılığa gələn kölələrə yardım göstərməyi əmr edir. Allah həmçinin qərara almışdır ki, yığılmış zəkat vəsaitlərinin bir hissəsi həmin kölələrə verilsin.

Ey möminlər! Sizə bəxş edilmiş mal-mülkdən öz kölələrinizə də əta edin. Sizin var-dövlətiniz Allahın nemətidir. O (Pak və Müqəddəs Olan) sizə xeyirxah olduğu kimi, siz də Onun qulları-na qarşı xeyirxah olun!

Bu ayədən aydın olur ki, əgər kölə fidyə verib, özünün azadlığa buraxılmasını ağasından xahiş etmirsə, onda ağası ona bunu[20] təklif etməməlidir. Sahibin həm də köləni fidyə ilə azadlığa buraxmamaq haqqı var. Bu o zaman ola bilər ki, belə sərbəstliyə buraxılmanın kölə üçün bir faydası olmasın, o, özünü sərbəst dolandıra bilməsin və azad edildikdən sonra ətrafdakılara əlavə yük olsun və həm də azadlığa buraxılandan sonra günah işlətməyə başlasın. Belə hallarda kölə sahibinin buna nəinki haqqı var və hətta o, kölənin müraciətini rədd etməlidir.

Sonra Fövqəluca Allah kölə sahiblərinə cariyələrini, əgər onlar bakirəliyə meyillidirlərsə, əxlaqsızlığa sövq etməyi qadağan etmişdir. Əks halda onları buna məcbur etmə zəruriyyəti olmazdı. Əgər cariyə bakirəliyə meyil etmir və yava gəzirsə, onda sahibi onun bu əməllərinin qarşısını almalıdır. Fövqəluca Allahın bu hökmü nazil etməsinin səbəbi cahillik dönəmində cariyə sahiblərinin onları əxlaqsızlığa məcbur etmələri və onların göstərdikləri “xidmət” haqqını mənimsəmələri idi. Kölə sahiblərinə öz cariyələrindən daha qanacaqsız və daha ismətsiz olmaq yaraşmır.

Ey insanlar! Doğrudanmı sizin cariyələriniz əxlaqsızlıqdan çəkinmək istəsələr, siz onları buna məcbur edərsiniz? Doğrudanmı sizin bu davranışınız təkcə cüzi miqdarda fani maddi nemətlər əldə etməkdən ötrüdür?! Əgər siz bu rəzalətdən təmizlənsəniz, alicənablıq göstərsəniz və ölümdən sonra alacağınız mükafat və cəza üzərində düşünsəniz, bu sizin üçün sizi rəzalətə və alçalmağa məhkum edən cılız maddi nemətlərdən dəfələrlə daha çox faydalı olardı.

Sonra Fövqəluca öz cariyələrini əxlaqsızlığa məcbur edənləri tövbə etməyə çağırır. Əgər onlar tövbə etsələr və Onu qəzəbləndirən əməllərdən əl çəksələr, onda O (Pak və Müqəddəs Olan) onların günahlarını bağışlayar və onlara rəhm edər. Onlar buna, özləri özlərinə rəhm edib, cəzadan xilas etdikləri və öz cariyələrinə lütfkarlıq göstərib, onları zərər verən şeylərdən xilas etdikləri vaxt layiq görülərlər.

ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ

(24. 34) “Biz artıq sizə aydın ayələr, sizə qədər ötüb keçənlər haqqında dəlillər və təqvalılar üçün öyüd-nəsihət nazil etmişik”.

Allah Onun qullarına oxunan ayələrin mühümlüyünü və böyüklüyünü xüsusilə vurğulayır ki, qulları o ayələri layiqincə qiymətləndirsinlər və onlarla bağlı olan vəzifələrini yerinə yetirsinlər. Bu ayələr son dərəcə aydın və anlaşıqlıdır. Onlar insanların bilməyə ehtiyac duyduqları bütün əsas və fərdi hökmləri[21] izah edir. Onlar insanı çətin vəziyyətə salmır və onu şübhələr içində əzab çəkməyə qoymur.

Bu ayələrlə yanaşı Allah bəşəriyyətin keçmiş nəsilləri haqqında ibrətamiz hekayətlər nazil etmişdir. O, xəbər vermişdir ki, onların arasında saleh insanlar da, yolunuazmışlar da olmuşdur. Allah onların əməllərini səciyyələndirmiş və onların qisməti olmuş sonluğunu təsvir etmişdir. İnsanlar bu hekayətlərdən ibrət dərsi alırlar və onda anlayırlar ki, öz sələflərinin əməllərini təkrarlayanları hansı əvəz gözləyir.

Allah müttəqi möminlər üçün də nəsihətlər nazil etmişdir. Bu – vəd və xəbərdarlıq, müjdə və ciddi təhdiddir. Allah xofu olan qullar bu nəsihətlərə qulaq asır, Allahın bəyənmədiyindən çəkinir və Onun bəyəndiyi əməlləri həyata keçirirlər.

ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ ﯗﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳﯴ ﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ

(24. 35) “Allah – göylərin və yerin Nurudur. Onun işığı içində çıraq yanan taxçaya bənzəyir. İşıq şüşənin içindədir, şüşə isə mirvari kimi bir ulduzdur. O, nə təkcə şərqdən, nə də təkcə qərbdən ziyalanmayan mübarək zeytun ağacından yandırılır[22]. Onun yağı od toxunmadan da nur saçmağa hazırdır. Nur üstündə nurdur! Allah istədiklərini Öz nuruna yönəldir. Allah insanlara hikmətamiz məsəllər çəkir. Allah hər şeyi Biləndir”.

Allah – göylərin və yerin birbaşa və məcazi mənasında nurudur. Onun ilahi mahiyyəti işıqdır və Onun örtüyü də işıqdandır. Əgər Allah onu qaldırsa, onda Onun Üzünün əzəməti Onun baxışlarının əhatə etdiyi hər şeyi yandırardı. Onun nuru sayəsində Onun Kürsüsü və Ərşi, günəş və ay işıq saçır. Onun sayəsində Cənnət bağları işıqla nurlanır.

Bu ayənin Allahla bağlı məcazi mənası da yol veriləndir. Belə ki, Onun Kitabı – nurdur, Onun şəriəti də nurdur. Allahın elçilərinin və digər qullarının qəlbində yanan iman və biliklər də həmçinin nurdur. Onun işığı olmasaydı zülmət bütün Kainatı bürüyərdi. Buna görə də, o yerdə ki, Allahın nuru[23] yoxdur, orada işıq ucu görünməyən qaranlıq hökm sürür.

Məxluqlara Allahın yolunu göstərən nur taxçaya qoyulmuş lampaya bənzəyir. Burada söhbət möminlərin qəlbinə nur saçan imanın və Quranın işığından gedir. O, lampa qoyulmuş taxçaya bənzəyir, çünki taxça işığı bir yerə toplayaraq, onun hər tərəfə dağılmasına imkan vermir. Bu lampa o qədər təmiz və gözəldir və onun işığı o dərəcədə parlaqdır ki, inci ulduza bənzəyir. Onun nuru zeytun ağaclarının meyvəsindən alınan yağla alışdırılır, çünki belə yağ ən parlaq alovla yanır. Belə yağı, başqa ağaclar kimi, günün birinci yarısında günəşin şüalarının düşdüyü şərq tərəfə əyilməyən və günün ikinci yarısında günəşin şüalarının düşdüyü qərb tərəfə əyilməyən, ağaclardan əldə edirlər. Məhz belə zeytun ağacları Şamda bitir[24]. Onlar bütün gün ərzində günəşin şüaları ilə qidalanır və bunun sayəsində o ağaclarda yetişən zeytun yağı ən təmiz alınır. Bu yağ o dərəcədə təmiz olur ki, hətta ona od toxunmadan belə işıq verməyə hazırdır. Əgər od ona toxunarsa, onda o daha parlaq və gözəl işıq saçar. Odun işığı yağın işığı ilə güclənir və bir işıq digər bir işığın üzərinə düşür.

Bu hikmətamiz məsəldə Allah, qəlbi Onun nuru ilə işıqlanan möminlərin vəziyyətindən xəbər verir. Əzəldən möminlərin ruhuna daxil edilmiş məziyyətlər təmiz zeytun yağına bənzərdir. Bu keyfiyyətlər pak və qüsursuzdur. Buna görə möminlər Allahın elmini qavramağa və Allahın hökmlərini yerinə yetirməyə hazırdırlar. İman və elm onların qəlbinə daxil olduqda, onlar, lampanın piltəsi od toxunduqda alışdığı kimi, iman nuru ilə ziyalanırlar. Onlar Allah barədə pis niyyətlərə və təsəvvürlərə malik olmurlar. Buna görə iman onların mirvari ulduzların işığı kimi təmiz və parlaq işıq saçmasına səbəb olur. Onların ürəklərində təhtəlşüurun qüsursuz işığı, iman işığı və elmin işığı birləşir – bir işıq digər işığın üstünə çökür. Lakin heç də hər bir insan qəlbində Allahın nurunun cilvələnməsinə layiq olmur və buna görə O (Pak və Müqəddəs Olan), Öz nuruna təkcə Öz istədiyini yönəldir. O (Pak və Müqəddəs Olan), bu insanların paklığını və qüsursuzluğunu bilir və bilir ki, onlar təmizlənməyə və yüksək dərəcəyə çatmağa qadirdirlər.

Allah Öz qulları üçün belə hikmətamiz məsəllər çəkir ki, onlar bu məsəllər üzərində düşünsünlər, onların mənalarını dərk etsinlər və haqqı yalandan fərqləndirə bilsinlər. Bu Onun məxluqlarına bəslədiyi mərhəmətinin və xeyirxahlığının təzahürlərindəndir. İnsanlar belə hikmətamiz məsəllərin köməyi sayəsində maddi aləm vasitəsi ilə ruhi aləmi dərk edir və bu onların qarşısında aydın biliklərin geniş imkanlarını açır. Allah isə bütün varlığı Öz elmi ilə əhatə edir. O (Pak və Müqəddəs Olan) baş verən hadisələrin mahiyyətindən, onların istənilən təfərrüatlarından xəbərdar olduğu üçün insanlara belə məsəllər çəkir və çox gözəl bilir ki, bu məsəllər insanlara böyük fayda verir. Bu isə o deməkdir ki, qullar onların üzərində düşünməli, onlardan üz döndərməməli və onlara müqavimət göstərməməlidirlər. Həqiqətən, Allah bilir, onlar isə bilmirlər.

İmanın və Quranın nuru məscidlərdə daha güclü işıq saçdığına görə, daha sonra Fövqəluca məscidlərin çox böyük faydası olduğunu vurğulayır:

ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰐ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ

(24. 36) “Allahın ucaldılmasına yol verdiyi evlərdə Onun adı xatırlanır. Onlarda Ona səhər-axşam həmd edirlər” –

(24. 37) “o kişilər ki, onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən nə ticarət, nə də alış-veriş yayındırmır. Onlar ürəklərin və baxışların çevriləcəyi Gündən qorxurlar”

İnsanlar, Allahın yer üzündə ən sevimli yerləri olan şan-şöhrətli və əzəmətli məscidlərdə Allaha ibadət edirlər. O (Pak və Müqəddəs Olan) insanlara əmr edərək tapşırmışdır ki, məscidlər tiksinlər və onlarda Onun adını zikr etsinlər. Bu iki hökm hər bir məscid üçün əsas hökmlərdir. Məscid inşa etmək hökmü müsəlmanları təkcə məscidlərin tikilməsinə deyil, onlarda təmizliyin saxlanmasına, onları natəmizliklərdən və narahatçılıq törədən hər şeydən təmizləməyə, kafirlərdən və həmçinin özlərini murdarlanmaqdan saxlaya bilməyən kəmağıl və körpələrdən qorumağa, məscidlərdə faydasız danışıqlardan çəkindirməyə və onlarda ucadan danışmaqdan (əgər bu Allahı zikr etmək üçün edilmirsə) çəkindirməyə yönəltməyi nəzərdə tutur. Allahı məscidlərdə zikr etmək hökmünə gəldikdə isə, bu, fərz və nafilə namazların qılınmasını, Quran oxunmasını, Allahın təriflənməsini və şərəfləndirilməsini, dualar oxunmasını, dini elmlərin öyrənilməsini və öyrədilməsini, faydalı məsələlərin müzakirəsini, Allaha yaxınlaşmaq məqsədilə etikafa çəkilməyi və məscidlə bağlı digər ibadət ayinlərinin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Məhz buna görə məscidlərin istifadə edilməsi (imarət əl-məsəcid) adı altında nəinki təkcə məscidlərin tikilməsi, həm də onlarda ibadət edilməsi və Allahı zikr etmənin digər formaları nəzərdə tutulur. İkinci mənada məscidlərin istifadə edilməsi daha çox məna kəsb edir. Bax buna görə də müsəlmanlara gündəlik beş fərz namazın və cümə namazının məsciddə qılınması tapşırılmışdır, həm də, əksər üləmalar belə hesab edirlər ki, bu tapşırıq vacib xarakter daşıyır, amma bəziləri bunu arzu edilən sayırlar.

Sonra Fövqəluca məscidlərdə Ona səmimiyyətlə ibadət edənləri və səhər-axşam, yəni, günün başlanğıcında və sonunda Onu mədh edənləri tərifləyir. Məhz günün bu saatları ən şərəfli vaxtlardır və Allahın qullarının bu vaxtlarda Ona yaxınlaşması daha asandır. Allahın təriflənməsinə gəldikdə isə, bu, namaz zamanı və ya digər hallarda Ona həmd edilməsidir. Buna görə müsəlmanlara səhər və axşam Allahı xatırlamaq və müəyyən dualar oxumaq tapşırılmışdır. Maddi həzlərdən ləzzət almaqdansa və Ona ibadəti yaddan çıxarıb, ticarətlə məşğul olmaqdansa öz Rəbbinin iltifatını qazanmağı üstün tutan kişilər məhz belə də edirlər.

Fövqəluca əvvəlcə hər növ gəlirli əqdlərin nəzərdə tutulduğu ticarəti, sonra isə satışı xatırladır və bu hissəni ümumiyə daxil etmənin bir nümunəsidir. O (Pak və Müqəddəs Olan) vurğulayır ki, insanlar hər şeydən çox əmtəə satışı ilə məşğul olurlar. Saleh kişilər də ticarət, alış və satışla məşğul olurlar, çünki bunda qınanılmalı heç bir şey yoxdur. Lakin alış-veriş onları aldadıb yoldan çıxarmır və onlar Allahı zikr etməyi, namaz qılmağı və zəkat verməyi üstün tuturlar. Əksinə, onlar həyatlarının məqsədini Ona itaət və ibadət etməkdə görürlər və bu məqsədə çatmağa mane olan hər şeydən boyun qaçırırlar.

Çox vaxt insanların maddi ləzzətlərdən imtina etməsi çətin olur və onlar ticarətin müxtəlif formaları vasitəsilə mümkün qədər daha çox maddi nemətlər əldə etmək istəyirlər. Allaha ibadət etmək xatirinə bəzi maddi nemətlərdən imtina etmək zəruriyyəti çox vaxt insanları çətinliyə salır və buna görə Allah Onun qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirməyə üstünlük verməyə nəyin məcbur etdiyini xatırladır. Bu – Qiyamət günü qarşısında qorxudur ki, insanları dəhşətə salır və insanın qəlbini və canını rahatlıqdan məhrum edir. Ağıl sahibi olan kişilər bu gündən dəhşətə gəlirlər və bu onlara Axirət həyatı xatirinə zəhmət çəkməyə və insanı Allaha ibadət etməkdən yayındıran hər şeydən imtina etməyə kömək edir.

ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ

(24. 38) “ki, Allah onları etdiklərinin ən yaxşısı ilə mükafatlandırsın və onu Öz mərhəməti sayəsində daha artırsın. Allah istədiyinə saysız-hesabsız ruzi verir”.

Ən yaxşı əməllər saleh əməllərdir. Ağıl sahibi olan kişilər təkcə öz saleh əməllərinə görə mükafat alacaqlar, çünki onlar saleh əməlləri ilə yanaşı yol verilən və qadağan olunmayan əməllər də yerinə yetirirdilər. Lakin təkcə saleh[25] əməllər mükafata layiqdir və buna görə Fövqəluca buyurur: “Bu ona görə belə olacaqdır ki, Allah onların törətdiyi ən pis əməli bağışlasın və onları ən yaxşı əməllərinə görə mükafatlandırsın” (Zümər, 39/35). Lakin möminlərin alacağı təkcə layiq olduqları mükafatları olmayacaq. Allah Öz lütfkarlığı sayəsində o mükafatı artıracaqdır. O (Pak və Müqəddəs Olan), onu istədiyinə saysız-hesabsız ölçüdə bəxş edəcəkdir. O (Pak və Müqəddəs Olan) qullarına onların hətta öz əməlləri ilə layiq olmadıqları bol mükafatlar əta edəcəkdir. Bundan başqa, onlar belə mükafatlar haqqında heç xəyallarına da gətirməmişdilər, çünki Allahın səxavətinin nə sayı var, nə də öl-çüsü. Fövqəluca Allah bu barədə bildirməklə Özünün mükafatlandırmasının hüdudsuzluğunu vurğulayır.

Sonra O (Pak və Müqəddəs Olan), kafirlərin əməllərinin əbəs olması və kədərdən başqa onlara heç bir şey verməyəcəyi haqqında iki hikmətamiz məsəl çəkir. Fövqəluca buyurur:

ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ

(24. 39) Kafirlərin əməlləri səhrada susuz insanın su olduğunu güman etdiyi ilğıma bənzəyir. O ona yaxınlaşdıqda heç nə tapmır. O öz yaxınlığında Allahı tapır. Allah da ona onun hesabına uyğun tam artıqlamasını verir. Allah sürətlə hesab çəkəndir”.

Öz Rəbbinə və Onun elçilərinə iman gətirməyənlərin əməlləri nə ağaclar, nə də digər yaşıllıqlar olmayan səhralığa bənzər. Susamış adam isə onları suya oxşadar, çünki insan güclü susuzluq anında, başqa şəraitdə heç vaxt ağlına belə gətirmədiyi bir şeyi təsəvvür edər. O, susuzluğunu söndürməyə ümid bəsləyir, lakin onun zənni yanılmış olur. O, ilğıma yaxınlaşdıqda, onu böyük bir məyusluq çulğayır. O, ümidini itirir və bu vəziyyətdə susuzluğu daha da güclənir.

Kafirlərin əməlləri də belə bir ilğıma bənzəyir. Şeylərin əsil mahiyyətindən bixəbər olan cahil insan elə hesab edir ki, bu əməlləri ona fayda verə biləcəkdir. O, öz hərəkətlərinin zahiri tərəfi ilə aldanır, yanlış ehtimallara qapılır və əməllərinin arzu etdiyinə nail olmağa kömək edəcəyinə ümid bağlayır. O, susuz yol yolçusunun suya ehtiyacı olduğu kimi, öz istəklərinin təmin edilməsinə möhtacdır. Lakin Əvəz Veriləcək Gün gəldikdə və kafir öz əməlləri ilə üzbəüz qaldıqda görəcək ki, onların hamısı əbəs imiş. Onun ümid bəslədikləri hər şey izsiz-tozsuz yox olacaq, ona nə zərər, nə də fayda verməyəcək. Belə olduqda, o, Allah ilə təkbətək qalacaq və O (Pak və Müqəddəs Olan), ondan tam hesab tələb edəcək. Allah insanın bütün əməllərindən, hətta bu əməllər, xurma çəyirdəyinin şırımı və ya çəyirdəyi xurmanın ətindən ayıran qabığı böyüklükdə olsa da, xəbərdardır. Nə kiçik, nə də böyük əməllər Allahdan gizli qalmır və O (Pak və Müqəddəs Olan), haqq-hesabı çox tez çəkir[26]. Qoy cahil günahkarlar elə fikirləşməsinlər ki, bu təhlükə onlardan çox uzaqdır, çünki o, mütləq gerçəkləşəcəkdir!

Beləliklə, birinci hikmətamiz məsəldə Allah kafirlərin əməllərini səhrada ilğıma oxşatmışdır ki, orada nə ağaclar olur, nə də digər yaşıllıqlar. Bu müqayisə ədalətlidir, çünki həqiqətən də kafirlərin ürəyində, saleh əməllərin cücərməsi üçün zəruri olan xeyirxahlıq və dindarlıq yoxdur. Bunun səbəbi onların ürəklərində kök salmış inkarçılıqdır. Sonra Fövqəluca kafirlərin əməllərinin qüsurluluğu və əbəsliyi haqqında ikinci hikmətamiz məsəli çəkir və belə buyurur:

ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ

(24. 40) “Ya da dənizin dərinliyindəki qaranlığa bənzər. Onu bir dalğa örtür, onun da üstündə başqa dalğa var, onun üzərində isə buluddur – qaranlıq üstündə qaranlıqlar! Orada əlinə baxan onu görməz. Allah kimə işıq əta etməzsə, o, işıq görməz”[27].

Dənizin dərinliyindəki qaranlıq üst-üstə qalanmış dalğaların qaranlığı ilə örtülmüşdür və o da öz növbəsində qara buludların və qaranlıq gecənin zülməti ilə örtülmüşdür. Orada işığa həsrət qalan zülmət hökm sürür və əgər insan əlini uzadarsa, məsafənin çox yaxın olmasına baxmayaraq, onu görə bilməz. Bunu xatırlatdıqdan sonra, ətrafda nəyi isə görmək imkanından danışmağa lüzum qalmır. Eyni şeyi ürəkləri də qaranlığa bürünmüş kafirlər haqqında demək olar. Onların ətrafında, onlara xeyir gətirməyən qaranlıq hökm sürür. Bu qaranlıq imansızlıq qaranlığı ilə örtülmüş, cahillik qaranlığı və cinayətkarlıq qaranlığı ilə daha da ağırlaşmışdır ki, bütün bunlar yuxarıda sadalananların törəməsidir. Bunların bir nəticəsi kimi, kafirlər işıq ucu görünməyən bu zülmət içində veyllənir, haqq yoldan üz döndərir və azğınlıqla aldanma arasında vurnuxurlar. Bunun səbəbi isə, Allahın onları Öz köməyindən məhrum etməsi və onlara nur əta etməməsindədir. Həqiqətən də, Allah kimə nur verməsə, o, işığa həsrət qalar. İnsanların qəlbi qaranlıq və biliksizdir. Onlar xeyirxahlıqdan və nurdan məhrumdurlar. Bu keyfiyyətlər, ancaq Allahın Öz mərhəməti ilə iltifat göstərdiyi kimsələrə aid deyildir.

Belə bir rəy də var ki, bu iki ibrətamiz məsəl bütün kafirlərin əməllərinə şamildir. Kafirlərin əməlləri çoxsaylı və müxtəlif olduğuna görə, Fövqəluca Allah bir məsəllə qane olmamışdır. Digər bir rəyə görə isə, məsəllərin hər biri kafirlərin müəyyən dərəcəlilərinə aiddir: birinci – kafirlərin başçılarına, ikinci isə onların itaətkar ardıcıllarına məxsus edilmişdir. Bu barədə ən yaxşı olanı Allah bilir!

ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ

(24. 41) “Məgər görmürsənmi göylərdə və yerdə olanlar və həmçinin səf-səf uçan quşlar Allahı tərifləyirlər? Onların hər biri öz namazını və necə tərif edəcəklərini bilirlər. Allah onların nə etdiklərini bilir”.

Fövqəluca Özünün sonsuz əzəməti və qüdrəti haqqında xəbər verir və bildirir ki, məhz bunların sayəsində bütün məxluqlar Allaha möhtacdırlar, Onun hökmranlığını qəbul etməklə Ona ibadət edirlər. Canlı məxluqlar və cansız varlıqlar, səf-səf uçan quşlar, göylərin və yerin digər sakinləri Allahı tərifləyirlər. Hər bir məxluq Allahı necə tərif etmək və Ona necə ibadət etmək lazım olduğunu bilir və bu ibadət formaları həmin məxluqların imkanlarına tamamilə uyğundur. Allah qullarına namaz qılmağı və Onun şanını ucaltmağı ya elçilərinin vasitəsi ilə (insanlara, cinlərə və mələklərə) öyrədir, ya da bunu, bütün qalan məxluqlara, təlqin etmək vasitəsilə gerçəkləşdirir. Müzakirə etdiyimiz ayənin belə şərhi ən inandırıcıdır, çünki bir qədər sonra Fövqəluca Allah bəyan edir ki, məxluqların əməlləri Ona məlumdur. Ondan heç nə gizlədilə bilməz və buna görə hər bir qul mütləq layiq olduğu əvəzi alacaqdır. Bu şərhdən görünür ki, Allah eyni vaxtda Öz qullarını öyrətdiyini və onların əməllərindən xəbərdar olduğunu və həm də onların niyyətlərinin Ona məlum olduğunu və onların layiq olduqları əvəzi mütləq alacaqlarını xatırladır.

İkinci bir şərhə görə isə, müzakirə etdiyimiz ayədə əvəzlik məxluqlara deyil, Allaha aiddir. Buna görə bu ayənin digər tərcüməsi belə səslənir: “Onlardan hər birinin namazı və necə tərifləyəcəyi Ona məlumdur. Allah onların nə etdiklərini bilir”. Rəbb qullarının ibadəti haqqında hər şeyi olduğu kimi bilir, halbuki insanlara bu barədə ancaq Onun onlara icazə verdiyi məlumdur. Belə olduqda, bu ayə Fövqəlucanın: “Onu yeddi göy, yer və onlarda olanlar tərifləyərlər. Onu həmd ilə tərifləməyən bir məxluq yoxdur, lakin siz onların tərifləməsini anlamazsınız. Həqiqətən, O Həlimdir, Bağışlayandır” (İsra, 17/44).

Bütün məxluqların Allaha ibadət etdiyini və bu ibadətə möhtac olduqlarını izah etdikdən sonra Fövqəluca Allah Onun İlahi hakimiyyətinə və İlahi rəhbərliyinə möhtac olan qullarını xatırlayır. Fövqəluca buyurur:

ﯫ ﯬ ﯭ ﯮﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ

(24. 42) “Göylərdə və yerdə hökmranlıq Allahındır və qayıdış da Allahadır”.

Allah göyləri və yeri yaratmış, onların sakinlərinə nemətlər əta etmiş və onları Öz dininin və qədərinin qanunlarına müvafiq olaraq idarə edir. Yer üzündəki həyat məhz bu qanunlara tabedir. Axirət həyatına gəldikdə isə, orada Allah ədalətli əvəz qanunlarına müvafiq olaraq mühakimə edəcəkdir və buna görə də O (Pak və Müqəddəs Olan) hamıya bəyan edir ki, bütün məxluqlar Ona qayıtmalı və ədalətli əvəz almalıdırlar.

ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ ﰔﰕ ﰖ ﰗ ﰘ ﰙ ﰚ ﰛ

(24. 43) “Məgər sən görmürsən ki, Allah buludları qovur, sonra onları birləşdirir, sonra buludları toplayır və görürsən ki, onun çatlarından leysan[28] axmağa başlayır. O, göylərdə olan dağlardan dolu yağdırır. O, onunla istədiyinə zərbə endirir və onu istədiyindən uzaqlaşdırır. Onların ildırımının parıltısı gözləri kor etməyə hazırdır”.

Məgər sən Allahın qüdrətinin şahidi deyilsənmi? O səmada kiçik buludları qovaraq, onları uca dağlar kimi qat-qat toplayır. Belə buludların yarıqlarından yağış və leysan yağdırır. Bu yağışlar yerə kiçicik damlalar kimi düşür ki, fayda versinlər və zərər toxundurmasınlar. Belə yağışların sayəsində su hövzələri və kanallar dolur, vadilərdən isə çaylar axmağa başlayır. Beləcə, yer üzündə cürbəcür yaraşıqlı bitkilər əmələ gəlir. Bəzi hallarda isə Fövqəluca Allah topa buludlardan dolu yağdırır ki, onlar nəyin üstünə düşürlərsə, məhv edirlər. Allah belə doluların vasitəsi ilə istədiyini vurur, istədiyini də onlardan qoruyur. Bu, Allahın qədərinə və Allahın müdrikliyinə tam uyğun olaraq baş verir və buna görə Allah ən gözəl tərifə layiqdir. Bu buludlardan çaxan ildırımların parıltısı insanı görmə qabiliyyətindən məhrum etməyə qabildir. Məgər bunları Allah yaratmamışdırmı? Onları insana xidmət etməyə yönəltməmişdirmi? Onları insanlar üçün faydalı etməmişdirmi? İnsanları onların təhlükəsindən qorumamışdırmı? Məgər bu, Allahın mükəmməl qüdrətini, yenilməz iradəsini və hüdudsuz mərhəmətini təsdiq etmirmi?

ﭑﭒﭓ ﭔﭕﭖ ﭗﭘﭙ ﭚ ﭛ ﭜ

(24. 44) “Allah gecə ilə gündüzü bir-biri ilə əvəz edir. Həqiqətən, bunda bəsirətlilər[29] üçün ibrət vardır”.

Allahın iradəsi ilə soyuqluq istiliyi, istilik – soyuqluğu, gündüz gecəni əvəz edir, gecə də gündüzü. Allahın iradəsi ilə insanlar xeyrə nail olur və şərə uğrayırlar. Bütün bunlar – görmə qabiliyyətinə və dərrakəyə malik olanlar üçün bir ibrətdir. Belə insan-lar öz fərasətliliyi sayəsində baş verən hadisələrin mahiyyətini də, ətrafdakı əşyaları tanıdıqları kimi, asanlıqla dərk edirlər. Bəsirətli və ağıl sahibi olan insan məxluqlara sadəcə baxmır. O, baxarkən onların barəsində düşünür və bundan özü üçün faydalı nəticələr çıxardır. Bu minvalla o, həmin məxluqun nə üçün və nəyin xatirinə yaradıldığını anlamağa cəhd göstərir. Allahın öyüd-nəsihətlərindən üz döndərən cahillərə gəldikdə isə, onlar ətraflarında baş verən hadisələri, heyvanlar kimi, laqeydliklə müşahidə edirlər.

ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ

(24. 45) “Allah bütün canlı məxluqları sudan[30] yaratmışdır. Onların arasında eləsi var ki, qarnı üzərində sürünür, eləsi var ki, iki ayağı üstündə yeriyir və eləsi də var ki, dörd ayağı üstündə yeriyir. Allah istədiyini xəlq edir. Həqiqətən, Allah hər şeyə qadirdir”.

Fövqəluca qullarını şahidi olduqları hadisə haqqında düşünməyə dəvət edir. Buna – bütün yerdəki məxluqların sudan yaradılması hadisəsi daxildir. Su canlı orqanizmlərin əsas tərkib hissəsidir və buna görə də Fövqəluca belə buyurur: “Doğrudanmı kafirlər görmürlər ki, göylər və yer vəhdət halında bütöv idi və Biz onları bir-birindən ayırmışıq və bütün canlıları sudan yaratmışıq? Niyə onlar iman gətirmirlər?” (Ənbiya, 21/30). Heyvanların bəziləri dişi yumurtalığını mayalayan kişi toxumunun damlasından dünyaya gəlir. Digər heyvanlar nəmlik içində dünyaya gəlir. Onlara aid olanlar, məsələn, ancaq nəmişlik yerlərdə çoxalan həşəratlardır. Hərçənd canlı orqanizmlərin əsas tərkib hissəsi eyni olsa da, onların zahiri görünüşü çoxsaylı fərqlərə malikdir. İlanlar və digər heyvanlar yerin üstündə sürünür, insanlar və bir çox quşlar iki ayaqları üstə hərəkət edir, ev heyvanları və digər heyvanlar dörd ətrafları üzərində yerlərini dəyişirlər. Eyni maddədən ən müxtəlif canlı məxluqların törəməsi şəraiti, iradəsi qeyd-şərtsiz icra edilən Allahın hüdudsuz fövqəlqüdrətinə dəlalət edir. Məhz buna görə Allah bəyan edir ki, O (Pak və Müqəddəs Olan), məxluqları Öz istədiyi kimi yaradır və onlara müxtəlif keyfiyyətlər verir.

Həqiqətən, Allah bütün varlıqlar üzərində hökmrandır. O (Pak və Müqəddəs Olan), yeri mayalayan yağış nazil edir. Su hər yerdə eyni cürdür, yer də eynilə birdir, lakin onların qarşılıqlı təsiri nəticəsində ən müxtəlif keyfiyyətlərə malik cürbəcür bitkilər dünyaya gəlir. Fövqəluca buyurur: “Yer üzündə həmsərhəd sahələr, üzüm bağları, əkinlər, bir kökdən və ya müxtəlif köklərdən artan xurma ağacları vardır. Onları bir cür su ilə suvarırlar, lakin Biz onların bəzilərini digərlərindən daha ləzzətli edirik. Həqiqətən də, bunda – düşünən insanlar üçün bir ibrət vardır” (Rəd, 13/4).

ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ

(24. 46) “Biz artıq aydın dəlillər nazil etmişik və Allah istədiyini doğru yola yönəldir”.

Biz qullarımıza lütfkarlıq göstərib, onlara aydın izah edilmiş şəriət hökmlərindən, tərifəlayiq əxlaqi keyfiyyətlərdən və hikmətli biliklərdən ibarət ayələr nazil etmişik. Bu ayələr insanların yolunu işıqlandırır və həqiqəti yalandan, düz yolu isə azğınlıqdan fərqləndirməkdə onlara kömək edir. Onlar bəzi insanları haqqı danmaqda ən kiçik imkanlardan belə məhrum etdiyi halda, digərlərinə heç bir çətinlik çəkmədən doğru yolu tapmaqda kömək edir. Onlar, elmi mükəmməl, mərhəməti hüdudsuz və izahı qüsursuz olan Allah tərəfindən nazil edildiyinə görə bu məziyyətlərə malikdir. Allah ayələrini olduqca aydın tərzdə izah etmişdir ki, qismətinə həlak olmaq düşən şəxs tam aydınlıq şəraitində həlak olsun, kimə yaşamaq nəsib olacaqsa, o da tam aydınlıq şəraitində yaşasın.

Allah doğru yola istədiyini yönəldir. Bu, əzəldən haqlı davranan və doğruçu olan hər bir kəsə aiddir. Allah belə insanları ən nurlu və ən qısa yolla yönəldir və bu yol onu Allahın mərhəmət məkanına gətirir. Bu yolu keçmək üçün haqqı dərk etmək, ona azğınlıq qarşısında üstünlük vermək və əməllərində ona istinad etmək lazımdır. Fövqəluca qeyd edir ki, O (Pak və Müqəddəs Olan) haqqı Özünün bütün məxluqlarına izah etmişdir. Lakin doğru yola təkcə seçilmişləri yönəltmişdir. Allah bəzi qullarına Öz mərhəmətini göstərərək, onları ən gözəl tərzdə mükafatlandırır, digərlərinə isə Allah Öz ədalətini göstərərək, onları cahillik və nadanlığa görə bəraət almaq imkanından məhrum edir. Allah kimin nə dərəcədə Onun xeyirxahlığına layiq olduğunu yaxşı bilir.

ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ

(24. 47) “Onlar[31] deyirlər: “Biz Allaha və Elçiyə iman gətirmişik və itaət edirik”. Lakin bundan sonra onların bir hissəsi üz döndərir və onlar iman gətirən deyillər”.

Fövqəluca bu ayədə ürəkləri xəstəliyə tutulmuş, imanı olduqca zəif olan günahkarlar haqqında xəbər verir. Onlar ikiüzlülük xəstəliyinə tutulmuş, şübhələr içində vurnuxur və mükəmməl biliyə malik deyillər. Onlar özlərini mömin adlandırırlar və Allaha itaət etdiklərini bildirirlər, sonra isə bunu yerinə yetirmirlər. Onların bir hissəsi Allaha itaət etməkdən o dərəcədə möhkəm boyun qaçırırlar ki, hətta haqdan da imtina edirlər. İnsan özünün bir sıra vəzifələrini yerinə yetirməkdən yayına bilər, lakin bu zaman o, tövbə etmək və itaətə qayıtmaq niyyətində olmalıdır. Lakin bu günahkarlar haqdan üz döndərir və hətta tövbə haqqında heç düşünmürlər də. Özlərini mömin və itaətkar qul adlandıran və ibadət ayinlərinin çoxunu yerinə yetirməyən kəmetiqadların əksəriyyəti bu vəziyyətdədir. Bu, xüsusilə, zəkat, fərz və nafilə sədəqələrə, cihada və insan nəfsi üçün zəhmətə qatlaşmağı tələb edən digər ibadət ayinlərinə aiddir.

ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ

(24. 48) “Aralarında hökm verilməsi üçün Allaha və Elçisinə dəvət edildikdə, onlardan bir qismi üz döndərir”.

Belə kəmetiqad və digər insanlar arasında çəkişmə baş verdikdə və onlar Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) mühakiməsinə müraciət etməyə dəvət olunduqda, onlardan bəziləri Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) mühakiməsindən üz döndərirlər. Onlar cahillik zamanının qanunları ilə mühakimə olunmaq istəyir və İslam dini qanunları müqabilində cahillik qanunlarına üstünlük verirlər, çünki onlar bilirlər ki, haqq onların tərəfində deyil və şəriət qərarları həmişə gerçəkliyə uyğun gəlir.

ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ

(24. 49.) “Haqq onların xeyirlərinə olsaydı, itaətkarlıqla yanına gələrdilər”.

Belə olduqda onlar şəriət qanunlarına müraciət edərdilər, lakin onlar ədalətli şəriət məhkəməsinə can atdıqlarına görə deyil, hökmün həmin halda onların xeyirinə olduğu üçün bu addımı atardılar. Amma onlar belə itaətkarlığa görə təriflənməyə layiq görülə bilməzlər, çünki Allahın əsil qulu, o, onu hətta kədərləndirsə və ya əziyyətə salsa da, həmişə haqqa can atır. Fasiqlərə gəldikdə isə, şəriət hökmləri onların istəklərinə uyğun gəldikdə, onlara itaət edir və istəklərinə uyğun gəlmədikdə isə, Allahın qanunlarından üz döndərirlərsə və öz ehtiraslarını şəriət qanunlarından üstün tuturlarsa, deməli, onlar Allahın əsil qulları deyillər.

Sonra Fövqəluca Allah fasiqləri şəriət qanunlarından üz çevirdiklərinə görə qınayaraq belə buyurur:

ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ

(24. 50) “Məgər onların ürəkləri xəstəliyəmi tutulmuşdur? Yaxud onlar şübhəmi edirlər? Ya da onlar ehtiyat edirlər ki, Allah və Onun Elçisi onları zalımcasına mühakimə edəcəklər? Heç də yox! Onlar özləri zalımcasına davranırlar!”

Belələrinin ürəkləri xəstəliyə tutulmuş, onlar hissiyyatdan məhrum edilmişlər və bunun nəticəsində fasiqlər onlara fayda verə bilən şeydən üz döndərən xəstələrə oxşamağa başlayırlar və onlara zərərli olan şeyləri edirlər. Yaxud da belə insanlara şübhələr əzab verir və onları Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərinin həqiqətən doğru olmasına şəkk gətirməyə məcbur edir. Ya da onlar ehtiyat edirlər ki, Allah və Onun Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onlara zalımlıq etsinlər. Onlar belə səciyyələndirilməyə layiqdirlər, çünki fasiq və zalımdırlar. Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qanunlarına gəldikdə isə, onlar ən ədalətli, ən qərəzsiz və ən müdrik qanunlardır. Fövqəluca buyurur: “Doğrudanmı onlar cahillik dövründəki kimi mühakimə olunmaq istəyirlər? İman sahibi olan insanlar üçün kimin hökmü Allahın hökmündən yaxşı ola bilər?” (Maidə, 5/50).

Müzakirə etdiyimiz ayə ona dəlalət edir ki, imanı dillə deməklə sübut etmək kifayət deyil və o, saleh əməllərlə təsdiq olunmalıdır. Məhz buna görə Allah Rəbbinə itaətdən üz döndərənləri kafir adlandırmışdır. Bütün bunlar müsəlmanı hər bir işində Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərinə əsaslanmağı zəruri edir. Əgər insan onlara istinad etməkdən boyun qaçırırsa, onda bu, onun ürəyinin xəstəliyə tutulmasını, imanının isə şübhə içində olmasını sübuta yetirir. Fövqəluca həmçinin şəriət hökmləri haqqında pis fikirdə olmağı və onları ədalətsiz və ya yanlış saymağı qadağan etmişdir. Allahın hökmlərindən üz çevirən fasiqlərin vəziyyətini xatırlatdıqdan sonra isə, Fövqəluca Allah möminlərin tərifəlayiq əməllərindən xəbər verərək, belə buyurur:

ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ

(24. 51) “Möminləri, aralarında hökm verilməsi üçün Allaha və Onun Elçisinin yanına dəvət etdikdə, onlar: “Eşitdik və itaət edirik!” – deyirlər. Məhz onlar xilas olanlardır”.

İmanını öz əməlləri ilə təsdiq edən əsil möminlər aralarında hökm verilməsi üçün Allaha və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yanına çağırıldıqda, həmişə belə deyirlər: “Eşitdik və itaət edirik!” Onlar, istəklərindən asılı olmayaraq, Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) iradəsinə tabe olurlar. Onlar onu layiqincə yerinə yetirir və bundan, azca da olsa, usanmırlar. Təkcə belə insanlar xoşbəxtlik tapacaqlar, çünki onlar ən əziz və müqəddəs olan bütün arzularına nail olacaqlar və hər cür yaramazlıqlardan, narahatçılıqlardan xilas ediləcəklər. Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərindən üz döndərənlər, Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaət etməkdən imtina edənlər heç vaxt səadətə nail ola bilməyəcəklər.

Mühakimə yürüdülərkən Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərinə tabe olmağın faydasını xatırlatdıqdan sonra, Fövqəluca Allah belə itaətkarlığın ümumiyyətlə faydalı olduğunu bildirərək, belə buyurur:

ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ

(24. 52) “Allaha və Onun Elçisinə itaət edənlər Allahdan qorxan və təqvalılığa etiqad edənlər, artıq uğura nail olmuşlar!”

Bu möminlər Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaət edir, onların sözlərinin gerçəkliyinə inanır və onların hökmlərini icra edirlər. Onlar Allahdan qorxurlar, lakin onların qorxusu kor-koranə qorxu deyil, çünki onlar Allahın sərhədlərini pozmaqdan ehtiyat edən, öz nəfslərinin istəyinə uymayan mömin və təqvalı qullardır. Əgər ayədə təqvalılıq digər yaxşı əməllərdən asılı olmayaraq xatırlanırsa, onda o, dinin hökmlərinin yerinə yetirilməsini və itaətsizlikdən imtina etməyi nəzərdə tutur. Əgər o, müzakirə etdiyimiz ayədə olduğu kimi, möminliklə və Allaha itaətlə bərabər xatırlanırsa, onda o, Allahın cəzalandırması və itaətsizlik göstərməkdən imtina edilməsi müqabilində qorxmağı nəzərdə tutur.

Allaha itaət edən, Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaət edən, Allahdan qorxan və itaətsizlik göstərməkdən çəkinən hər kəs mütləq uğura nail olacaqdır[32]. Belə bir mömin cəzadan xilas olmağı bacaracaq, çünki o, insanı məşəqqətlərə məhkum edən əməllərdən çəkinmişdir. O həm də mükafat ala biləcəkdir, çünki o, həqiqətən də mükafatlandırılmağa layiq əməllər etmişdir. Allahın qulları ancaq belə məziyyətləri sayəsində uğur əldə edə bilərlər. İnsanın belə tərifəlayiq əməlləri nə qədər azdırsa, onun müvəffəqiyyətə nail olmaq ehtimalı da bir o qədər az olacaqdır.

Bu ayədə müsəlmanların Allah qarşısında və Onun Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qarşısında vəzifələri nəzərdən keçirilir. İtaət – eyni zamanda həm Allahın, həm də Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qarşısında müsəlmanların vəzifəsidir və bu vəzifənin yerinə yetirilməsi Allaha iman gətirilməsi ilə sıx əlaqədardır. Dəhşətə gəlmək və Allah xofu – möminlərin Allah qarşısında vəzifəsidir. Ehtiram və hörmət isə müsəlmanların Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qarşısında vəzifəsidir. Bu üç vəzifə birlikdə Fövqəlucanın aşağıdakı kəlamında yada salınmışdır: “Həqiqətən, Biz səni şahid, müjdə verən və xəbərdarlıq edən kimi göndərdik” (Fəth, 48/8). “Ta ki, Allaha, Onun Elçisinə iman gətirəsiniz, ona ehtiram və hörmət bəsləyəsiniz, səhər və gün batmamışdan Onun şan-şöhrətini ucaldasınız” (Fəth, 48/9).

ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋﰌ ﰍ ﰎ ﰏﰐ ﰑ ﰒﰓ ﰔ ﰕ ﰖ ﰗ ﰘ ﰙ

(24. 53) “Münafiqlər, sən onlara əmr etdikdə, mütləq yürüşə çıxacaqlarına dair Allaha çox möhkəm and içdilər. De: “And içməyin! Necə itaət etməyiniz məlumdur”. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizdən agahdır”.

Fövqəluca xəbər verir ki, Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) ilə birlikdə hərbi yürüşə çıxmayan münafiqlər və kəmetiqadlar and içdilər ki, əgər Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bundan sonra döyüşə çıxmağı onlara əmr edərsə, onda onlar yürüşə mütləq qatılarlar. Başqa bir şərhə görə isə, onlar and içirlər ki, əgər Peyğəmbər (s.ə.s.) döyüşə çıxmağı onlara bilavasitə əmr etsəydi, onda onlar hökmən ona (s.ə.s.) tabe olardılar. İki şərhdən birincisi daha mötəbərdir.

Lakin Fövqəluca Allah onların bəyanatını qəti rədd edərək Öz Peyğəmbərinə (s.ə.s.) əmr edir ki, müsəlmanların onların andına və üzrxahlıq etməsinə ehtiyacları olmadığını söyləsin. Allah əsil vəziyyəti müsəlmanlara bildirmişdir və buna görə bu kəmetiqadların yalançı mütiliyi yaxşı məlumdur. Onların hərəkətinə bəraət qazandırıla bilməz, çünki onlar hərbi yürüşdə ancaq öz tənbəllikləri və arzu etmədikləri üzündən iştirak etməmişdilər. Buna görə də onların üzrxahlıq etməsinə və and içməsinə ehtiyac yoxdur. Yalnız vəziyyəti aydın olmayan və niyyətləri şübhə doğuran şəxslərin andı qəbul oluna və onlara bəraət verilə bilər. Kəmetiqadlara gəldikdə isə, onların andı onlara fayda verməyəcəkdir. Onları çox tezliklə amansız cəza haqlaya bilər, çünki Allah onların əməllərindən agahdır və onların hər birinə layiqincə əvəz verəcəkdir. Kəmetiqadların və münafiqlərin əsil vəziyyəti belədir. Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gəldikdə isə, onun (s.ə.s.) vəzifəsi Allahın əmr və qadağalarını insanlara çatdırmaqdır. Buna görə daha sonra Allah buyurur:

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ

(24. 54) “De: “Allaha itaət edin və Elçisinə itaət edin!” Əgər siz üz döndərsəniz, bilin ki, o, ancaq ona həvalə edilənə cavabdehdir, siz isə sizə həvalə edilənə cavabdehsiniz. Əgər siz ona tabe olsanız, onda düz yolla gedərsiniz. Elçinin vəzifəsi isə ancaq açıq təbliğatdır”.

Əgər siz Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaət etsəniz, sizə səadət və şərəfli qismət nəsib olacaqdır. Yox əgər itaətdən imtina etsəniz, bilin ki, Elçiyə (s.ə.s.) ancaq Allahın vəhyini sizin nəzərinizə çatdırmaq hökmü verilmiş, sizə isə ona (s.ə.s.) itaət etmək əmr edilmişdir. O (s.ə.s.) öz vəzifəsini yerinə yetirmişdir, siz isə açıq-aşkar yolunuzdan sapmışsınız, dərin azğınlığa düşmüşsünüz və sərt cəzaya layiqsiniz. Lakin əgər siz ona (s.ə.s.) itaət etsəniz və mütiliyinizi sözünüzlə və əməlinizlə sübuta yetirsəniz, onda doğru yola gələrsiniz. Bu yola, təkcə Elçiyə (s.ə.s.) tabe olmaq sayəsində qədəm basmaq olar. Əgər siz ona (s.ə.s.) itaət etməkdən boyun qaçırsanız, onda siz bu yola gəlməyə heç vaxt nail ola bilməzsiniz. Bundan da başqa, bunu etmək, sadəcə, mümkün deyil. Elçiyə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edilmişdir ki, haqqı sizə elə çatdırsın ki, heç kimdə onun doğruluğuna şübhə yeri qalmasın. O (s.ə.s.) vəzifəsinin öhdəsindən gəlmişdir və Allahın vəhyini sizə ən kamil tərzdə izah etmişdir. İndi isə siz Allah qarşısında cavab verməli olacaqsınız. O (Pak və Müqəddəs Olan), insanların hər birinə etdikləri əməllərinə görə əvəz verəcəkdir. Elçiyə (s.ə.s.) gəldikdə isə, o (s.ə.s.) artıq öz vəzifəsini yerinə yetirmişdir və məxluqların taleyini həll etmək hakimiyyətinə malik deyil.

ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ

(24. 55) “Allah sizlərdən iman gətirənlərə və xeyirxah əməllər işlədənlərə vəd etmişdir ki, O, onlara qədərkiləri canişin etdiyi kimi, mütləq onları da yer üzünün canişini edəcəkdir. O, onlardan ötrü təyin etdiyi dinə etiqad etmələri üçün mütləq onlara imkan verəcək və onların qorxusunu əmin-amanlıqla əvəz edəcəkdir. Onlar Mənə ibadət edir və Mənə şərik qoşmurlar. Bundan sonra iman gətirməkdən imtina edənlər fasiqlərdir”.

Bu – Allahın vədlərindən biridir ki, onun doğruluğuna və gerçəkliyinə çox asanlıqla əmin olmaq mümkündür. O (Pak və Müqəddəs Olan), iman gətirmiş və xeyirxah işlər görən müsəlmanlara vəd etmişdir ki, onlar mütləq yer üzündə canişin olacaqlar və hökmranlıq edəcəklər. Onlar həmçinin Allahın razı olduğu və bütün digər dini əqidələr üzərində qələbə çalması nəsib olunacaq İslam dininə etiqad edə biləcəklər.

Allah müsəlmanları bu dinlə şərəfləndirmiş və onlara ona qəlbən və bədənləri ilə etiqad etmək imkanı əta etmişdir və bu şərtlər müsəlmanların üstünlüyünə və Allahın onlara göstərdiyi mərhəmətinə şəhadət verir. Möminlər Allahın dininə təkcə özlərinin etiqad etməsi ilə qane olmur, onu qalan insanlar arasında da təbliğ edirlər, kafirlər və digər dinlərə etiqad edənlər isə alçaldılmış və məğlub edilmiş halda qalmağa məhkum edilmişlər.

Bununla yanaşı Allah müsəlmanlara vəd etmişdir ki, keçirdikləri qorxu-hürküdən sonra onlara rahatlıq və əmin-amanlıq əta etsin. Vaxt vardı ki, möminlər İslam dininə aşkar etiqad edə bilmirdilər, çünki onda müsəlmanlar kafirlərdən sayca çox az idilər və buna görə kafirlər onlara ağır əzab verirdilər. Allahın düşmənləri dünyanın hər tərəfindən vahid cəbhə ilə müsəlmanların əleyhinə çıxırdılar. Məhz həmin ağır dövrdə Allah qullarına bu şərəfli vədini nazil etmişdir. O zaman hələ heç kim ehtimal belə etmirdi ki, müsəlmanlar yer üzündə hökmranlıq edə biləcəklər, ölkələri və xalqları idarə edəcəklər, İslam dininin hökmlərini aşkar halda icra etmək imkanına malik olacaqlar, təhlükəsizlik və əmin-amanlıq şəraitində yaşayacaq, Allaha şərik qoşmadan, Allahdan başqa heç kimdən qorxmadan ibadət edə biləcək. Lakin buna baxmayaraq, müsəlmanların ilk nəsilləri imandan və saleh əməllərdən əl çəkmədilər və öz düşmənlərinə üstün gəldilər. Buna görə Allah onlara bütöv ölkələr və xalqlar üzərində hakimiyyət əta etdi ki, bunun sayəsində də müsəlmanlar həm şərqdə, həm də qərbdə ərazilərə sahib oldular, yer üzündə sülh və əmin-amanlıq bərqərar etdilər və öz Rəbbinin dininə açıq-aşkar etiqad etmək imkanı qazandılar. Həqiqətən də bu, Allahın ən ecazkar möcüzələrindən biri idi və eləcə də qalmışdır. Hər dəfə müsəlmanlar imana və saleh əməllərə müraciət etdikdə, onlar Allahın vədinin yerinə yetirilməsinin şahidi olurlar. Bu, Qiyamət qopana qədər də belə olacaqdır! Lakin müsəlmanlar dinə və saleh əməllərə etinasızlıq göstərdikdə, Allah kafirlərə və münafiqlərə müsəlmanlar üzərində bir müddət üstün olmağa və hökmranlıq etməyə imkan verir.

Ey müsəlmanlar!

Əgər sizə yer üzündə hakimiyyət əta edildikdən və Allaha açıq ibadət etmək imkanı verildikdən sonra siz kafirliyi üstün saysanız, onda siz Allaha itaətdən yayınan, yer üzündə şərəfsizlik yayan və yaxşı işlər görməyə qadir olmayan böyük günahkarlar olarsınız. İnsan hakimiyyətə malik olduğu və heç nəyin ona Allahın dininə etiqad etməyə mane olmadığı zaman imandan boyun qaçırırsa, onda bu onun niyyətlərinin naqis olduğuna dəlalət edir, çünki belə bir şəraitdə heç bir başqa səbəb onu imandan əl çəkməyə yönəldə bilməz.

Bu ayədən aydın olur ki, Allah möminlərin əvvəlki nəsillərini də yer üzünün canişinləri etmişdir və onlara maneəsiz olaraq Onun dininə etiqad etməyə imkan vermişdir. Fövqəluca bildirir ki, Musa peyğəmbər (ə) öz xalqına demişdir: “Ola bilsin ki, Rəbbiniz düşməninizi məhv etsin və sizi yer üzünün canişini etsin, sonra da sizin necə davranacağınıza baxsın” (Əraf, 7/129).

Quranda da deyilmişdir: “Biz istəyirik ki, yerdə alçaldılanlara mərhəmət göstərək, onları öndərlər və varislər edək, onlara yer üzündə hakimiyyət verək və Firona, Hamana və onların döyüşçülərinə göstərək ki, onlar nədən çəkinməlidirlər” (Qəsəs, 28/5-6).

ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ

(24. 56) “Namaz qılın, zəkat verin və Elçiyə itaət edin, – ola bilsin ki, siz əfv ediləsiniz”.

Fövqəluca namaz qılınmasını və qəlbən və bədən hərəkəti ilə onun şərtlərini və vacib hökmlərini icra etməyi və həmçinin Allahın qullarına əta etdiyi öz mülkiyyətindən zəkat verməyi əmr edir. Zəkat kasıblara və həmçinin zəkat kimi toplanmış mülkiyyətə haqqı olan digər insanlara paylanır. Namaz və zəkat ibadətin iki ən vacib ayinidir. Müsəlman onları yerinə yetirməklə Allah qarşısında öz vəzifələrini ixlasla icra etmiş və Onun məxluqlarına xeyirxahlıq göstərmiş olur.

Sonra isə Fövqəluca Allah Elçiyə (s.ə.s.) tamamilə itaət etmək hökmü verir. Buna görə müsəlmanlar onun (s.ə.s.) əmrlərini yerinə yetirməli və qadağalarını pozmamalıdırlar. Fövqəluca buyurur: “Elçiyə itaət edən, Allaha itaət edir” (Nisa, 4/80). Əgər insanlar bu hökmü yerinə yetirsələr, onlar mütləq əfv edilərlər. Allahın mərhəmətini diləyən hər kəs qoy bu yola gəlsin. Lakin kimsə namaz qılmadan, zəkat vermədən və Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaət etmədən Allahın iltifat göstərməsinə ümid bəsləyirsə, onun ümidləri boşa çıxacaqdır.

ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪ ﮫ

(24. 57) “Fikirləşmə ki, kafirlər yer üzündə xilas ola bilərlər. Onların məskəni Od olacaqdır. Gələcəkləri bu yer necə də pisdir!”

Qoy kafirlərə əta edilən dünyəvi var-dövlət səni çaşdırmasın, çünki Allah insanlara möhlət versə də, onların əməllərini unutmur. Fövqəluca buyurur: “Biz onlara onlardan[33] istifadə etməyə az vaxt ərzində imkan verəcəyik, sonra isə, onları dəhşətli əzablar çəkməyə məcbur edəcəyik” (Loğman, 31/24). Həqiqətən, kafirlərin sığınacağı ən müdhiş sığınacaqdır. Bu – şər, qəm və əbədi cəza məskənidir.

ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ ﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ

(24. 58) “Ey iman gətirənlər! Qoy əlinizin altında olanlar və həddi-buluğa çatmayanlar üç halda sizdən icazə istəsinlər: sübh namazına qədər, günorta vaxtı paltarınızı soyunanda və gecə namazından sonra. Budur sizin çılpaq qala biləcəyiniz üç vaxt. Nə sizə, nə də onlara, bu hallardan başqa[34], günah yoxdur, axı siz bir-birinizi ziyarət edirsiniz. Allah ayələrini sizə belə izah edir. Allah – Biləndir, Müdrikdir”.

Fövqəluca möminlərə buyurmuşdur ki, kölələr və həddi-buluğ yaşına çatmayan uşaqlar onların otağına girərkən üç halda icazə istəsinlər. Allah bu hökmün hikməti haqqında da xəbər vermişdir. Bu ondan ibarətdir ki, həmin saatlar insanların evlərində lüt qala bilmələrinin üç vaxtıdır. Bu – işa namazından sonra gecə istirahəti vaxtı, sübh namazı qarşısında yuxudan oyanma vaxtı və günorta istirahəti vaxtıdır. Gecə yuxusundan əvvəl insanlar, bir qayda olaraq, öz adi paltarlarını dəyişir, gündüz isə onlar çox vaxt adi paltarda istirahətə uzanırlar və buna görə Allah əmr edir ki, insanlar günorta istirahəti üçün paltarı soyunan hallarda otağa girmək istəyənlər icazə alsınlar.

Bu üç halda kölələr və kiçik yaşlı uşaqlar başqa insanlara nisbətən otağa icazəsiz girmək haqqına malik olmurlar. Qalan bütün hallarda isə onlara otağa icazə almadan daxil olmağa icazə verilmişdir, çünki hər dəfə daxil olanda icazə istəmək onlar üçün çox ağır olardı. Bu təkcə kölələrə və həddi-buluğa çatmamış uşaqlara aiddir, çünki onlar öz sahiblərinə və ya valideynlərinə çoxsaylı məsələlərlə əlaqədar müraciət etməli olurlar.

Beləliklə, Allah nazil etdiyi ayəni nəinki izah edir, həm də onun hikməti haqqında da bizə xəbər verir. Belə izahat hökmün əhəmiyyətini gücləndirir və Qanunyaradıcısının müdrikliyinə və rəhmliliyinə dəlalət edir ki, Onun gözəl adları arasında – Bilən və Müdrik adları da vardır. O (Pak və Müqəddəs Olan) bütün vacib, könüllü və yol verilən əməllər haqqında biliklərə və həm də müdrikliyə malikdir və onun sayəsində O (Pak və Müqəddəs Olan) hər şeyi öz yerində yerləşdirir. O (Pak və Müqəddəs Olan) hər bir məxluqa ona yaraşan görkəm vermiş və həm də hər bir şəriət hökmünə müvafiq gələn hikmət[35] nazil etmişdir.

Həmin sünnələrin bəzilərini Fövqəluca Allah bu ayədə xatırladır və sonra onların əhəmiyyətini və müdrikliyini belə bəyan edir:

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ

(24. 59) “Sizin uşaqlarınız həddi-buluğa çatdıqda, qoy onlar da, özlərindən böyüklərin icazə istədikləri kimi, icazə istəsinlər. Allah ayələrini sizə belə bəyan edir. Allah – Biləndir, Müdrikdir”.

Yetkinlik və ya həddi-buluğ yaşına çatma adı altında oğlan uşaqlarında pollyusiya yaranması[36] dövrünün başlanması nəzərdə tutulur. Uşaqlar bu yaşa çatdıqda, böyüklərin etdikləri kimi, gecə-gündüzün istənilən vaxtında böyüklərin otağına girdikdə, onlardan icazə istəməlidirlər. Fövqəluca buyurur: “Ey iman gətirənlər! İcazə almadan və sakinlərinə salam vermədən özgə evlərinə daxil olmayın. Bu sizin üçün daha yaxşıdır. Ola bilsin ki, siz nəsihəti yadda saxlayarsınız” (Nur, 24/27).

Son iki ayədən bir neçə nəticə çıxarmaq olar ki, onlardan aşağıdakılar üzərində dayanaq:

- Kölələrin sahibləri və azyaşlı uşaqların hamiləri kölələrinə və uşaqlarına faydalı elmlər və davranış qaydaları öyrətməlidirlər, çünki Allah buyuranda ki: “Ey iman gətirənlər! Qoy əlinizin altında olanlar və həddi-buluğa çatmayanlar üç halda sizdən icazə istəsinlər: sübh namazına qədər, günorta vaxtı paltarınızı soyunanda və gecə namazından sonra...” (Nur, 24/58), məhz onlara müraciət etmişdir. Bu, təlim verməyi və tərbiyə etməyi nəzərdə tutur, çünki daha sonra Fövqəluca belə buyurur: “...Nə sizə, nə də onlara, bu hallardan başqa[37], günah yoxdur, axı siz bir-birinizi ziyarət edirsiniz...” (Nur, 24/58).

- Müsəlmanlar özgə nəzərlərindən bədənlərinin örtülmə-sinin zəruri olduğu hissələrini qorumalı və bu məsələdə ən yüksək dərəcədə ehtiyatkarlıq göstərməlidirlər. Buradan aydın olur ki, müsəlman, insanların onu lüt görə biləcəyi yerlərdə çimməməli və özünü yumamalıdır.

- Günorta istirahəti müsəlmanlar üçün gecə yuxusu kimi adi bir haldır və buna görə Allah müsəlmanlara onların adi vəziyyətinə aid hökmü belə izah edir.

- Həddi-buluğa çatmamış uşaqlara yaşlı insanların örtülməli olan bədən hissələrini görməyə icazə verilmir və bədənlərinin müvafiq hissələrini çılpaq qoymağa da icazə verilmir, çünki Allah onlara otağa girərkən icazə almağı əmr etmişdir ki, qadağan olunanı görməkdən çəkinsinlər.

- Kölələr sahiblərinin örtülməsi zəruri olan bədən hissələrini görmək haqqına malik deyillər və sahibləri də öz kölələrinin bədənlərinin müvafiq hissələrini görmək haqqına malik deyillər. Şəriət məsələlərini öyrənməklə məşğul olan müəllimlər və dəvətçilər şəriət hökmlərinin əhəmiyyətini və hikmətlərini izah etməli və onları sadəcə xatırlatmaqla özlərini məhdudlaşdırmamalıdırlar. Məhz buna görə Allah müzakirə etdiyimiz hökmü nazil etmiş, sonra isə bunun səbəbi barədə xəbər verərək, buyurmuşdur: “...Budur sizin çılpaq qala biləcəyiniz üç vaxt...” (Nur, 24/58).

- Örtülməsi zəruri olan bədən hissələrinə baxmağın haram olması nəinki kölələrə və azyaşlı uşaqlara, həm də kölələrin sahiblərinə və digər yaşlı şəxslərə də aiddir. Buna görə Fövqəluca buyurur: “...Nə sizə, nə də onlara, bu hallardan başqa[38], günah yoxdur, axı siz bir-birinizi ziyarət edirsiniz...” (Nur, 24/58).

- Uşağın tüpürcəyi, hətta bir qədər əvvəl onun ağzına natəmiz bir şey (məsələn, qusuntu) dəysə də, təmizdir. Fövqəluca Allah uşaqları böyüklərin ətrafında dolaşan (təvvafun) adlandırır. Allahın Elçisindən (s.ə.s.) pişiklər haqqında soruşduqda, o (s.ə.s.) demişdir: “Onlar natəmiz deyillər. Onlar sizin ətrafınızda gəzənlərdən biridir”.

- İnsan onun himayəsində olan uşaqların xidmətindən (bu uşaqlar üçün ağır olmadıqda və ümumməqbul normaları aşmadıqda) istifadə etmək ixtiyarına malikdir. Bu isə, Allahın uşaqları yaşlıların ətrafında gəzənlər[39] adlandırması ilə təsdiq olunur.

- Üç çılpaq qalma halından başqa bütün digər hallarda otaqlara icazəsiz girməyə yol verilməsi həddi-buluğa çatmamış uşaqlara aiddir. Həddi-buluğa çatmış uşaqlara gəldikdə isə, onlar bütün hallarda və istənilən vaxtda daxil olmaq üçün icazə istəməlidirlər.

- Yetkinlik və ya həddi-buluğ yaşına çatmaq adı altında oğlan uşaqlarında pollyusiya yaranması dövrünün başlanması nəzərdə tutulur. Yetkinlik yaşına çatmaqla bağlı şəriətdən irəli gələn bütün hökmlər, barəsində müsəlman ilahiyyatçılarının heç bir ixtilafa düşmədikləri bu meyara istinad etməlidir. Lakin həddi-buluğa çatmanın və ya cinsi yetkinliyin meyarının yaş həddi və qasıqda tük çıxmış olması məsələsi ilə əlaqədar müxtəlif rəylər mövcuddur. Bu barədə ən yaxşı bilən Allahdır.

ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ

(24. 60) “Nikahlanacağına ümid bəsləməyən yaşlaşmış qadınlara zinətini göstərmədən üst libasını çıxarması günah olmaz. Lakin bundan çəkinsələr onlar üçün daha xeyirlidir. Allah – Eşidəndir, Biləndir”.

Bu ayə artıq cinsi həyat sürməyən və ehtiras hissi keçirməyən qadınlara aiddir. Onlar ərə gedəcəklərinə və kişilər üçün cəzbedici olduqlarına ümid bəsləmirlər. Bunlar – ehtiras hissi duymayan və kişilərdə cinsi meyil oyatmayan ahıl və həmçinin bədheybət simalı, həm də kişiləri cəlb etməyən qadınlardır. Belə qadınlar üst örtüklərini geyinməsələr günah etməzlər. Fövqəluca onların barəsində belə buyurur: “...Qoy onlar, görülənlər istisna edilməklə, öz zinətlərini nümayiş etdirməsinlər və örpəkləri ilə yaxalarını örtsünlər və öz zinətlərini... başqa heç kimə göstərməsinlər...” (Nur, 24/31).

Bu ayədə xatırlanan qadınlar üzlərini açmaq haqqına malikdirlər, çünki belə hərəkətləri onlar üçün və onların ətraflarındakılar üçün təhlükəli nəticələrə səbəb olmaz. Lakin üst örtükləri geyinməməyə razılıq verilməsi əsasında bəzi insanlar səhvən elə güman edə bilərlər ki, belə qadınlara yad kişilərin qarşısında bəzənməyə yol verilmişdir və bu yanlışlığın qarşısını almaq üçün Fövqəluca Allah onlara öz zinətlərini nümayiş etdirməyi qadağan etmişdir. Bu o deməkdir ki, onlar özlərinə diqqəti cəlb edə bilən üst paltar geymək və ayaqlarını yerə bərk vuraraq, ətrafdakılara ayaqlarındakı zinətin cingiltisini eşitdirmək ixtiyarına malik deyillər. Bunun səbəbi – qadının taxdığı zinətlərinin kişiləri həvəsə salıb azdırması və hətta əgər qadın örtünsə və cəzbedici görkəmə malik olmasa belə, onları çətin vəziyyətə salmasıdır. Buna görə örtüyü açmaqdan vaz keçmək, təvazökarlıq və təmiz əxlaqa riayət etmək belə qadınlar üçün daha yaxşıdır. Təmiz əxlaq dedikdə, nəzərdə tutulan qadının ərdə olması və insanı günah işlətməyə sövq edən hər şeydən çəkinməsidir.

Həqiqətən də, Allah hər cür səsləri eşidir, hər hansı niyyət və düşüncədən xəbərdardır. Bu, qadınları özlərini yaramaz sözlərdən və niyyətlərdən qorumağa vadar etməlidir və onlar daima yadda saxlamalıdırlar ki, Allah insanlara törətdiklərinin əvəzini mütləq verəcəkdir.

ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ

(24. 61) “Kora günah gəlməz, axsağa günah gəlməz, xəstəyə günah gəlməz, bir də əgər öz evlərinizdə, yaxud atalarınızın evlərində, yaxud analarınızın evlərində, yaxud qardaşlarınızın evlərində, yaxud bacılarınızın evlərində, yaxud əmilərinizin evlərində, yaxud bibilərinizin evlərində, yaxud dayılarınızın evlərində, yaxud xalalarınızın evlərində, yaxud açarları əllərinizdə olan evlərdə, yaxud dostlarınızın evlərində yemək yeməkdə sizin özünüzə heç bir günah gəlməz. Birgə və ya ayrılıqda yemək yeməyinizdə də sizə heç bir günah gəlməz. Evlərə girdiyiniz zaman özünüzü Allah tərəfindən bərəkətli və gözəl salamla salamlayın. Allah ayələrini sizə belə bəyan edir ki, anlayasınız”.

Fövqəluca qullarına bəslədiyi Öz mərhəməti haqqında xəbər verir. O (Pak və Müqəddəs Olan) insanlar üçün dinini nəinki çətinləşdirmədi, hətta şəriət hökmlərini də asanlaşdırdı. Korların, axsaqların, xəstələrin bir sıra vacib dini hökmləri yerinə yetirə bilməməklərini günah saymadı. Bunlar – Allah yolunda hərbi yürüşə çıxmamaq və ya başqa ibadət ayini ola bilər ki, kor bunu görməməzliyi üzündən, axsaq – şikəstliyi üzündən, xəstə isə sağlamlıq vəziyyətinə görə yerinə yetirməyə qadir deyildir. Bu ayə son dərəcə geniş mənaya malikdir və bütün şəriət tələblərinə aiddir.

Lakin sonra Fövqəluca Allah belə bir ayə nazil etdi ki, o ancaq müəyyən şəraitdə qüvvəyə minir. Fövqəluca müsəlmanlara öz evlərində yeməyə icazə verdi. “Öz evləri” ifadəsi altında onların övladlarının evləri nəzərdə tutulmuşdur. Bu müddəanın ədalətli olmasını Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.): “Sən öz mülkiyyətinlə birgə atana məxsussan” kəlamı təsdiq edir. Digər bir hədisdə isə belə deyilir: “Ən yaxşı qida sizin öz zəhmətinizlə qazandığınızdır və sizin uşaqlarınız da sizin qazancınız və əldə etdiklərinizdir”.

Bu ayədə insanların özlərinə məxsus evləri nəzərdə tutulmamışdır, çünki bu, izah edilməyə ehtiyacı olmayan bir şeyin izah edilməsi olardı. Allahın nitqi isə belə faydasız ifadələrdən sonsuzluğa qədər uzaqdır. Allah günah olmayan, lakin bəzi insanlarda şübhə oyada biləcək şeyləri izah edir. Hər kəsin öz evinə gəldikdə isə, insanın öz evində yemək yemək haqqı olduğuna heç kəs şübhə edə bilməz.

Fövqəluca həmçinin Öz qullarına atalarının evlərində və ya analarının evlərində və yaxud qardaşlarının evlərində və ya bacılarının evlərində və yaxud əmilərinin evlərində və ya bibilərinin evlərində və yaxud xalalarının evlərində və ya açarları onların sərəncamında olan evlərdə və ya dostlarının evlərində yeməyə icazə vermişdir. Açarları insanların sərəncamında olan evlər adı altında, insanların hamilik etdikləri şəxslərə məxsus və ya başqa səbəblərə görə etibarnamə ilə sərəncam çəkdikləri evlər nəzərdə tutulur.

Bu evlər adı altında kölələrə məxsus evlərin nəzərdə tutulması kimi şərh edilməsinə gəldikdə isə, bu şərh iki səbəbə görə səhih deyildir. Birincisi, kölənin evi heç vaxt açarları azad insanın sərəncamında olan ev adlandırılmır. Kölənin nəinki evinin açarları, o özü onun sahibi olan insanın bütövlükdə və tam sərəncamında olur. İkincisi isə, kölənin evi kölə sahibinin öz evidir, çünki kölə öz mülkiyyəti ilə birgə tamamilə öz ağasına məxsus olur. Buna görə insana öz köləsinin evində yeməyə heç nə mane olmur.

Müsəlman sadalanan evlərdən birində yemək haqqına, hətta ev sahibinin icazəsi olmadan da, malikdir və bu müddəanın hikməti həmin ayənin mətnindən aydınlaşır. Mövcud adətlərə görə, insanlar bir-birinə bu qaydada davranışa qohumluq əlaqələrinə, qarşılıqlı təsərrüfat münasibətlərinə və ya dostluğa görə imkan verirlər. Əgər yuxarıda sadalanan insanlar bir birilərinə qarşı xəsislik göstərsəydilər və öz evlərində bir-birilərinə yemək yeməyə icazə verməsəydilər, onda Allah bu icazəni nazil etməzdi. Müzakirə etdiyimiz ayənin mənası və hikməti də bunu təsdiq edir.

Fövqəluca həmçinin qeyd edir ki, müsəlmanlar birlikdə və ayrı-ayrılıqda da yemək yeyə bilərlər. Bu ona görə belə edilmişdir ki, müsəlmanlar üçün əlavə məhdudiyyətlər yaranmasın və aydındır ki, insanların bir süfrə ətrafında oturub yeməsi ilə təklikdə yeməsi arasında, təbii ki, fərq vardır. Buna görə, bilmək lazımdır ki, insanların bir süfrə ətrafında yemək yeməsi daha üstündür.

Sonra Fövqəluca Allah müsəlmanlara əmr edir ki, evə daxil olduqda, bir-birilərini salamlasınlar. Ərəb sözü olan “buyut” (“evlər”) şərti cümlədə müəyyən ön şəkilçisiz[40] istifadə edilmişdir və bu onu göstərir ki, nazil edilmiş hökm istisnasız olaraq, hətta onlarda heç kim olmasa da, bütün evlərə aiddir. Diqqətəlayiqdir ki, Allah müsəlmanlara əmr edir ki, onlar özləri özlərini salamlasınlar, çünki qarşılıqlı məhəbbət və mərhəmət hissi müsəlmanları vahid bir bütövə çevirir. Bütün bu deyilənlərdən bəlli olur ki, istisnasız olaraq istənilən evə daxil olduqda, salam vermək lazımdır, halbuki içəri girmək üçün heç də bütün hallarda icazə istənilməsi tələb olunmur.

Daha sonra Allah müsəlmanların salamlaşmasını tərifləyir və onu bərəkətli və gözəl adlandırır. Məhz buna görə müsəl-manlar mənzilə daxil olanda deyirlər: “Allah sizə salam, mərhəmət və bərəkət versin!” Belə də demək olar: “Bizə və Allahın mömin bəndələrinə salam olsun!” Allah müsəlmanları bu qaydada salamlamağı buyurmuş və bu sözləri bərəkətli etmişdir, çünki onlarda əmin-amanlıq, mərhəmət, mübarəklik, uğur və xeyrin artması diləyi öz əksini tapmışdır. Allah bu sözləri həm də gözəl adlandırmışdır, çünki onlar Allahın Özü üçün xoş olan sözlərdir, salam verilənə sevinc bəxş edir, qarşılıqlı məhəbbət və rəğbət yaradır.

Allah şəriət hökmlərinin hikmətini təsdiq edən Öz ayələrini belə bəyan edir. Ola bilsin ki, bu, insanları dərindən düşünməyə və fikirləşməyə məcbur etsin. Bu, onları ağıllandıra və şüurlu insanlar edə bilər, çünki əsil şəriət tələbləri üzərində düşünmək insanları daha dərrakəli və şüurlu olmağa yönəldir. Bu həm də onunla əlaqədardır ki, şəriət hökmləri ən şərəfli mənalara malikdir və ən doğru davranış qaydalarını təbliğ edir. Allahın verəcəyi əvəz isə yerinə yetirilmiş əməllərə həmişə uyğun olacaqdır. Əgər insan Fövqəlucanın çağırışına itaət edərək, öz ağlını Rəbbini dərk etmək və Onun ayələri üzərində düşünmək üçün istifadə etmişsə, onda Allah da onu daha iti zəka sahibi və sağlam düşüncəli edər.

Bu ayədən mühüm bir şəriət qaydası meydana gəlir və deyilir ki: “Adət və ənənə sözlərlə müəyyənləşdirilir”. Əslində, insanın başqa bir insana məxsus olan bir şeyi yeməyə haqqı yoxdur. Lakin Allah Öz qullarına ayədə sadalanan adamların evlərində yemək yeməyə icazə vermişdir, çünki bu mövcud adət-ənənəyə tam uyğundur. Buradan aydın olur ki, əgər bir adam evin sahibindən onun mülkiyyətindən istifadə etməyə icazə istəməli olduğu halda, ev sahibinin bunu ona icazə verəcəyinə ümid bəsləyirsə, onda ona həmin mülkiyyətdən istifadə etməyə yol verilir.

Bu ayədən həmçinin aydın olur ki, atanın öz oğlunun mülkiyyətindən istifadə etməyə və ya, əgər bu hərəkəti oğluna zərər vurmursa, onu mənimsəməyə haqqı vardır, çünki Allah oğulların evlərini valideynlərin öz evləri adlandırmışdır. Ayədən həm də belə çıxır ki, ev sahibinin zövcəsinin, ev sahibinin bacısının və ya onun evində sərəncam çəkən istənilən digər insanın bu evdə yemək yeməyə və ehtiyacı olanları adət üzrə müəyyən edilmiş həddə yedizdirməyə haqqı vardır. Ayədən belə bir nəticə də çıxır ki, insanlar, onlardan biri digərlərindən hətta çox yesə belə, birlikdə yemək yeməkdən ötrü birgə xərc çəkmək haqqına malikdirlər.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ

(24. 62) “Təkcə Allaha və Onun Elçisinə iman gətirənlər – mömindirlər. Onlar ümumi işləri ilə əlaqədar onun yanında olduqda, ondan icazə almadan onu tərk etmirlər. Həqiqətən, səndən icazə istəyənlər doğrudan da Allaha və Onun Elçisinə iman gətirənlərdir. Əgər onlar özlərinin bəzi işləri ilə əlaqədar səndən icazə istəsələr, istədiyinə icazə ver və Allahdan onları bağışlamasını xahiş et. Həqiqətən, Allah – Bağışlayandır, Rəhmlidir”.

Allah Öz mömin qullarına əhd etmişdir ki, onlar vacib və ya nafilə hökmləri hamılıqla yerinə yetirməli olduqda bir yerdə olsunlar. Bu – mübarizə, şura və ya istənilən digər təşəbbüs ola bilər ki, müsəlmanlar onları ümumi maraqları uğrunda hamılıqla birlikdə yerinə yetirməlidirlər. Belə hallarda, Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səmimiyyətlə iman gətirən mömin Elçinin (s.ə.s.) və ya, o (s.ə.s.) olmadıqda, əvəz edəninin icazəsi olmadan öz işinə görə heç yerə getmir və ailəsinin yanına belə qayıtmır. Allah təsdiq edir ki, iman müsəlmanları ümumümmət işindən icazəsiz ayrılmamağı zəruriləşdirir, Elçiyə (s.ə.s.) və müsəlman hökmdarlarına[41] belə bir ehtiramla yanaşmalarına görə möminləri tərifləyir.

Fövqəluca Allah buyurmuşdur ki, əgər müsəlman öz hökmdarından bir yerə getmək üçün icazə istəyirsə, deməli, o, Allaha və Onun Elçisinə (s.ə.s.) ixlasla iman gətirmişdir. Lakin hökmdar möminə icazə verməlidirmi? Allah bildirir ki, hökmdar tabeliyində olana, iki şərtə riayət edildikdə, icazə vermək haqqına malikdir. Birincisi, müsəlmanın işlə əlaqədar olduğu yeri tərk etməsi üçün üzrlü səbəb olmalıdır, çünki əks halda, hökmdar onun təyin edildiyi yeri tərk etməsinə icazə verə bilməz. İkincisi, müsəlmanın təyin edildiyi yerdən (işdən) ayrılıb getməsi ona fayda verməli və başqalarına isə zərər vurmamalıdır. Bu o deməkdir ki, əgər müsəlman istədiyi yerə getməyə üzrlü səbəb olduqda icazə istədiyi halda, hökmdar hesab edərsə ki, onun fərasəti, igidliyi və ya digər məziyyətləri müsəlmanlara fayda gətirəcək, onda o, həmin müsəlmana icazə verməmək haqqına malikdir.

Əgər müsəlman üzrlü səbəbə görə bir yerə getmək istəyirsə və onun getməsi orada qalanlara zərər vurmazsa, onda onun xahişi təmin edilə bilər. Bu halda belə Allah Öz Elçisindən (s.ə.s.) belə müsəlmanlar üçün Ondan bağışlanma diləməsini əmr etmişdir, çünki olduğu yerdən (işdən) müvəqqəti ayrılmaq məqsədilə icazə haqqında xahiş mömin tərəfindən atılmış səhv addım da ola bilər. Lakin Allah qullarının günahlarını bağışlayır və onlara lütfkarlıq göstərir. O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz mərhəməti sayəsində onlara üzrlü səbəbə görə icazə almaq imkanı verir.

ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ

(24. 63) “Siz bir-birinizə müraciət etdiyiniz kimi, Elçiyə müraciət etməyin. Allah sizlərdən bəhanə ilə gizlicə çəkilib aradan çıxanlardan xəbərdardır. Qoy Onun iradəsinə zidd çıxanlar azğınlığa düçar olacaqlarından və ya şiddətli əzab-əziyyətə düşəcəklərindən çəkinsinlər”.

Əgər Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) sizi dəvət edərsə, ona (s.ə.s.) itaət etməlisiniz. O (s.ə.s.) sizi namaz üstə olduğunuz zaman da çağırsa, cavab verməlisiniz. Allahın Elçisindən (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) başqa elə bir adam yoxdur ki, müsəlmanlar ona dinməz-söyləməz itaət etsinlər, çünki o (s.ə.s.) yanlışlıqlardan mühafizə olunmuşdur və möminlərə onun (s.ə.s.) yolu ilə getmək hökmü verilmişdir. Fövqəluca buyurur: “Ey iman gətirənlər! Allah və Elçisi sizi sizə həyat bəxş etmək üçün çağıranda cavab verin!...” (Ənfal, 8/24). Siz bir-birinizə müraciət etdiyiniz kimi Elçiyə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müraciət etməyin! Onu (s.ə.s.) adı ilə çağırmayın və ona (s.ə.s.): “Ey Muhəmməd!” və ya “Ey Abdullahın oğlu Muhəmməd!” deməyin. Siz bu qaydada ancaq öz aranızda bir-birinizə müraciət edə bilərsiniz, lakin o (s.ə.s.) öz məziyyətləri və müsbət cəhətləri ilə sizdən üstündür və buna görə siz ona (s.ə.s.) “Ey Allahın Elçisi! Ey Allahın Peyğəmbəri!” sözləri ilə müraciət edin.

Bundan əvvəlki ayədə Fövqəluca icazə almadan ümumümmət işindən ayrılmayan möminləri tərifləyir. Bu ayədə isə Allah belə etməyənləri, yəni təyin edildiyi yeri icazəsiz tərk edənləri sərtliklə təhdid edir. Belə insanlar xəlvətcə aradan çıxır və çalışırlar ki, bunu insanlara sezdirməsinlər. Onlar öz hərəkətlərini adamlardan gizli saxlamağa nail olsalar da, bu, Allah üçün gizli qalmır və O (Pak və Müqəddəs Olan) onların etdiyi cinayətləri bilir və onların hər birinin əvəzini bütövlüklə verəcəkdir. Qoy Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) iradəsinə müqavimət göstərənlər azğınlığa düşməkdən və ya sarsıdıcı əzaba düçar olmaqdan qorunsunlar! Bu, o şəxslərə aiddir ki, Allaha və Onun Elçisinə (s.ə.s.) bir və ya bir neçə məsələlərdə itaətdən imtina edirlər. Onda ümumiyyətlə onların hökmlərinə qulaq asmaqdan heç bir səbəb olmadan boyun qaçıranlar haqqında bəs nə demək olar?! Belə insanlar mütləq azğınlığa düşəcək, müşriklik bataqlığında və cinayətlər burulğanında çobalayacaq və şiddətli əzaba düçar ediləcəklər.

ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ

(24. 64) “Həqiqətən, göylərdə və yerdə olanlar Allaha məxsusdur. O, sizin vəziyyətinizi və onların Ona qaytarılacağı Günü bilir. O, onların etdiklərini özlərinə xəbər verəcəkdir. Allah hər şeyi Biləndir”.

Göylərdə və yerdə olan bütün varlıqlar Allaha məxsusdur. Bütün bu məxluqlar Allahın qullarıdır və ilahi qədərinin və Allahın dininin qanunlarına uyğun olaraq yaşayırlar. Allah məxluqlarının törətdiyi xeyirxah və bəd əməllərdən agahdır. O (Pak və Müqəddəs Olan) onların xeyirxah və bəd əməllərini əzəldən hesablamışdır. Onun Qələmi Mühafizəolunan Lövhədə onları yazmış, qoruyucu alicənab mələklər[42] isə onları sizin kitablarınızda yazmaqda davam edirlər. Qiyamət günü başladıqda isə, Fövqəluca Allah Öz məxluqlarına onların törətdikləri kiçik və böyük əməllər haqqında dəqiq məlumat verəcək və onların təsdiqi üçün etibarlı şahidlər gətirəcək və məhz bundan sonra Öz hökmünü ya mərhəməti, ya da ədaləti üzrə verəcək. Fövqəluca Allah insanların bütün əməllərindən xəbərdar olduğunu xatırlatdıqdan sonra, Özünün elmi haqqında daha geniş mənada xəbər verərək, buyurur ki, O (Pak və Müqəddəs Olan) bütün məxluqlardan xəbərdardır.

[1] Quranın oxucularının nəzərini cəlb edən və “Bismilləhirrahmənirrahim” kimi ən çox oxunan “Bismillah” ifadəsidir. Deyə bilərik ki, dünyanın ən çox təkrarlanan söz birləşməsi olan “Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə” söz tərkibini ifadə edən Bismillahdır. Bismillah Quranın hər surəsinin əvvəlində verilmiş və 114 dəfə, yəni 19 x 6 = 114 dəfə təkrarlanmışdır. Lakin 9-cu Tövbə surəsi istisnadır. Tövbə surəsinin əvvəlində “Bismillah” ifadəsi və onun şifrəli kodunun izahı haqqında məlumata tərcüməçinin IV cildə yazdığı “Ön sözü”nə bax. F.S.

[2] Yəni, şəriət hüququ ilə qüvvəyə malik deyil. F.S.

[3] Qadağan olmasına. F.S.

[4] Başqa kişiyə meyl edərək, ərinin namusunu tapdalamaqla. F.S.

[5] Ərinin. F.S.

[6] Ər. F.S.

[7] Möminlərin anası Aişəyə (Allah ondan razı olsun!) atılan iftira nəzərdə tutulur. F.S.

[8] Və bacıları. F.S.

[9] Dörd şahid gətirmədən günahlandıranlar. F.S.

[10] Elmalılı Muhəmməd Həmdi Yazırın Qurani Kərim təfsirində bu ayələrin (Nur, 24/1-21) nazil edilməsi haqqında geniş şərh verilmişdir və mən onun ancaq bir qismini (İslam Peyğəmbərinin (s.ə.s.) sevimli zövcəsi Aişə (A.o.r.) barədə olan hissəsini) nəzərinizə çatdırıram: “...Aişə (Allah ondan razı olsun) demişdir ki, Allahın Elçisi (s.ə.s.) səfərə çıxmaq istədiyi zaman zövcələri arasında püşk atardı və kimin adı çıxsaydı, onu özü ilə aparardı. Bəni Müstəlik döyüşündən öncə də aramızda püşk atdı, mənim adım çıxdı. Buna görə Allahın Elçisi (s.ə.s.) ilə birlikdə getdim və bu, hicabla bağlı ayənin nazil edilməsindən sonra idi. Buna görə məni bir kəcavəyə (dəvə üstünə qoyulan qapalı yəhər kimi bir şey) əyləşdirdilər. Qayıdan zaman Allahın Elçisi (s.ə.s.) Mədinəyə yaxınlaşdıqda bir yerdə gecələmək üçün dayandı və sonra da yola düşməyi əmr etdi. Yola düşmək xəbəri eşidildiyi arada mən qalxıb ordugahdan çıxdım və tualetə getdim və yerimə qayıdarkən sinəmi yoxladım və boyunbağımın qırılıb düşdüyünü gördüm və buna görə geri qayıdıb itən boyunbağımı axtardım və bu məni gecikdirdi. Mənim miniyimi idarə edən adamlar isə mənim onun içində olduğumu hesab edərək, kəcavəmi dəvəyə yüklədikdən sonra onu sürüb aparmışdılar. Geri qayıtdığım zaman orada heç kimi tapa bilmədim və fikirləşdim ki, məni kəcavədə görmədikdə dalımca gələrlər deyə, orada gözlədim və beləcə də yuxuya getmişəm. Səfvan b. Muəttəl ordunun arxasında qalmışdı, insanların əşyalarını yoxlayır, şeylərinin yaddan çıxıb qaldığını gördükdə, onları növbəti düşərgədəki yerinə aparırdı. Məni görən kimi tanımışdı “Allahdan gəlmişik və yenə Ona qayıdacağıq” (Bəqərə, 2/156) deyən səsinə oyandım və o saat üzümü örtdüm. Dəvəsindən endi və mən minincəyə qədər bir kənara çəkildi. Sonra dəvəni çəkib apardı. Günorta istisində orduya çatdıq. Kəcavəmi aparanlar yeni dayanacaqda məni tapa bilmədiklərindən bir-birinə dəymiş, dalımca danışmış və həlak olanlar da həlak olmuşdular.

Allahın Elçisi (s.ə.s.) Mədinəyə daxil olandan sonra, mən özümü pis hiss etməyə başladım. Amma narahat olduğum hallarda Peyğəmbərdən (s.ə.s.) gördüyüm əvvəlki münasibəti və lütfkarlığı bu dəfə görmədim. Lakin yanıma gəlir və “bu necə oldu?” – deyirdi. Bu məni şübhələndirdi. Hələ söylənən şayiələrdən xəbərim yox idi. Nəhayət sağalmağa başladım. Bir gecə Mistahın anası ilə su başına getmək üçün çölə çıxdıq. Sonra yenə onunla birlikdə otağıma qayıtdıq. Bu zaman Mıstahın anası dilini saxlaya bilməyib, məsələni ona (A.o.r.) açıb: “Xəbərin yoxdurmu?” – deyə soruşdu. “Nədən?” – dedim: “Bədir döyüşlərində vuruşmuş bir adamı guya sevirsən” – dedi. Mən buna etiraz etdim. O isə: “Mən şəhadət verirəm ki, sən, həqiqətən, xəbərsiz mömin qadınlardansan”. Sonra da böhtançıların dediklərini mənə danışdı. Dərhal xəstəliyimin üstünə bir xəstəlik də artdı. Sonra Allahın Elçisi (s.ə.s.) otağıma gəldi. Ondan (s.ə.s.) valideynlərimin yanına getməyə icazə istədim, verdi. Mən də gedib anama: “Ey ana, adamlar nə danışırlar?” Anası məsələni ona (A.o.r.) anladır. Sonra Aişə (A.o.r.) deyir: “Bir ay ərzində Allah Elçisinə mənim işimlə bağlı vəhy nazil etmədi... Mən bütün günü ağlayırdım. Bir gün ata-anam da yanımda ikən ağladığım zaman, Allahın Elçisi (s.ə.s.) bizə gəldi, salam verdi, sonra oturdu... Sonra buyurdu: “Ey Aişə, vəziyyət çox əhəmiyyətlidir. Səndən mənə filan-filan sözlər deyiblər. Əgər sən bu deyilənlərdən özünü kənar sayırsansa, Allah sənə mütləq bəraət qazandıracaqdır. Allahdan bağışlanma ilə tövbə et, çünki qul tövbə edən kimi, Fövqəluca Allah tövbəni qəbul edir”. Peyğəmbərin (s.ə.s.) sözlərindən sonra, mən ata-anama dedim ki, Allaha and olsun, siz də bu şayiələri eşitmiş və inanmışsınız və indi mən sizə nə desəm, inanmayacaqsınız... Mənə ancaq Yusuf (ə) peyğəmbər kimi (Yusuf surəsi, 12/18) səbir etmək qalır... O vaxt mən bilirdim ki, Fövqəluca Allah mənə bəraət qazandıracaqdır. Lakin Onun mənə dair Quran ayəsi nazil edəcəyini zənn etmirdim. Həmin gün hamı evdə idi və heç kim otaqdan bayıra çıxmamışdı, Allahın Elçisi (s.ə.s.) də hələ oturduğu yerindən qalxmamışdı və bu zaman Allah gözlənilən vəhyi Peyğəmbərinə (s.ə.s.) nazil etdi. Allahın Elçisi (s.ə.s.) vəhy halından çıxdıqdan sonra gülümsəyirdi və ilk söylədiyi söz bu oldu: “Müjdə, ey Aişə! Rahat ol, Allah sənə qəti olaraq bəraət verdi” – buyurdu. “Həmd olsun Allaha!” – dedim”. Bu təfsilatlı iqtibası əxz etməkdən əsas məqsəd – Fövqəluca Allahın yerindəcə haqqı qoruması və nahaqqı ifşa etməsi kimi gözəl məziyyətlərini oxuculara əyani surətdə bir daha nümayiş etdirməkdir. Həmd olsun Allaha, aləmlərin misilsiz Rəbbinə! F.S.

[11] Yəni, əgər insanlar ətraflarındakılarla mülayim davranıb onların qüsur və nöqsanlarını bağışlasalar, Allah da bağışlayanların günahlarını bağışlayar. F.S.

[12] Məncə, gündəmimizin ən xoşagəlməz məqamlarından biri də məhz bu özününümayiş mərəzinin insanlarımız tərəfindən tamamilə unudulmasıdır. Bu gün, əslində, həm gənclərimizin, həm də orta yaşlı qadınlarımızın özlərinə man bilmədən, yəni ayıb saymadan, geydikləri “libaslarla” hər cür etik, estetik, bir sözlə, əxlaqi normalara “riayət etməkdə” həddini aşmışlar. Böyük əksəriyyətcə gənc və orta yaşlı qadınlar artıq bir tərəfdən kişilərin geyimlərini bütövlükdə mənimsədikləri halda, digər tərəfdən, əyinlərinə geydikləri onların yalnız müəyyən hissələrini örtüb, digər hissələrini açıq nümayiş etdirmək məqsədi daşıyır. Qadının sinəsinin, göbəyinin, dizdən yuxarı qisminin çılpaqlığı və bunun kütləvi hal alması açıq-aşkar Qiyamət əlamətlərindən sayıla bilər. Bundan başqa geyilən üst paltarların istisnasız olaraq şəhvətdoğurucu üslublarda hazırlanması, onların geyilərkən qadının bədəninə sıx yapışıb, onun bütün cizgilərini nümayiş etdirməsi, onların sahiblərinin də, ailə başçılarının da bu sahədə Fövqəluca Allahın tələbləri haqqında heç bir təsəvvürə malik olmadığının nişanəsi, əlamətidir.

Əziz qardaş və bacılar!

Bu, doğrudan da aydın Qiyamət əlamətidir! İsti mövsümlərdə əksər qadınların geyimləri – yarıçılpaq insanların geyimlərindən heç nə ilə fərqlənmir. Bu da Qiyamət əlaməti kimi sayıla bilər. Dediklərimizin məqsədi – insanlarımızın, əsasən də, valideynlərimizin bu təməl məsələ üzərində bir anlığa dayanıb, düşünmələrini arzulamağımızdandır. Yeganə çıxış yolu isə - Allahın yoluna qayıtmaq, dinimizə qayıtmaq, Qurana üz tutmaq, ata-babalarımızın qoyub getdiyi, Qurana və Sünnəyə müvafiq etik qaydalara, əxlaq normalarına qayıtmaqdır! Bu yol heç də müasirliklə ziddiyyət təşkil etmir. F.S.

[13] Artıq 14-cü qeyddə göstərdiyim kimi, Fövqəluca Allah Quranda insanın necə geyinməsinə dair məsələlər haqqında hökmlər vermişdir və bütün bəşəriyyətin, ilk növbədə, əxlaq normaları məhz bu ehkamlardan təşəkkül tapmışdır. Libas ilk növbədə örtünmək, sonra isti və soyuqdan qorunmaq və daha sonra da səliqəli görünmək vasitəsidir və bədənin əzalarını nümayiş etdirmək üçün nəzərdə tutulmamalıdır. Təəssüflər olsun ki, bu gün bu anlayış bir çoxları tərəfindən tərsinə başa düşülür. Allah hidayət versin! F.S.

[14] “tam örtünməmək” – yəni, tamamilə deyil, qismən örtünmək nəzərdə tutulur. İfadəni burada izah etdiyim kimi şərhin mətnində verməməyimin səbəbi – orijinal mətnin adekvatlığını saxlamaq prinsipinə riayət etməklə bağlıdır. F.S.

[15] Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu əsərdə bütün hallarda kölələrdən bəhs edilməsi tarixi zəruriyyətdən irəli gəlir və heç də, planetimizdə çoxdan ləğv olunmuş köləlik sisteminin arzulanmasına və ya mövcudluğu gerçəkliyinə dəlalət etmir. F.S.

[16] İmpotent – təbabətə aid termin: (qadına qarşı şəhvət, ehtiras hissi duymayan kişi). F.S.

[17] Yəni, ayənin mətnində sözün ötürülməsinin, buraxılmasının, yerində olmamasının və s. Bu, Qurana aidiyyəti olmayan bir təsəvvürdür. F.S.

[18] Yəni, rəncidə olmamağı, səbirsizlik etməməyi, hövsələsizlik göstərməməyi. F.S.

[19] Fidyəni. F.S.

[20] Yəni, kölə, sahibinə özünün fidyə ödəməklə azad olunması üçün müraciət etmək istəmədiyi halda, ağası ona belə bir təklif etməyə borclu deyil. F.S.

[21] Burada “fərdi hökmlər” kimi tərcümə etdiyim ifadə ümumi məna daşımayan və xüsusi halları nəzərdə tutan hökmlər kimi başa düşülməlidir. Rus dilində olan mətndə bu “второстепенные предписание” kimi verilmişdir ki, bu da Fövqəluca Allahın istənilən hökmlərinə aid edilə bilməz. Yəni, Allahın hər hansı bir hökmü ikinci dərəcəli kimi səciyyələndirilə bilməz. Məhz buna görə, mən tərcümədə “fərdi hökm” ifadəsini işlətməyi üstün tutdum. Həmd olsun Allaha! Onun heç bir əməlini ikinci dərəcəli adlandırmağa bəşər övladının haqqı yoxdur. Amma bir sıra müəlliflərin yazılarında belə ifadələrin istifadəsinə, təəssüf ki, prinsipial diqqət yetirilmir. F.S.

[22] Bu ayədə əzəmətli bir möcüzəyə işarə və misilsiz bir məcaz vardır. Quranın elmi araşdırmaları ilə məşğul olan müsəlman alimləri yazıblar ki: “Biz Quranın bu ayəsində gələcəkdə ixtira ediləcək və insanlar üçün böyük əhəmiyyət daşıyacaq kəşflərə işarə edilməsi qənaətindəyik. Əlbəttə, bu ixtiraların hələ aşkar edilmədiyi o zamanlarda insanların bu işarəni başa düşmələrinə imkan yox idi. Elektrik lampasının və elektrikin olmadığı bir şəraitdə bu məfhumları insanlara necə başa sala biləcəyinizi fikirləşin. Bu ayədə məhz elektrik lampasına və cərəyanına işarə edilməsi açıq-aydındır. Söz yox ki, ayənin mahiyyəti daha genişdir və təkcə elektrik lampası və enerjisi ilə məhdudlaşmır. Ayədəki məcazda, yəni bənzətmədə işıq (ərəbcə, nur) şüşə qabın içində təsvir edilir. Şüşə qabın içindəki bu işığın yanması nə şərqə, nə də qərbə aid deyildir. Ta qədim zamanlardan lampalar zeytun yağı ilə yandırıldığından, ayədə bu məlum mənbədən başqa bir enerji mənbəyinə işarə edilir. Şərq və qərb ifadələri ilə ümumiyyətlə, bütün dünya nəzərdə tutulur. Şərqə və qərbə aid olmayan bir enerji o zaman üçün məlum olmayan bir şey idi. Od vurulmadan da yanıb işıq verəcəyinin ifadə edilməsi, əslində elektrik enerjisinə və lampasına işarə edilməsindən başqa bir şey deyildir. Əlbəttə, bu ayənin başqa mənaları da ola bilər...” (“Quran heç tükənməyən möcüzə, səh. 260-261). F.S.

[23] Yəni, Allaha iman və ilahi biliklər. F.S.

[24] Burada böyük alim əs-Səədi, görünür, demək istəyir ki, günəşin şüalarını mənimsəmək üçün nə qərbə, nə də şərqə əyilməyən nurlu zeytun ağacı özünün misilsiz keyfiyyətlərini Fövqəluca Allahın xüsusi qayğısı və hikməti sayəsində, bütün gün ərzində, harada olmasından asılı olmayaraq, birbaşa günəşdən alır. Müəllif ağacın Şamda (İndiki Suriya Ərəb Respublikasında) bitdiyini yazır. Amma bu ağac-möcüzə artıq şərq aləminin bir çox məkanlarında, o cümlədən doğma Azərbaycanımızda da geniş yayılmışdır... F.S.

[25] Burada “xeyirxah” kimi başa düşülməlidir. F.S.

[26] Yəni, Fövqəluca Allah cəzalandırmaq istədiklərindən əvəz almaq istədikdə bir an belə ləngiməz və günahkarlarla haqq-hesabı bir anda gerçəkləşdirər. F.S.

[27] Quranın bu ecazkar ayəsi Allahın Elçisinə (s.ə.s.) nazil edildiyi dövrdə dənizlərin, okeanların dərinliklərinin tədqiq edilməsi üçün hər hansı bir vasitə yox idi. Belə əsaslı tədqiqatların aparılması və digər məqsədlər üçün sualtı qayıqların bənzəri yalnız 17-ci əsrdə Kornelis Drebber tərəfindən icad edilmişdir. Ondan sonra sualtı qayıqlar inkişaf etdirilmiş və 1954-cü ildə atom sualtı qayıqlarına qədər yaradılmışdır. Bu gün hərtərəfli təchiz olunmuş sualtı qayıqlarda dənizlərin dərinliyini və sair məlumatları əldə edə bilirik. Bütün bu biliklərin əldə edilməsi üçün son əsrlərin sənaye inkişafı nəticəsində yaradılan sualtı gəmilər və digər vasitələr əsas olmuşdur. Bu texniki vasitələr tətbiq edilmədən insanın dənizin əlli metr dərinliyinə belə enməsi və həmin dəniz səviyyəsi haqqında məlumat əldə etməsi mümkün deyildi. Dənizlərin 200 metrə qədər dərinliyində qaranlıq bir şərait müşahidə edilir. 1000 metr dərinlik səviyyəsində isə buranın dünyanın ən qaranlıq yeri olduğunu söyləmək ən doğru olardı. 200 metr dərinlikdən aşağıda, 40-cı ayənin ifadəsinə uyğun olaraq, “əlinə baxan onu görməz” kimi bir şərait mövcuddur. Doğrudan da, dərin dənizlərin, okeanların altı zil qaranlıq içindədir. Dənizin üstü günün ən işıqlı çağında, onun 200 metr altı yenə də zülmət içindədir. Quran nazil edilən zamanda dənizlərin altının belə qaranlıq olması barədə heç bir elmi və ya müşahidə məlumatı yox idi. Quran, ancaq süni peyklər vasitəsi ilə göylərdəki öyrənə biləcəyimiz bir çox həqiqətləri bizə süni peyklərsiz öyrətdiyi kimi, dənizlərin altında da ancaq sualtı qayıqlar və digər müvafiq vasitələrlə öyrənə biləcəyimiz həqiqətləri bizə sualtı qayıqlar və vasitələr olmadan, izah edir. Bundan başqa, ayədə dənizaltı dalğalardan bəhs edilir. Adi gözlə baxdığımızda dənizin üstündə dalğalar görürük və elə bilirik ki, dənizin altında su durğundur. Buna görə, ayədə keçən “dalğa üstdə dalğa” ifadəsini başa düşməyə bilərik. Dərin dənizlərin alt hissəsində sıxlıq üst hissəyə nisbətən daha böyükdür. Bu işıqlılığın fərqinə görə, adətən, təbəqələşmiş dənizin içindəki daxili dalğalar mövcuddur. Bu dalğalar səthi dalğalar kimi hərəkət edir. Həmin daxili dalğaların kəşf edilməsi tarixi 1900-cü ildir. Dənizin daxilində əmələ gələn bu dalğalar, həqiqətən də, Quran ayəsinin ifadə etdiyi kimi, “dalğa üstündə dalğa” olduğunu təsdiq edir. Tədqiq edilən ayədə Fövqəluca Allah dənizlərin qaranlıqlarını, bir-birinin üstündə yerləşən dalğaları təsvir edir. Kosmosdan dənizlərin altına qədər müxtəlif məkanlardan bizə elmi biliklər verən Quran, həqiqətən də, Allah tərəfindən nazil edildiyini özü sübut edir. Bütün bu araşdırıb açıqladıqlarımız Allahın Quranda verdiyi örnəkləri möcüzəli bir tərzdə seçdiyini və hər şeyin Xaliqi olan Allahın məlum olmayan bütün şeyləri bildiyini açıq surətdə göstərir (Bax: QHM, səh. 138-139). F.S.

[28] Yerə leysan kimi yağan yağış sudur. Su isə həyat deməkdir. Həyatın ən əsaslı surətdə ehtiyac duyduğu şey – sudur. Suyun çox böyük bir hissəsi Planetimizdə fasiləsiz hərəkət edərək yerini və vəziyyətini dəyişir. Ardıcıl olaraq dəyişikliyə uğrayan bu sistemə dövriyyə sistemi deyilir. Havada həmişə su vardır. Lakin suyun uğradığı dəyişiklik dənizlərdəkindən, çaylardakılardan fərqlidir. Atmosferimizdəki buxar halındakı suyun buludları əmələ gətirməsi, onların yağmura çevrilməsi və yer üzünə yağması Allahın yer üzündə yaratdığı xariqüladə su dövriyyəsi sisteminin nəticələridir. Allah, bu sistemi Quranda insanlara bəyan edərkən, bu gün təkcə süni metereoloji peyklər vasitəsilə müəyyən edilə bilən gerçəkliklərə, insanların nəzərini 1400 ildən çox bundan qabaq cəlb etmişdir. Misal gətirdiyimiz ayənin (24/43) yağışın yaranmasını mükəmməl bir tərzdə tərif etməsini “This is the Truth” (Həqiqət budur!”) adlı kitabında Rehaili belə izah etmişdir: “Elm adamları buludların növləri üzərində işləmiş və yağış buludlarının məlum sistemlər və mərhələlər çərçivəsində əmələ gəldiklərini müəyyənləşdirmişlər. Meteoşünaslar topa yağış buludlarını tədqiq etmiş və onlardan yağış, dolu və şimşəyin əmələ gəlməsi üzərində çalışmışlar. Onlar buludların yağışa dönmə müddətindəki mərhələlərə Nur surəsinin 43-cü ayəsinə uyğun olaraq tərif vermişlər.

1. Buludlar küləyin təsiri ilə hərəkət edir. Topa yağış buludları küləyin kiçik bulud parçalarını bir bölgəyə yönəltməsi ilə toparlanır (Küləklərin buludun əmələ gəlməsi və yağmura çevrilməsinə təkan verməsi ilə əlaqədar Rum surəsinin 30/46-cı ayəsində və Hicr surəsinin 15/22-ci ayəsində də müvafiq izahlar vardır).

2. Sonra bu kiçik buludlar daha böyük bir bulud yaratmaq üçün birləşirlər.

3. Kiçik buludlar birləşdikdə böyük buludun daxilində yuxarıya doğru cazibə qüvvəsi artır və bu daxili cazibə qüvvəsi buludun kənarındakılardan daha düclü olur. Bu şaquli cazibə buludun həcminin yuxarıya doğru böyüməsinə və atmosferin sərin yerlərinə getməsinə səbəb olur. Su damcıları və dolu yuxarı cazibə qüvvəsinin onları qaldıra bilmədikləri qədər ağırlaşdıqda buludlarda yağış yağmağa başlayır.

Bu xarüqəladə sistemi yaratması Fövqəluca Allah üçün çətin deyil və bu, Quranın Rəbbimiz tərəfindən nazil edilməsi möcüzəsi və dəlilidir. Axı o zaman Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) süni peykləri yox idi ki, kosmosda müşahidə aparıb, bunları biləydi! Bax: “Quran heç tükənməyən möcüzə”, səh. 125-126. F.S.

[29] Bəsirət - insanın fəhmlə, hikməti ilə, bədahətən, Allahın verdiyi kəramətlə görə bilmək qabiliyyəti. F.S.

[30] Quranın Furqan surəsində (25/54) - insanların, Ənbiya (21/30) və Nur (24/45) surələrində isə bütün canlıların sudan yaradıldıqları bəyan edilmişdir. Su biomateriyanın təməl ünsürüdür. İnsan hüceyrələrdən ibarətdir. Hüceyrələr tədqiq edildikdə, onların tərkibinin 60 – 80%-nin sudan ibarət olduğuna şahid oluruq. Əsas tərkibi su olan hüceyrə canlı bir maddədir. Canlılığın əsası olan su olmadan canlı olma mümkün deyildir. Suyun tərkibini təhlil edərkən onun iki hidrogen və bir oksigen atomundan əmələ gəldiyini görürük. Kimyəvi tərkibinin hər özəlliyi mükəmməl yoxlanılmış su tamamilə cansız və 99%-i boş atomlardan ibarətdir. Necə olur ki, 99% boş cansız atomlardan ibarət olan sudan yaradılan heyvanlar və insanlar canlanırlar? Bunu yaxşıca düşünən insan qabiliyyətin cansız atomlara deyil, o atomları canlandıran Allaha məxsus olduğunu anlayarlar. Həşr surəsinin 24-cü ayəsində belə deyilir: “O – Allahdır! Yaradan və qüsursuz Var Edəndir, Biçim Verəndir. Ən gözəl adlar Onundur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı Onu ucaldır. O – Fövqəlucadır və Hikmət Sahibidir” (Həşr, 59/24). Bax: QHM, səh. 177. F.S.

[31] Münafiqlər (ikiüzlülər). F.S.

[32] Yəni, Cənnətə düşəcəkdir. F.S.

[33] Allahın nemətləri nəzərdə tutulur. F.S.

[34] İcazəsiz girməyə görə. F.S.

[35] Müəllifin, kursivlə verdiyim: “şəriət hökmünə müvafiq gələn hikmət” ifadəsində “hikmət” sözünün Quranda müxtəlif mənalarda keçməsinə baxmayaraq, onu aşağıdakı şərəfli ayədə göstərildiyi kimi başa düşmək olar. Belə ki, Ali-İmran surəsinin 164-cü ayəsində Fövqəluca Allah buyurur: “Allah möminlərə... Allahın ayələrini oxuyan,... onlara Kitabı və Hikməti öyrədən bir Elçi göndərməklə mərhəmət göstərmişdir...”. Gördüyümüz kimi ayədə “Hikmət” sözü Quranla yanaşı gəldiyi və onun Qurandan başqa bir mənbə kimi verildiyi üçün həmin sözün Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) Sünnəsinə aid olması şəksizdir. Amma “Hikmət” sözü Quranda təkcə Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) Sünnəsi (hədislər toplusu) mənasında deyil, həm də digər mənalarda da işlədilmişdir. Buna İslam ədəbiyyatında çoxsaylı nümunələr vardır (İslam Ansiklopedisi, e-proqram: “HİKMET” sözünə bax!). F.S.

[36] Pollyusiya yaranması – oğlan uşaqlarında həddi-buluğa çatmanın fizioloji təzahürü olaraq spermanın formalaşması dövründə onun qeyri-iradi axması halıdır. F.S.

[37] 63 №-li dibnota (qeydə) bax! F.S.

[38] 63 №-li dibnota (qeydə) bax! F.S.

[39] Kursiv mənimdir. F.S.

[40] (əl-) artikli qoyulmadan – F.S.

[41] Kursiv tərcüməçinindir (F.S.). Kursivlə verdiyim bu müddəanın çağımızda olduqca böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini oxucularımızın nəzərinə xüsusilə çatdırmaq yerinə düşərdi. Belə ki, Fövqəluca Allahın müsəlmanlara “özlərindən olan böyüklərə itaət etməsi” müddəasının hazırkı dövrümüz və günümüz üçün nə qədər önəmli olduğunu müasir ilahiyyatçılarımız kifayət qədər prinsipial surətdə hələ də dəyərləndirməmişlər. Bu, olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edən islam şəriəti prinsipinin, ümumiyyətlə, araşdırılmaması Allahın Son dininə olan münasibətin lazımınca qiymətləndirilməməsinə, onun cəmiyyətin sabitləşməsində göstərə biləcəyi praqmatik, pozitiv təsirin lazımınca gerçəkləşdirilməməsinə səbəb olur. Bir sıra insanlar istənilən cəmiyyətlərdə elə düşünürlər ki, İslam müasir dövlətçiliyə alternativ formasiyadır. Lakin belə düşüncə sahibləri yanılırlar. Çünki, İslam dünyadərkinin, ən öncə, cəmiyyətin əxlaqi ilə əlaqədar olduğunu etiraf etmək istəməyənlər və Allahın dininə böhtan atmağa çalışanlar şüurlu surətdə insanları çaşdırır və, beləliklə, Allahın əzəmətli dinini adicə bir siyasi qurum səviyyəsində insanlara aşılamaq istəyirlər və nəticədə müqəddəs dinimiz haqqında onun düşmənlərinin uydurmaları, bilavasitə əzəldən radikal əhval-ruhiyyəli şeytanların meydan sulamasına və bəzi səbatsız dindarları siyasi oyunlara qatmağa səbəb olur. Mən ilahiyyatçılarımızdan və ilahi gerçəkliyi dərk edən elm adamlarından xahiş edərdim ki, məhz İslamın Quranda və Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) hədislərində öz əksini tapmış cəmiyyət üçün faydalı olan belə müddəalarının işlənib insanlara, onların böyüklərinə, rəhbərlərinə çatdırılması üçün, Allah xatirinə təbliğ etsinlər. Təsəvvür edin, düşünün və görün möhtərəm müəllif nə yazır: “...Allah... müsəlmanları Elçiyə (s.ə.s.) və müsəlman hökmdarlarına belə bir ehtiramla yanaşmalarına görə... tərifləyir”. Bu, Allahın Quranından və Peyğəmbərindən (s.ə.s.) əxz edilmiş müəllif açıqlamasıdır.

Əziz qardaş və bacılar! Fövqəluca Allahımızın müsəlman hökmdara ehtiramla yanaşanları tərifləməsi müddəasına dərindən diqqət yetirdikdə, görmək çətin deyil ki, hər bir müsəlman ölkəsi üçün bu ilahi müddəa – ilahi hökm müsəlmanların dövlət başçısına ehtiram göstərilməsinə necə pozitiv yanaşmanı nəzərdə tutur. Fövqəlqüdrətli Rəbbin belə bir misilsiz kəlamını xatırlatmaq istərdim: “Allahın izni olmadan ağacdan yerə bir yarpaq belə düşməz!” Bu isə o deməkdir ki, o cümlədən, Fövqəluca Allahın razılığı olmadan heç kim hakimiyyətə gələ bilməz! Beləliklə, hakimiyyət başında olan şəxs müsəlmandırsa, Allaha və İslama qarşı çıxmırsa, müsəlmanların ona itaət etməsi və ehtiram göstərməsi f ə r z d i r, yəni, vacibdir. Bu müddəa Azərbaycanımızın nəzəriyyəçi müsəlman alimləri və dövlət siyasətini işləyib hazırlayan xadimləri tərəfindən geniş və dərin işlənməyə və elmi-nəzəri cəhətdən əsaslandırılmağa layiqdir. Tərc. F.S.

[42] Fövqəluca Allah insanların hər birinin yaxşı və pis əməllərini yazmaq üçün iki şərəfli mələk-katib təyin etmişdir. Bu, Quranda belə verilmişdir: “Həqiqətən, sizin üstünüzdə nəzarətçilər vardır – çox möhtərəm, əməllərinizi yazanlardır. Onlar sizin nə etdiklərinizi bilirlər” (İnfitar, 82/10-12); “Sağında və solunda iki mələk oturub onun əməllərini qeydə alırlar. Dediyi elə bir söz yoxdur ki, onu yazmaq üçün yanında hazır durmuş gözətçi (mələklər) olmasın” (Qaf, 50/17-18). F.S.

Quran Təfsiri. Ə. Saadi

среда, 2 мая 2012 г.

24. ƏN-NUR SURƏSİNİN ŞƏRHİ

1 комментарий:

среда, 2 мая 2012 г.

24. ƏN-NUR SURƏSİNİN ŞƏRHİ

1 комментарий:

среда, 2 мая 2012 г.