49. ƏL-HUCURAT SURƏSİNİN ŞƏRHİ

\¯

ƏL-HUCURAT

SURƏSİNİN

ŞƏRHİ

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

                             Mərhəmətli və Rəhimli Allahın adı ilə!

ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖﮗ ﮘ ﮙﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ

(49. 1) “Ey iman gətirənlər! Allahı və Onun Elçisini qa­baq­la­­ma­yın və Allahdan qorxun, çünki Allah – Eşidəndir, Bil­ən­dir».

Bu ayə Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və sa­la­mı ol­sun!) necə münasibət bəsləməyi öyrədir və müsəlmanları Pey­ğəm­bərə (s.ə.s.) ehtiram göstərməyə, hörmət etməyə və sev­mə­yə çağırır. Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və sa­la­mı olsun!) iman –möminlərə onların hökümlərinə və qadağa­larına tabe olmağı və bütün işlərində Qurana və Sünnəyə əsas­lan­ma­ğı, onları qabağlamağa cəhd göstərməməyi, yəni, onlar yalnız öz mötəbər kəlamlarını dedikdən və müdrik hökm verdikdən son­ra, qərar qəbul etməyi bir vəzifə olaraq vacib edir.

Hər bir müsəlman bu qaydalara riayət etməlidir, çünki o, yal­nız belə etdikdə xoşbəxtliyə və uğura nail ola bilər. Kim onlara əməl et­məz­sə, özünü əbədi xoşbəxtlikdən, sonsuz səadətdən məh­rum etmiş olar.

Fövqəlqüdrətli Allah bu ayədə həm də kiminsə rəyini Pey­ğəm­­­bə­rin (s.ə.s.) qərarından üstün hesab etməyi qəti qadağan et­miş­dir və əgər Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı ol­sun!) bu və ya digər şəraitdə necə hərəkət etməsi və ya hansı qə­ra­rı­sa qə­bul etməsi müsəlman­lara məlum olarsa, onda onlar onun (s.ə.s.) yo­lu ilə getməli və onların, kimliyindən asılı olmayaraq hər han­sı bir baş­qasının qəra­rına üstünlük vermələrinə haqqı yoxdur.

Sonra Allah möminlərə əmr edir ki, bütün işlərində öz Rə­b­bin­­dən qorxsunlar. Talık b. Həbib rəvayət edib ki, bundan ötrü mö­minlər Allah itaət etməli, Onun mükafatına ümid bəsləməli və Onun cəzalan­dı­ra­cağın­dan qorxaraq, onlara məlum olan gü­nah­la­rı işlətməkdən çə­kin­məlidirlər.

Onun gözəl adları arasında – Eşidən və Bilən adları. O (Pak və Müqəddəs), mənbəyinin harada olmasından asılı olmayaraq[1] çı­xan hər hansı səsi, o, hətta ən uzaq yer güşələrində yaransa belə, eşi­dir. O (Pak və Müqəddəs), bütün gizli və aşkar şeylərdən, labüd və ağlasığmaz, mümkün və xəyali, baş vermiş və ya baş verəcək şey­lərdən xəbərdardır. Fövqəluca bu iki gözəl adlarını Öz qul­la­rına ona görə xatırladır ki, müsəlmanlar Onun hökümlərini daha yax­şı yerinə yetirsinlər, gözəl əxlaqı yüksək dəyərləndir­sinlər və Ona itaətsizlik göstərməkdən çəkinsinlər.

ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ

(49. 2) “Ey iman gətirənlər! Səsinizi Peyğəmbərin səsindən yük­­sə­yə qaldırmayın və bir-birinizə müraciət etdiyiniz kimi, onun­la bərkdən danışmayın, yoxsa, əməlləriniz puç olar və siz heç hiss etməzsiniz də”.

Bu – Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) ilə ün­­­­­siy­yət qaydalarıdır. Onunla (s.ə.s.) nəzakətlə, ehtiramla, mehri­ban­­­lıqla və hör­mətlə, səsi səsindən yüksəltmədən söhbət edil­mə­li­dir. Peyğəm­bər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) – qeyri-adi bir insandır və sizin ona (s.ə.s.) aid vəzifəniz, başqa müsəlmanlara olan münasibətlə­rinizdən fərqlənir. Siz ona (s.ə.s.) iman gətirməli və bütün qəlbinizlə onu (s.ə.s.) sevməli və hətta onunla (s.ə.s.) da­nı­şıq zamanı ona (s.ə.s.) xüsusi hörmət və ehtiram göstərməlisiniz. Əgər siz Allaha itaət etsəniz və bu hökümləri yerinə yetirsəniz, on­da O (Pak və Müqəddəs), əməlləri­ni­zi qəbul edər və sizə bol mü­ka­fat ve­rər, yox, əgər bunu etmə­səniz, bütün xeyirxah əməl­lərinizin necə püç və faydasız olduğunu heç özü­nüz də hiss etmə­yə­cəksiniz.

 ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ

(49. 3) “Həqiqətən, səslərini Allahın Elçisinin yanında ya­vaş­­­ca çıxaranlar – Allahın ürəklərini təqvalı olmaları üçün sı­naq­­dan ke­çir­dik­ləridir. Onlara bağışlanma və böyük mükafat ha­zırlan­mışdır”.

Rəbb onların qəlblərini sınaqdan keçirmiş və onlar bu imta­han­­dan şərəflə çıxmışlar və onda O (Pak və Müqəddəs), onların qü­sur­larını tə­mizləmişdir ki, onların yerini iman və təqvalılıq tuta bil­sin. Onlara bağış­lanma və onun sayəsində onlara nə şərin, nə də cəzanın toxunma­yacağı və içində can atdıqları və arzuladıqları hər şeyi tapa­caqları böyük mükafat hazırlanmışdır. Bu mükafat o qə­­dər gözəldir ki, onu təsvir etmək mümkün deyil və onun haq­qın­­da ən yaxşı bilən yalnız Tək Allahdır.

Bu ayə, Fövqəlucanın Öz hökümləri, qadağaları və çoxsaylı çə­ti­n­­likləri və məhrumiyyətləri ilə insanların ürəklərini və qəlb­lə­rini sınaq­dan keçir­di­yini təsdiq edir.

ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ

(49. 4) “Həqiqətən, səni mənzilinin arxasınadan səs­lə­yən­lə­rin ək­sə­riyyəti nə etdiklərini anlamırlar».

Bu vəhy Allahın nazil etdiyi qanunlardan xəbəri olmayan ca­hil və qaba bədəvilər haqqındadır. Bir neçə belə köçəri ərəb Alla­hın Elçisi­nin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yanına gəl­­dik­də, o (s.ə.s.) zövcələrindən birinin otağında idi. Bədəvilər səbir­siz­lik göstə­rib, ədəb qaydalarına riayət etmədən, yüksək səs­lə onu (s.ə.s.): “Muhəmməd! Muhəmməd!” – deyə uca səslə çağır­ma­ğa baş­ladılar.

Allah onları bu rəftarlarına görə qınadı və qeyd etdi ki, on­lar Onun dininə dair heç nə bilmir və Elçiyə (s.ə.s.) necə ya­naş­ma­ğı da bacar­mırlar. Bu onu göstərir ki, insanın davranışı və gö­zəl əx­laqı onun düşüncəli və ağıllı olmasına dəlalət edir. Həqiqətən də, gözəl əxlaq – zəkalı olmağın nişanəsidir və o, insana çoxlu fay­dalar gətirir. Buna görə Fövqəluca belə buyurur:

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ

(49. 5) “Əgər onlar sənin qarşılarına çıxacağınadək səbir et­­­səy­­dilər, bu onlar üçün daha yaxşı olardı. Allah – Ba­ğış­la­yan­dır, Rəhimli­dir».

O (Pak və Müqəddəs), qullarına günahlarını və ədəbzis hə­rə­kət­­lərini bağışlayır və onlara rəhm edir, onlara tövbə etmək im­ka­nı verir və cəzalandırmağa tələsmir.

ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ

(49. 6) “Ey iman gətirənlər! Bir fasiq sizə bir xəbər gətirsə, onu yoxlayın ki, bilmədən onu kimlərəsə aid edəcəyinizdən peş­man ol­ma­­yasınız».

Budur, gözəl əxlaqın daha bir təzahürü. Sağlam təfəkkür­lü və düşün­cəli müsəlmanlar bu məziyyətləri ilə fərqlənirlər: hər han­­sı bir insan özünə bir çox günahlar etməyə yol verdikdə, onun gə­tirdiyi xə­bə­rin doğruluğu təsdiq edilmədən, heç bir təd­bir gö­rül­məməlidir. Ya­lançılara və fasiqlərə etibar etmək[2] çox zərərli nə­ticələrə səbəb ola bilər və insana günah işlət­məyə im­kan verər. Əgər belə insanların sözlərinə diqqət yetirilərsə və on­lara doğru da­­nışan, ədalətli möminlərə inanıldı­ğı kimi, etibar edi­lərsə, onda bir çox günahsız insanların həyatını və malını təh­­­lükə altında qoy­maq olar. Şübhəsiz ki, nəticədə insan buna bərk təəssüflənməli ola­­­caqdır. Belə hallardan çəkinmək üçün mü­səl­­man­lar günah­kar­ların onlara xəbər verdikləri hər sözü ay­dın­laşdırma­lı­dırlar.

Əgər toplanmış əlavə məlumatlar fasiqin dediklərini təsdiq edər­­­sə, onda onun sözlərinə inanmaq və onu nəzərə almaq olar. Əgər xəbər verənin yalan danışması aydınlaşarsa, onun iftiraçı sə­ciy­­yəli xəbəri əsasında heç bir qərar qəbul etmək olmaz. Bu ayə­nin əsasında aşağı­dakı nəticəyə gəlmək olar: haqlı insanın söz­lə­ri­nə etibar edilməli, ya­lan­çının sözləri kənara atılmalı, günahkarın (fa­si­qin) sözləri isə yoxlan­malıdır. Bu prinsipi rəhbər tutaraq mö­min müsəlman alimlər Elçinin (s.ə.s.) yolundan sapan doğru da­nı­şan “xaricilərin” rəvayət etdikləri hə­disləri qəbul edir­dilər.

ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ

(49. 7) “Bilin ki, həqiqətən, Allahın Elçisi sizin aranız­da­dır. Əgər o, bir çox işlərdə sizə tabe olsaydı, onda siz hökmən ağır və­ziy­yətə düşərdiniz. Lakin Allah sizə imana məhəbbət aşı­l­a­dı və onu sizin qəlbinizə gözəl təqdim etdi və kafirliyi, şərəf­siz­liyi və itaət­­sizliyi sizin üçün nifrətamiz etdi. Onlar – doğru yol­la ge­dən­lərdir”

Heç vaxt unutmayın ki, alicənab, sədaqətli, müdrik tərbi­yə­çi, si­zin üçün yaxşılıqdan başqa heç nə arzulamayan Allahın Elçisi (ona Al­lahın salavatı və salamı olsun!) sizin aranızdadır. O (s.ə.s), si­zə, si­zin özünüzdən daha yaxşı qayğı çəkir, çünki siz, adətən, ək­sər hal­lar­da, onun (s.ə.s.) əmrini pozaraq, özünüz özünüzə pis­lik edir və zə­rər vu­rursu­nuz. Əgər o (s.ə.s.), qərar qəbul edərkən bü­tün mə­sə­lə­lər­də sizin istə­diyinizi etsəydi, onda siz mütləq bə­la­ya düçar olar­d­ı­nız. Lakin bu baş vermir, çünki o (s.ə.s.) sizə doğru yol göstərir.

Fövqəluca sizin qəlblərinizdə haqqa məhəbbət bəsləmək his­si yer­ləşdirmişdir və onun sayəsində siz haqqı hər şeydən üs­tün tutur­su­nuz, sizin qəlbiniz ona meyl edir və ona iman gətir­mə­yə hazırdır. Sonra O (Pak və Müqəddəs), sizə haqqı izah etmiş və onun təsdiqi üçün sizə çoxsaylı möcüzələr və dəlillər göstərmiş və nə­hayət, O (Pak və Müqəddəs), sizə Rəbbinizin doğru yoluna gəl­mə­yə kömək etmişdir. O (Pak və Müqəddəs), sizn ürəklərinizdə şə­rə qarşı nifrət oyatmış və gü­nah işlədilməsinə ikrah hissi aşı­la­mış və onların qüsurluluğunu və zi­yankarlığını sizə açıqlamış və si­zi onlara meyl etməkdən xilas etmişdir.

Allahın mərhəməti sayəsində imanı ən nurlu və gözəl ger­çək­lik kimi sevən və kafirliyə, şərəfsizliyə və itaətsizliyə nifrət edən in­sanlar mömindirlər və onlar doğru yolla gedirlər. Onların ba­­xış­la­rı düzgün­dür, əməlləri isə xeyirxahdır, çünki onlar haqq di­­nə gəl­miş­lər və doğru yolla gedirlər.

Onların düşmənləri isə yollarından azmış və azğınlığa düş­müş­­­lər: onlar kafirliyi, şərəfsizliyi və itaətsizliyi sevmiş və imana və mö­­minliyə kin-küdurət bəsləmişlər. Həqiqətən, bundan da­ha ağır gü­nah yoxdur və buna görə də Allah onların ürəklərini mö­hür­ləmişdir. Şərəfli Quran buyurur: “...Onlar yoldan sapan ki­mi, Allah da onların ürəklərini sapdırmışdır...” (Səff, 61/5). Haqq on­lara gəldi, lakin onlar ona iman gətir­mədilər və qəlbləri kor ol­du.

 ﮐ ﮑ ﮒ ﮓﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ

 (49. 8) “Allahın mərhəməti və rəhməti sayəsində. Allah – Bilən­dir, Müdrikdir”.

Möminlər öncəki ayədə xatırlanan böyük neməti öz səyləri nə­ti­cə­sində deyil, Allahın səxavəti və xeyirxahlığı sayəsində al­mış­dılar. O (Pak və Müqəddəs), bəxş etdiyi nemətlərə görə kimin şü­kür edəcəyini bilir və onlara yer üzündə hər işdə kömək edir və həm­çinin insanlar­dan kimin naşükür olacağını və Onun mər­hə­mə­tinə layiq olmadığını da bilir. Buna görə O (Pak və Mü­qəddəs), qul­larına bu ən böyük nemə­ti ilə, ilahi müdrikliyi tələb etdiyi za­man, himayə edir.

ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ

(49. 9) “Əgər iki mömin tayfası öz aralarında vuruşurlarsa, on­­­la­rı barışdırın. Əgər onlardan biri digərinə zülm edirsə, zülm­edən­lə, Al­lahın əmrinə dönənədək, vuruşun. Döndükdə, onları əda­­lətlə və qə­rəzsiz barışdırın. Həqiqətən, Allah insaflı olanları se­vir».

Fövqəluca möminlərə bir-biri ilə vuruşmağı və öz qar­daş­la­rı­na qarşı güc tətbiq etməyi qadağan etmişdir. Əgər buna bax­ma­ya­raq mö­minlər arasında döyüş başlayarsa, onda düşmənçilik edən tərəflərə ai­di­y­yəti olmayan möminlər bu böyük bəlanı da­yan­dır­mağa və müsəl­manları barışdırmağa borcludurlar. Onlar öz va­sitəçilik vəzifələrini ən yüksək səviyyədə yerinə yetirməlidirlər ki, qardaşlar arasında əmin-amanlıq bərqərar olsun. Onlar sülhə və razılaşmaya nail ola bilsələr, bu çox gözəl olar. Əgər tərəf­lər­dən biri digərinə qarşı zülm etsə, onda mü­səlmanlar ədalətsizlik edən­lərə qarşı, onlar Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın sala­va­tı və salamı olsun!) hökümlərinə tabe olanadək və yaxşılıq et­mə­yə razılaşanadək, zülmün qarşısını almalıdırlar, çünki qan tö­kül­m­əsi və zorakılıq zülmün ən böyük təzahürüdür.

Müsəlmanlara əmr olunmuşdur ki, belə hallarda ədalətli şərt­­lər­­­lə sülh əldə edilməsinə kömək göstərsinlər. Düşmənləri əda­lət­siz­cə­­sinə də barışdırmaq olar və bu zaman tərəflərdən bi­ri­nin haqqına eti­­na­sız­lıq edilir və o pozulur, lakin Fövqəluca mö­min­lərə belə mü­qa­­vi­lələr bağ­lamağı qa­dağan edir. Buna görə, tə­rəf­lərdən heç biri, Al­­la­hın əmri­ni pozmasın deyə, öz qohum-əq­ra­ba­sının və ya öz tay­fa­sının mə­nafelə­rini ədalət prinsiplə­rin­dən üs­tün tutmamalıdır.

Ey möminlər! Qərar qəbul edəndə və ya hökm çıxaranda qərəzli olmayın! Həm də öz zövcələrinizə və övladlarınıza əda­lətlə yana­şın!

Bir səhih hədisdə rəvayət edilir ki, Allahın Elçisi (ona Al­la­hın sa­­la­vatı və salamı olsun!) demişdir: “Qərəzli olmayan hakimlər A­l­la­hın qarşısında nurdan olan kürsüdə əyləşəcəklər. Onlar - əda­lətli qə­rar­lar qə­­bul edən­lər, öz ailələrinə və tabeliyində olanlara əda­lət­lə y­a­na­şan­­lardır”.

ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ

(49. 10) “Həqiqətən, möminlər – qardaşdırlar. Buna görə qar­­­daş­ları barışdırın və Allahdan qorxun, – ola bilsun ki, siz əfv edi­lə­siniz».

Allah bu möhkəm bağla mömin müsəlmanların ürəklərini bir­ləş­dir­mişdir. Müsəlman, harada olmasından asılı olmayaraq, - qərb­də və ya şərqdə, - o, Allaha, mələklərə, qüdsi Kitablara, elçi­lə­rə və Qiyamət gününə inanır. Deməli, o, bütün digər möminlərin ha­­mısının qardaşı­dır. Bu qar­daşlığa görə hər bir mömin özü üçün ar­­­zu etdiyini qardaşı üçün də arzu etməli, özünə görə keçirdiyi hə­­­yəcanı qardaşı üçün də keçirməlidir. Buna görə, Muhəmməd Pey­­­ğəmbər (ona Allahın sala­vatı və salamı olsun!) möminlərin qar­daşlığını elan edərək, belə demişdir: “Bir-birinizə həsəd çək­mə­yin, malınızın qiymətini artırmayın, bir-birinizlə düş­mənçilik etməyin və ey Allahın qulları, qardaş olun! Müsəlman müsəl­manın – qardaşıdır: o onu incitmir, köməyini ondan əsirgəmir və aldatmır”. Bu hədisi əl-Bu­xari və Müslüm rəvayət etmişlər.

Onlar bir hədis də rəvayət etmişlər ki, onda Peyğəmbər (s.ə.s.) belə demişdir: “Möminlər tikiliyə bənzərlər: onlar bir-birilərini sax­larlar”. Bunu söy­­ləyib, o (s.ə.s.) hər iki əlinin barmaqlarını bir-bi­rinə keçirdi.

Allah və Onun Elçisi (ona Allahın sala­vatı və salamı ol­sun!) mö­­min­lərə mömin qardaşları qarşısında öz vəzifələrini qü­sursuz yerinə yetirməyi buyurublar və bunun sayəsində mü­səl­manları hə­mişə qarşı­lıqlı mə­həbbət və razılıq hissi birləşdirir. Bu sə­mimi hisslər onları bir-birinə qayğı göstərməyə yönəldir və on­lar mö­min­ləri barrikadaların müxtəlif tərəflə­rində və bir-biri ilə dö­yüşə başlamaq istədiklərini və ürək­lərinin isə kin-küdurətlə dol­duğunu gör­dükdə, var qüvvələri ilə mü­­bahi­səyə girişən qar­daş­ları ba­rış­dır­mağa, onların ədavəti və nif­rə­tinin alo­vunu sön­dür­məyə can atır­lar.

Sonra Fövqəluca Ondan qorxmağı əmr edərək bildirir ki, yal­nız öz mömin qardaşının haqqına hörmət edənlər və onların qar­­şısında bütün borclarını yerinə yetirənlər təqvalı mömin sayıla bi­lər. Təkcə belə səmimi təqvalılıq möminlərə Allahın mər­hə­m­ə­ti­nə nail olmaqda kömək edər. Onun əfv etdiyi isə həm bu dün­ya­da, həm də ölümdən sonra ən böyük qismət əldə edəcəkdir.

Bu ayə birmənalı şəkildə təsdiq edir ki, insanın müsəl­man­la­rın qar­­şısında vəzifələrini yerinə yetirməməsi, onu Rəbbin mər­hə­mətindən ol­duqca çox uzaqlaşdırır. Əgər bu ayəni öncəki ilə əla­qə­ləndirsək, on­da aydın olacaq ki, müsəlmanlar arasında dö­yüş möminlərin qardaşlığı ilə bir araya sığmazdır və buna görə ən bö­­yük günahlardandır. Lakin bununla yanaşı, bir-biriləri ilə vuru­şan müsəlmanlar möminlikdən və qardaşlıqdan çıxmırlar. Həm bu, həm də digər bütün böyük günah­larda olduğu kimi, Allaha şərik qo­şanlar is­tis­na olmaqla, insan islam­dan çıxmır[3]. Sünnənin bütün ardı­cıl­­ları və va­hid müsəlman ümməti tərəfdarları bu­na qəti əmin­dirlər.

Onların hamısı, müsəlmanların möminləri ədalətlə barış­dır­ma­lı ol­ma­ları barədə və onların arasından digər müsəlmanların haq­larına təcavüz edən­lərə və Allahın hökmünə itaət etmək is­tə­mə­yənlərə qarşı vuruşmalı ol­maları barədə yekdildirlər. Amma əgər onlar bütün məsə­lə­lərdə Onun şəriətinə itaət etməyə ra­zılaş­sa­lar, onda onlar razılığa gələnlərlə müha­ribəyə son verməli­dirlər. Mö­minlərlə müharibəyə gəl­dikdə isə, bilmək lazımdır ki, heç kəs di­gər müsəlmanların malına qəsd etmək haqqına malik deyil, çünki Föv­qəluca zorakılıq törədərək, tövbə etmək istəməyən müsəl­man­la­rı öldürməyə icazə versə də, onların ma­lı­nın mənimsənilməsinə yol verməmişdir.

ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ

(49. 11) “Ey iman gətirənlər! Qoy bəzi insanlar başqalarına məs­­­­xə­rə etməsinlər, axı ola bilsin ki, məsxərə edilənlər onlardan yax­­şıdırlar. Qoy bəzi qadınlar da başqa qadınlarla belə et­m­əs­in­lər, axı ola bilsin ki, məsxərə edilənlər onlardan yaxşıdırlar. Özü­nüzü in­­cit­mə­yin və bir-birinizi ləqəblə çağırmayın. İman gə­tir­dikdən son­­ra fa­siq adlanmaq çox pisdir. Bunu tövbə etmə­yən­lər – zalım­dır­lar».

Fövqəluca müsəlmanların bir-birinə dair növbəti vəzi­fə­lə­ri­ni xa­tır­ladır və müsəlmanları lağa qoymağı qadağan edir. Bu, bir mü­­səlma­nın digərini alçalda biləcək bütün xoşagəlməz sözlərinə və acıq verən hərə­kətlərinə aiddir. Bu – böyük günahdır və islam belə müraciətləri qəti su­rətdə qadağan edir.

İnsanlara belə münasibət göstərilməsi, bir qayda olaraq, tə­kə­b­­bür və dikbaşlıqdan irəli gəlir. Amma özündənrazı lovğanın is­­teh­za et­diyi adam onun özündən də yaxşı ola bilər. Əsil hə­qi­qət­də, çox vaxt belə də olur, çünki başqalarını məsxərəyə qoymağa yal­nız ürəkləri poz­ğun sifətlərlə dolu, nəciblikdən və digər müs­bət məziyyətlərdən məh­rum, yaramaz əx­laq sahibi olan adamlar yol verirlər. Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və sa­la­mı olsun!) demişdir: “Müsəl­man qardaşına nifrət edirsə, deməli o, kifa­yət qədər pislik etmişdir».

Ey iman gətirənlər! Nə sözünüzlə, nə də əməlinizlə bir-bi­ri­ni­zi lə­kələməyin. Rəbb sizə hər ikisini də qadağan etmişdir ki, sizi Cə­hən­­nəm Odundan qorusun. Yadınıza salın Onun bu­yur­du­ğu­nu:: “Vay halına hər bir qeybətçinin və ürəksındıranın!” (Hu­məzə, 104/1).

Allahın: “Özünüzü incitməyin” ifadəsi bütöv bir bədənin his­sə­lə­rinə bənzəyən müsəlmanların vəhdətini xüsusilə vurğu­la­yır. Bundan başqa, insan bir başqasını təhqir edəndə, onu özünə qar­şı eyni tərzdə cavab qaytarmağa təhrik edir və belə çıxır ki, o, özü özünü təhqir edir.

Öz qardaşlarınızı xoşagəlməz ləqəblərlə hirsəndirməyin və on­la­ra ayama qoşmayın. Ləqəblərə gəldikdə isə, insanın ləyaqətini al­çalt­­ma­yan və insanın özünün etiraz etmədiyi ləqəblər bu ayənin tə­ləb­lə­rinə aid deyildir və onlar şəriətlə qadağan edilməmişdir.

İnsanın imanı və möminliyi unutması, Allahın hökümlə­ri­ni poz­­ması, günah işlətməsi və şərəfsizlik yayması çox pisdir. Bun­­lar­dan biri də müsəlmanı incidən ləqəblərlə onu çağırmaqdır. Kim öz din qar­da­şını incidərsə, Allaha tövbə etməli, layiq olma­dı­ğı halda təh­qir etdiyi insandan bağışlanma diləməli və bundan son­ra onun haq­qında yalnız yaxşı rəydə olmalıdır. Kim tövbədən im­­tina etsə, gü­nahkar və zalım­dır. Buna görə bütün insanlar iki də­­rə­­cəyə bö­lü­nür­lər: onlar ya tövbə etməyən günahkarlar, ya da töv­­bə etmiş mö­minlər olur. Üçüncüsü – yoxdur!

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ

(49. 12) “Ey iman gətirənlər! Zənnə çox uymayın, çünki bə­zi zənlər günahdır. Bir-birinizi izləməyin və dalda qeybət et­mə­yin. Mə­gər sizdən kimsə ölü qardaşının ətini yeməkdən xoş­la­nar­­mı? Bun­dan iyrəndi­niz­mi? Allahdan qorxun! Hə­qiqətən, Al­lah Tövbəqə­bul­edəndir, Mərhə­mət­­li­dir».

Fövqəlqüdrətli və Böyük Allah müsəlmanlara öz mömin qar­­­daş­ları haqqında pis fikirləşməyi qadağan etmişdir, çünki ək­sər hallarda bu onları günah işlətməyə yönəldir. Hər hansı bir in­san haqqında əsası olmayan şübhələr və yaramaz fikirlər bila­va­si­tə günah sözlərlə və əməllərlə bağlı olur. Bu fikirlər insanın qəl­bi­nə nüfuz edir və o, sonra­dan peşman olacağı sözü və ya işi de­mə­dikcə və yaxud etmədikcə, onu rahat buraxmır.

Bu ayə müsəlmanlar haqqında nəinki pis firkirləşməyi, hət­ta on­lara düşmənçilik və ədavət bəsləməyi də qadağan edir.

Ey möminlər! Müsəlmanların nöqsanlarını öyrənməyə cəhd gös­­tər­­məyin və onları bəyan etməyin. Qardaşlarınızın səhvlərini vur­ğu­la­mağa səy göstərməyin ki, sizin əməlləriniz də öz ardınca arzuolunmaz nəticələr gətirməsin. Qardaşlarınız haqqında onların xoş­­lamadıqları söz, bu, hətta həqiqət olsa da, danışmayın. Müsəl­man­­ların ardınca qey­bət danışmağı Muhəmməd Peyğəmbər (ona Al­­lahın salavatı və salamı olsun!) məhz belə şərh etmişdi.

Fövqəluca Allah qullarını bu günahdan çəkindirmək üçün, öz qar­­daşının ardınca qeybət edən insanı, qardaşının ətini yeyənə bən­­­zə­də­rək, belə hərəkətin nə dərəcədə murdar olduğunu xü­su­silə qeyd edir. Əlbəttə ki, siz heç vaxt öz qardaşınızın ətini ye­məz­si­niz, xü­­susilə, əgər onun canı çıxmış və ölmüşdürsə. Buna görə onun ar­dın­­ca haq­qında pis danışmayın və o sağ olduqca, ətini ye­mə­yin.

Allahdan qorxun ki, Onun gözəl adları arasında – Tövbə­qə­bul­­edən və Rəhimli adları vardır. O (Pak və Müqəddəs), qullarına töv­bə etmək imkanı verir, bunda onlara kömək edir, sonra da on­la­rı bağış­layır və onların tövbəsini qəbul edir.

Bu ayə müsəlmanları müsəlmanların ardınca qeybət et­mək­dən çəkindirir. Bu günah ən böyük günahlardan biridir və Föv­qəluca buna görə onu başqa bir böyük günaha – ölü ətini qida ki­mi istifadə et­mə­yə bənzədir.

ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ

 (49. 13) “Ey insanlar! Həqiqətən, Biz sizi bir kişidən və bir qa­dından yaratdıq və sizi xalqlar və qəbilələr etdik ki, bir-bi­ri­ni­zi tanıyasınız və aranızda ən hörmətliniz Allah qarşısında ən təq­valı olanınızdır. Həqiqətən, Allah – Biləndir, Xəbər­dar­olan­dır».

Rəbb xəbər verir ki, Adəmin bütün nəsilləri vahid bir mən­şə­yə malikdirlər. Onların hamısı bir insan nəslinə mənsubdurlar və bir kişi və bir qadından – Adəm və Həvvadan törədilmişlər. Al­lah on­lardan çoxsaylı kişi və qadınlar yaratmış və onları yer üzün­də yer­ləşdirərək, çoxsaylı xalqlara və azsaylı qəbilələrə çe­vir­miş­dir ki, on­lar bir-birilərini tanısınlar. Bunun sayəsində insanlar bir-bi­ri­lə­rinin hesabına çoxlu ye­nilik­lər öyrənir, bir-birilərinə kö­mək edir, bir-birilərindən onlara əvvəl məlum olmayan şeyləri mə­­nim­sə­­yir­lər. Bundan başqa, onlar qohumluq münasibətləri ya­ra­dır, şad­lıq və fəlakət anlarında bir-birilərini mü­da­fiə edirlər. On­lar tən­ha­lıqda yaşasaydılar bu yardımlaşma mümkün olmazdı, la­kin Al­lah onlara rəhm edərək, onları xalqlar və qəbilələr toplusu ha­lına gə­ti­rmişdir ki, onlar birgə yaşayaraq, mehriban qohum­luq mü­na­si­bətləri sax­lasınlar. Lakin nə çoxsaylı qohumlar, nə böyük bir xalqa mən­sub­luq, nə də adlı-sanlı mənşəyə mənsubiyyət in­sanın Allahın hör­mə­tinə və mərhəmətinə layiq olmağa kömək et­məz, çünki Onun in­san­lar arasından ən çox hörmət etdiyi - ən çox xe­yir­xah və ən çox təq­valı olan qullarıdır ki, onlar Ona itaət edir və gü­nah­lardan çəkinirlər.

Allaha qulları haqqında hər şey məlumdur. O (Pak və Mü­qəddəs), bilir ki, onlardan kimisi özünü elə aparır ki, sanki Ondan qor­xur, kimisi də həqiqətən Allahdan qorxur və O (Pak və Mü­qəd­dəs), hər bir insana onun layiq olduğu əvəzi verəcəkdir.

Bu ayədən aydın olur ki, hər bir insan öz mənşəyini, nəslinin tarixini bilməyə borcludur, axı Allah insanları məhz buna görə xalqlar və qəbilələr birliklərinə çevirmişdir[4].

ﮌﮍﮎﮏﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ

(49. 14) “Bədəvilər dedilər: “Biz iman gətirdik». De: “Siz iman gətirməmisiniz. Buna görə deyin: “Biz müsəlman olduq». İman hələ sizin ürəklərinizə daxil olmamışdır. Əgər siz Allaha və Onun Elçisi­nə itaət etsəniz, O, qətiyyən sizin əməllərinizi azaltmaz. Həqiqətən, Allah – Bağışlayandır, Mərhəmətlidir”.

Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) za­ma­­nın­da yaşamış bəzi bədəvilər islamı kor-koranə qəbul etmiş, ma­hiyyə­ti­ni isə dərk etməmişdilər və dinin ən mühüm tələblərini ye­rinə yetir­mirdilər, amma bununla yanaşı belə hesab edirdilər ki, on­ların imanı kamil və qüsur­suzdur. Fövqəluca Elçisinə (ona Al­la­hın salavatı və sa­lamı olsun!) əmr edir ki, onların yanıldıqlarına göz­lərini açsın və on­la­ra desin: “Elə fikirləşməyin ki, sizin ima­nı­nız qüsursuzdur və siz qəlbi­nizin və bədə­ninizin kamilliyinə nail ol­mu­sunuz. Yaxşı olar deyəsiniz ki, siz müsəlman­sınız, yəni, Al­laha itaət edirsiniz və hələlik sadəcə mü­səlman­sınız. İman si­zin qəl­binizə hələ daxil olmamışdır. Siz ya Allah qarşısında qorxudan mü­səlman olmuşsu­nuz, ya da Onun vəd etdiyi mü­kafatı almaq ümi­di ilə ürəklərinizdə imanın cücərtiləri əmələ gəl­mişdir, lakin siz hələ onun bütün füsunkarlığını hiss etməmisiniz».

Bu ayədə elə bir göstəriş var ki, iman bu bədəvilərin ürək­lə­ri­nə daxil olacaq və bu sonradan belə də oldu, çünki Allah onları hə­qiqi imanla şərəfləndirdi və onları Onun yolunda mətin mü­ba­riz­lərə dön­dərdi.

Əgər siz xeyirxahlıq edərsinizsə və şərdən qaçınarsınızsa, on­da Allah hətta zərrə qədər belə mükafatınızdan əskiltməz və hər birinizi böyük və kiçik xeyirxah əməllərinizə görə artıqlaması ilə təltif edər. Həqiqətən, Allah – Bağışlayandır və Rəhimlidir. O (Pak və Müqəddəs), qullarına tövbə etmələri üçün imkan verir və on­lar günahlarını tövbə etdikdə, mərhəmətini və şəfqətini on­lar­dan əsirgəmir.

 ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ

(49. 15) “Yalnız o kəslər mömindir ki, Allaha və Onun El­çi­si­nə iman gətiriblər və sonra şübhəyə düşməyib, Allahın y­o­lun­da öz mal­ları və canları ilə vuruşublar. Məhz onlar sə­da­qə­t­li­dir­lər».

Həqiqi möminlər iki məziyyətə malikdirlər: möhkəm iman sa­­hi­bidirlər və Allah yolunda müharibədə iştirak edirlər. Kafir­lər­lə, yalnız ürək­lərində iman kök salmış möminlər döyüşürlər. On­lar islam, düz­gün baxışlar və Allahın qanunlarını yer üzündə bər­qə­­rar etmək uğ­runda vuruşurlar. Bu o deməkdir ki, onlar həm də cid­­di-cəhdlə öz yol verdikləri nöqsanları ilə də mübarizə apa­rır­lar. Təkcə kəmetiqadlar Allah yolunda mübarizədə iştirakdan ya­yın­mağa cəhd göstərirlər.

Fövqəluca həmçinin qeyd edir ki, gerçək imanın mütləq şər­ti se­çil­miş yolun doğruluğuna hər hansı şübhənin olma­ma­sın­da­dır[5]. İman, Allahın­ quluna, o, Allahın bütün hökümlərinin və ver­di­yi xəbər­lərinin müdrikliyinə və doğruluğuna möhkəm əmin ol­duq­da və şüb­hə onun qəlbində özünə yer tapmadıqda fayda verir.

Əsil mömin, öz imanını gözəl əməlləri ilə təsdiq edən şəxs­dir. Sə­mi­miyyətlə iddia etmək çox ciddi və əhəmiyyətli məsələdir və o, inan­dırıcı dəlillərə möhtacdır. Xalis imanla iddia etmək isə da­ha əhəmiy­yətlidir, çünki məhz belə iman əbədi xoşbəxtliyin və sonsuz uğurun rəhnidir. Buna görə yalnız iman gətirmiş və dinin on­dan tələb etdiklə­rinin hamısını ye­rinə yetirən şəxs səmimi mö­min hesab oluna bilər. Kim bunu etmirsə, onda o özünün mö­min olmasını iddia etməkdə ya­lan danışır. Bundan da başqa, onun iddiaları da mənasızdır, çünki Fövqəluca Allah bilir ki, insanın qəlbində nələr gizlədilmişdir.

ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ

(49. 16) “De: “Siz dininizi Allahamı öyrədəcəksiniz? Hal­bu­ki, Allah həm göylərdə, həm də yerdə nə olduğunu bilir. Al­lah hər şeyi Biləndir».

İnsana özünü əsil mömin saymaq və ya öz dinini qəti inkar et­mək yaraşmaz. Belə hərəkət edənlər heç bir anlayışı olmadan Al­la­hın adından danışırlar. Bu isə nadanlığın və pis əxlaqın nəti­cə­sidir. Dün­­­yada heç bir şey Allahdan gizli qalmır. O (Pak və Müqəddəs), in­­san­ların ürəklərində nəyin: imanın və ya küfürün, xe­yir­xahlığın və ya pozğunluğun gizlə­dil­diyini bilir. Fövqəluca bun­lar­dan çox gözəl xə­bər­dardır və hər bir insana onun layiq ol­du­ğu­nun əvəzini verə­cək­dir: xeyirxahlığa xeyirxahlıqla, pisliyə də pis­liklə.

Özlərini səmimi mömin adlandıran, əsil həqiqətdə, belə ol­ma­yan insanlara gəldikdə isə, onların arasında elələri var ki, onlar sadəcə öz imanını Allaha bildirmək istəyirlər. Artıq bundan sonra onların bunu etməyə ehtiyacı yoxdur, çünki onlar bildilər ki, Allah hər şeydən xəbər­dardır. Amma onların arasında elələri də var ki, onlar islamı qəbul edərək, elə zənn edirlər ki, Allahın Elçi­si­nə (ona Allahın salavatı və sa­lamı olsun!) mərhəmət göstərirlər. On­lar güman edirlər ki, islamı qəbul etmələri onlara heç bir fayda ver­məyəcək, yalnız Peyğəmbərə (s.ə.s.) bu dünyada şöhrət gə­tirə­cək. Onlar özlərini mömin adlandırırlar, lakin onların bu dav­ra­nı­şı onları şərəfləndirmir. Onlar Allahın Elçisinin (ona Allahın sala­va­tı və salamı olsun!) qarşısında qürurlanmalı olmadıqları bir şey­lə fəxr edirlər. Onlar ona (s.ə.s.) mərhəmətlə yanaşmırlar, halbuki Fövqəl­uca Allah onlara mər­həmət göstərir.

ﯳ ﯴ ﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ

(49. 17) “Onlar islama gəldiklərinə görə sənə minnət edir­lər. De: “Mənə islama gəlməyinizlə minnət qoymayın. Əgər sa­diq insan­lar­sınızsa, unutmayın ki, Allah mərhəmət göstərib, sizi imana gətir­mişdir”.

Allah onlara böyük bir mərhəmət göstərib, onları xəlq etmiş və onlara görünən və görünməyən saysız-hesabsız nemətlər əta et­­mişdir. Lakin bunlarla yanaşı O (Pak və Müqəddəs), onlara doğ­ru yol göstər­miş, islama gəlməyə yardım etmiş və onlara iman ver­mişdir və Föv­qəlu­canın bu xeyirxahlığı bütün başqa şeylərdən, hə­qiqətən, üstündür.

 ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ ﰔ

(49. 18) “Həqiqətən, Allah göylərin və yerin qeybini bilir. Allah etdiklərinizi görür”.

Allah Onun məxluqlarının nəzərindən gizli qalan hər şeyi bi­lir. O (Pak və Müqəddəs), dənizlərin hədsiz dərinliklərində ör­tü­lü qalan, ucsuz-bucaqsız səhralarda mübhəm olan, gecə pərdəsi al­tın­da gizlənən və gün­dü­zün işıqlanması ilə yoxa çıxan nələr var­sa, ha­mı­sından xəbər­dardır. O (Pak və Müqəddəs), yağışın hər dam­­cı­sın­dan və səhradakı qum zərrələ­rinin hər birindən agahdır. O (Pak və Müqəddəs), qəlbin gizli niyyətləri və ən məharətlə giz­lədilən əməl­ləri bilir. Fövqəluca bu­yu­rur: “Qeybin açar­ları Onun ya­nındadır və onların barəsində bilən yalnız Odur. Dənizdə və qu­ruda olan­lar Ona məlumdur. Hətta bir yarpaq belə (ağacdan) Onun icazəsi ilə düşər. Yerin zülmətində bir toxumcuq, nə isə tə­zə və ya quru­muş bir şey yoxdur ki, Aydın Kitab­da yazıl­ma­mış olsun” (Ənam, 6/59).

Allah həmçinin insanların əməllərindən də xəbərdardır. O (Pak və Müqəddəs), onları hesaba alır və onlardan hər birinə görə Özü­nün sonsuz mərhəmətinə və kamil müdrikliyinə uyğun ola­raq artıqlaması ilə əvəz verəcəkdir.

---

[1] Bizə görə hüdudsuz olan Kainatı Yaradan Fövqəlqüdrətli Allahın bu məxluqu (Kainat) biz­dən ağlasığmaz dərəcədə uzaqlıqlarda yerləşdirilmiş milyardlarla ulduzlardan, planetlərdən və di­gər səma cisimlərindən ibarətdir və O (Pak və Müqəddəs), onları, hər birinin qədərinə mü­va­fiq olaraq, fasiləsiz idarə edir və yönəldir. Ey əziz və dərrakəli Oxucu! İndi sən təsəvvür et ki, Allah necə bir fövqəlqüdrətə, fövqəlgücə və insanın təsəvvür edə bilməyəcəyi əsil he­y­rə­t­a­miz y­aradıcı məziy­yətlərə malikdir! Allah təkcə bir Yeri, bir planeti, bir günəş sistemini, bir qa­lak­ti­kanı deyil, milyon və milyardlarcasını eyni zamanda İdarəedən, Yönəldən, onlara əta et­di­yi sis­temlərə daima və fasiləsiz Nəzarətedən, Yaşadan və qədərlərinə uyğun olaraq ömü­r­lə­ri­nin He­sabınıaparandır! Bütün bu İlahi sistem Allahın iradəsi ilə daima hərəkətdədir, yeniləşir, məhv edilir, öldürülür, dirildilir, dəyişir və müxtəlif təbəddülata uğradılır. Bu, insan təfəkkürü üçün əsrarəngiz olan prosesləri əzəli və əbədi dövr etdirən Allah üçün insanı və ya istədiyi məx­­luqu bir dəfə artıq yaratmış olduğu halda, onu yenidən formalaşdırmaq, yəni, öləndən sonra onu diriltmək məgər çətin ola bilərmi? Əlbəttə ki, yox! İnsanın, Allahın vəd etdiyi əbədi səa­dətinə nail olmasına mane olan da elə bu gerçəkliyə - Qiyamət günü dirildiləcəyinə inan­ma­ma­­sıdır! Əgər insan Allahın fövqəlqüdrətinə azca da olsa, həqiqətən, səmimiyyətlə iman gətirsəydi, bu gün bəşər cəmiyyətində gedən destruktiv qanunauy­ğunluqlar konstruktiv istiqamət almış olardı. Sadəcə desək, bu gün, dünən və sabah baş verənlər bəşər övladının imansızlığının bəh­rələridir. F. Sələfi.

[2] Bu ayədə məhz fasiqlərdən, yəni fitnəkar, yalançı, günahkar insanlardan bəhs edilir və belələrinin hər hansı sözünə inanmaq üçün onun yoxlanılmasının, təsdiq olunmasının zəruriliyi tələb olunur. Təbii ki, burada hər hansı bir müsəlmanın verdiyi xəbərin mütləq yoxlanması məsələsi qoyul­ma­mışdır. F.S.

[3] Mən kursivlə verdiyim Ə. Səədinin bu gözəl müddəasına möhtərəm oxucuların diqqətini xü­su­silə yönəltməsini xahiş edirəm. Bu müddəa, yəni islam prinsipi müasir təftişçilər tərəfindən son dərəcə təhrif olunan və insanlara yanlış izahlarla aşılanması istənilən bir bəla şəklini al­mış­dır. Allahın dinini öz istədikləri kimi yozmaq istəyən başı bəlalı inadkar və yolunu azmış “mü­səl­­manlar” istənilən səbəblərlə insanları islamdan çıxmış elan edir və Allahın sarsılmaz dininə zər­bə vurmağa cəhd göstərirlər. Allah xatiri üçün kursivlə verdiyim həmin müddəa üzərində bir qə­dər dayanıb düşün­mə­yinizi rica edirəm. F.S.

[4] Məhz bu, insanları toplumlaşmaya, ictimailəşməyə və cəmiyyət halında formalaşmağa yö­nəlt­mişdir. Bu – yönəldilmiş ictimai dirçəliş, inkişaf – ilahi prinsipidir. İnsan toplularının cə­miy­­­yətlər şəklində qərar tutması Fövqəluca Allahın bəşəriyyətə bəxş etdiyi daha bir nemətdir. Mü­­əllifin bu müddəasından aydın olur ki, insan sosial fərddir və onun tənhalığı, özünü qo­hum­luq və ictimai əlaqələrdən təcrid etməsi Rəbbin bəyənmədiyi və qəzəbinə səbəb olan gü­nah­lar sıra­sındadır. F.S.

[5] Kursiv mənimdir. F.S.