22. HƏCC SURƏSİNİN ŞƏRHİ

HƏCC

SURƏSİNİN

ŞƏRHİ

       ﭑ       ﭒ  ﭓ  ﭔ    

                      

Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ   ﭚ  ﭛ

(22. 1) “Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxun! Həqiqətən, sarsıntı Saatı dəhşətli hadisədir!”

Allah bütün bəşəriyyətə müraciət edir və insanlara öz Rəbbindən qorxmaq hökmü verir. O, onları tərbiyələndirir, onlara gözlə görülən və görünməz nemətlər əta edir və insanların Ondan qorxmasına, həqiqətən, layiqdir. Buna görə onlar büt­pərəstlikdən, əxlaqsızlıqdan və günahlardan əl çəkməli və öz imkanları daxilində Onun hökmlərini yerinə yetirməlidirlər.

Sonra Fövqəluca Allah insanları təqvalılığa sövq edən və onları itaətsizlikdən çəkindirən hadisələri xatırladır. O, onlara dəhşətli hadisə olacaq Qiyamət gününün sarsıntılarını yada salır. İnsanlar bu əzəmətli hadisənin nəhəngliyini dəyərləndirməyə  və onun vəhşətəngizliyini təsəvvür etməyə  qadir deyillər, çünki Qiyamət gününün başlaması ilə yer sarsılacaq və təlatümə gələcək. Dağlar parçalanıb dağılacaq və qum təpələrinə çevriləcək və sonra da daraqlanmış yuna bənzəyəcəklər. İnsanlar isə həmin gün üç qrupa bölünəcəklər. Göylər də parçalanacaq, günəş və ay büküləcək. Ulduzlar öz yerlərindən düşəcək və çox böyük fəlakətlərin və sarsıntıların növbəsi gəlib çatacaq ki, bu da insanın ürəyini donduracaq, qəlbi qorxu ilə bürüyəcək. Bundan gənclərin saçları ağaracaq, qüdrətli istehkamlar, qalalar mum kimi əriyib çökəcəkdir. Buna görə, daha sonra Allah buyurur:

  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ   ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ  ﭰ  ﭱ   ﭲ

(22. 2) “Siz Həmin gün onu gördüyünüz zaman, körpəsinə süd verən ana, əmizdirdiyini unudacaq, hər bir hamilə qadın isə bətnindəkini salacaqdır. Sən insanları sərxoş görərsən, əslində onlar sərxoş olmayacaqlar – Allahdan gələn əzab şid­dətli ola­caqdır”.

Ana öz övladlarına güclü məhəbbət bəsləyir və bu sevgi xüsusilə özünü ana körpəsini əmizdirdiyi dövrdə daha güclü təzahür edir. Bu dövrdə hər bir ana körpəsinə qayğı çəkmək hissi ilə yaşayır, lakin Qiyamət günü qorxu və vahimə insanları o dərəcədə sarsıdacaq ki, körpəsini əmizdirən ana onu atacaq, hamilə qadın isə uşağını salacaq. Əgər insan görsəydi ki, adamlar həmin gün hansı vəziyyətdə olacaqlar, o elə bilərdi ki, onlar sərxoşdurlar, halbuki əslində onlar sərxoş olmayacaqlar. Məsələ orasındadır ki, Allahın sərt cəzası qarşısında qorxu onları müha­kimə yürütmək qabiliyyətindən məhrum edərək, ürəklərinə hakim kəsləcəkdir. İnsanların canı boğazlarına yığılacaq, gözləri isə bərələ qalacaqdır. Həmin gün oğul atasına görə məsuliyyət daşımayacaq və atası da öz övladının ağırlığını daşımayacaq.

Fövqəluca buyurur: “Qulaqbatırıcı bir səs gəldikdə, hə­min gün insan qaçacaq öz qardaşından, anasından və atasından, zövcəsindən və oğullarından, çünki hər bir insanın öz qayğıları kifayət qədər olacaqdır” (Əbəsə, 80/33-37).

Həmin gün günahkar öz barmaqlarını çeynəyəcək və deyə­cək: “Yaxşı olardı ki, mən Elçinin yolu ilə gedəydim! Yaxşı olardı ki, mən filankəsi özümə dost tutmayaydım!” O gün bəzi insan­ların üzü qaralacaq, digər insanların üzü isə nurlanacaqdır. Tərəzi qurulacaq və onlarda insanların ən kiçik əməlləri, həm yaxşı, həm də pis əməlləri çəkiləcəkdir. Allahın qullarının bütün kiçik və böyük əməlləri, danışıqları və hətta niyyətləri belə yazılmış bürməli kağız lövhələr açılacaq. Cəhənnəmin düz orta­sından körpü asılacaq və onda Cənnət təqvalı möminlərə yaxınlaşacaq, Cəhənnəm isə yolunu azmışların qarşısında daya­nacaq. Onlar onu uzaqdan görəcəklər və onun qəzəbli nəriltisini və nəfəsini eşidib duyacaqlar. Sonra da onlar zəncirlərlə birlikdə qandallanıb, buxovlanmış halda Cəhənnəmin ən dar yerinə atılacaq və özlərinə ölüm arzulamağa başlayacaqlar. O vaxt onlara belə deyiləcək: “Bu gün bir ölüm çağırmayın, çoxlu ölüm­lər çağırın!” (Furqan, 25/14). Sonra isə onlar öz Rəbbini çağıracaq və Ona yalvaracaqlar ki, onları Cəhənnəmdən buraxsın, lakin Allah deyəcək: “Burada rüsvayçılıqla qalın və Mənimlə danış­ma­­yın!” (Muminun, 23/108). Onlar Mərhəmətli Rəbbin qəzəbinə düçar olacaqlar və əzab-əziyyətli cəzanın burulğanında qala­caqlar. Onlar orada xilas olmaq ümidi itirəcək və törətdikləri bütün cinayətlərin bəhrələrini dadacaqlar. O cinayətlərdən heç biri unudulmayacaq, hətta onlardan biri xurma çəyirdəyinin şırımı və ya xurmanın çəyirdəyini ətindən ayıran nazik qabıq qədər olsa belə, unudulma­yacaqdır.

Eyni zamanda təqvalı möminlər Cənnət bağları arasında əylənəcək, Cənnət ləzzətlərindən həzz alacaq və ürəkləri istədiyi şeyləri əbədi olaraq istifadə edəcəklər. Hər bir sağlam düşüncəli insan qarşıda Axirət həyatının onu gözlədiyinə iman gətirirsə, var gücü ilə ona hazırlaşmalı və özünü boş ümidlərlə aldadaraq xeyirxah əməllərdən boyun qaçırmamalıdır. Təqvalılıq onun rəmzi, Allah qarşısında qorxu onun örtüsü və Allaha məhəbbət, Onu xatırlaması kimi məziyyətlər isə onun xeyirxah əməllərinin əsası olmalıdır.

ﭳ  ﭴ   ﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ     ﭺ  ﭻ   ﭼ   ﭽ  ﭾ   ﭿ

(22. 3) “İnsanlardan elələri var ki, biliksiz olduğu halda Allah barədə mübahisə edir və hər azğın şeytanın ardınca gedir”.  

İnsanlar arasında elələri var ki, azğınlıq içində veyllənirlər və öz yalan sübutları vasitəsi ilə haqqa qarşı mübahisə etməyə cəhd göstərirlər. Onlar istəyirlər ki, öz yanlış baxışlarını gerçək olduğunu sübuta yetirsinlər, halbuki özləri nadanların ən böyük­lərindən olmaqla, qətiyyən xeyirxah bilik sahibləri deyillər. Onlarda olan bilikləri isə, Allaha və Onun elçilərinə (onlara Allahın salamı olsun!) kobudcasına və inadkarlıqla itaətsizlik göstərən öz azğın başçılarını və Rəbbinə qarşı çıxmış şeytanları kor-koranə təqlid etmək yolu ilə əldə edirlər. Onların başçıları Allahdan və Onun elçilərindən əl çəkmiş və insanları Cəhənnəm Oduna çağıran rəhbərlərə çevrilmişlər.

  ﮀ         ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ    ﮅ  ﮆ   ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ   ﮋ

(22. 4) “Ona əmr edilmişdir ki, onu özünün hamisi və köməkçisi sayan hər kəsi azdırsın və Odda məşəqqətlərə məruz qoyulmağa gətirsin”.

Allahın qədərinə uyğun olaraq, üsyankar şeytanlar onların ardınca gedən hər kəsi doğru yoldan azdırırlar. Onlar öz ardıcıl­larını haqdan uzaqlaşdırır və düz yoldan sapdırırlar. İnsanlar onlara itaət etdikdə, onda onlar şeytanın əsl agenturası[1] rolunu ifa edirlər. Onlar haqqında Fövqəluca Allah buyurmuşdur: “O, öz firqəsini Odun sakinləri olmağa çağırır” (Fatir, 35/6).

Bütün deyilənlərdən aydın olur ki, Allahla əlaqədar müba­hisə açan insan özü azğınlıq içindədir və başqalarını da azdırır. O, itaətdən çıxmış şeytanlara kor-koranə itaət edir və onu hər tərəfdən əhatəyə almış zülmət içində dolaşır. Bu isə, nəsihət verənlərinə kor-koranə itaət edən və heç bir elmi olmadan haqqı danan kafirlərin və bidətçilərin əksəriyyətinə xas olan keyfiyyətdir.

  ﮌ  ﮍ  ﮎ  ﮏ    ﮐ   ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖ  ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ      ﮛ   ﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ   ﮥﮦ   ﮧ  ﮨ  ﮩ   ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ   ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕﯖ  ﯗ  ﯘ  ﯙ   ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ   ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ   ﯣ  ﯤ  ﯥﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ   ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ  ﯴ  ﯵ

(22. 5) “Ey insanlar! Əgər siz dirildilməyə şübhə edirsi­nizsə, bilin ki, Biz sizi torpaqdan, sonra – nütfədən, sonra – qan laxtasından, sonra da – formalaşdırılmış və ya formalaşdırıl­ma­mış bir parça çeynənmiş ətdən yaratmışıq. Biz sizə belə izah edirik. Biz bətnlərdə müəyyən vaxtadək istədiyimizi yerləşdiri­rik. Sonra sizi körpə kimi çıxardırıq ki, həddi-buluğ yaşına çatasınız. Bəziləriniz ölür, digərləriniz isə aciz qocalığa qayıdır­lar və bütün bildiklərini unudurlar. Sən cansız yer üzünü görür­sən. Biz ona su nazil edən kimi hərəkətə gəlir, qabarır və çeşidli əla bitkilər yetişdirir”.

Bəziləriniz dirilmənin həqiqət olduğuna şübhə edə və ya onun yaxınlaşması haqqında bilməyə bilər, halbuki sizin hamı­nıza Allahın və Onun elçilərinin öncədən bildirdikləri diril­məyə inanmaq əmr olunmuşdur. Lakin əgər siz iman gətirməkdən imtina edirsinizsə, şübhələnməyi üstün tutursunuzsa, onda siz şəxsən müşahidə edə biləcəyiniz iki məntiqi dəlilə qulaq asın. Bu dəlillərdən hər biri sizin şübhə etdiyinizin doğruluğunun təkzib­olunmaz sübutudur və sizi şübhələrdən xilas edə bilər.

Birinci dəlil insanın ilk dəfə yaradılmasıdır, çünki insanı ilk dəfə xəlq edən Allah, onu təkrarən həyata qaytara bilər. Başlan­ğıcda Allah insanı torpaqdan yaratmışdı və burada, əlbəttə, söhbət bütün bəşəriyyətin əcdadı Adamdan gedir. Sonra isə Allah insanları nütfə damlasından yaratmağa başladı. Onun iradəsi ilə kiçicik damla al rəngli qan laxtasına çevrilir və o da öz növbə­sində çeynənmiş ət parçasına dönür. Bu ət parçası formalaşmış ola bilər və belə olduqda o, sonradan insana çevrilir. Bəzən də formalaşmır və bunun nəticəsində uşağın düşməsi baş verir.

Allah insanın xəlq edilməsi prosesini adamlara belə izah edir. Hərçənd, O, insanın yaradılışını bir an içində həll etməyə qadirdir. Lakin O, qullarına Öz müdrikliyinin kamilliyini, Öz qüdrətinin hüdudsuzluğunu və Öz mərhəmətinin əzəmətini izah etməyi üstün tutur.

Nəticədə, döl öncədən müəyyən olunmuş müddət ərzində ana bətnində qalır. O, zahirə atılmır və hamiləlik bitənə kimi saxlanılır. Sonra körpə dünyaya gəlir və o, qətiyyən heç nəyi bacarmır və tamamilə köməksiz olur. Allahın iradəsi ilə ana uşağa qayğı çəkməyə başlayır, onun döşlərində isə süd formalaşır ki, o körpənin qidalanmasını təmin edir. Uşaq tədricən böyüyür və, nəhayət, həddi-buluğ yaşına çatır. Bu yaşda o, möhkəm bədənə və sağlam mühakimə qabiliyyətinə sahib olur.

Bəzi adamlara bu dövrədək maddi həyatdan ayrılmaq nəsib olur, bəziləri isə insanın bədəninin artıq zəifləyib taqətdən düşdüyü  ahıl yaşınadək yaşamağa nail olur və bu zaman insan mənasız sözlər danışmağa başlayır. Onun təfəkkürü zəifləməyə başlayır və tədricən yoxa çıxır və eyni şey onun fiziki gücü ilə də baş verir.

İnsan qocalıq illərinə qədər yaşayaraq, əvvəl bildiyi bütün şeyləri unudur və bunun səbəbi də onun təfəkkürünün zəifləməsi olur. Bütün bunlar onu göstərir ki, insanın gücü iki tərəfdən zəifliklə əhatə edilmişdir. İnsan körpəlik çağında olduğu kimi, qocaldıqda da zəifləyir və qüsurlarla dolu olur. Fövqəluca belə buyurur: “Allah sizi zəiflikdən yaradandır, gücsüzlükdən sonra O, sizə güc bəxş edir, sonra O, gücü zəifliklə və ağ saçla əvəz edir. O, istədiyini xəlq edir, çünki O – Biləndir, Fövqəlqüd­rət­li­dir” (Rum, 30/54).

İkinci dəlil – cansız torpağı diriltməsidir. Biz bu torpağı qupquru qurumuş və tozla örtülmüş, üstündə nə bitkilərin, nə də yaşıllığın olmadığı halda görürük. Amma yağış yağan kimi bitkilər peyda olur, torpağın hərəkətsiz kəsək yığınları bitki gövdələrinin inkişafı nəticəsində qabarmağa başlayır. Sonradan bunlardan çeşidli bitkilər şaxələnir ki, onlar öz gözəl görkəmləri ilə insanlara sevinc gətirir. Bu iki dəlil Allahın aşağıdakı ayələrdə sadaladığı beş şeyi, təkzib edilməsi mümkün olmadan, təsdiq edir:

   ﭑ  ﭒ    ﭓ  ﭔ  ﭕ    ﭖ  ﭗ     ﭘ     ﭙ   ﭚ  ﭛ          ﭜ  ﭝ   ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ  ﭣ  ﭤ   ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ   ﭪ     ﭫ

(22. 6) “Bu ona görə belədir ki, Allah – Haqdır, ölüləri dirildir və hər şeyə qadirdir”,

(22. 7) “çünki şübhə edilməyən Saat mütləq gələcək və buna görə də Allah qəbirdə olanları dirildəcək”.

İnsanın yaradılması və qupquru torpağın canlandırılması ona dəlalət edir ki, birincisi, Allah haqq Rəbdir. O – ibadətə yeganə layiq Olan Vahiddir. Ona ibadət etmək də doğrudur, halbuki bütün qalanlarına ibadət edilməsi saxtadır və səhvdir. İkincisi, Allah ölüləri diriltməyə qadirdir, çünki O, heç bir çətinlik çəkmədən insanları ilk dəfə yaradır və ölü torpağı canlandırır. Üçüncüsü, O, bütün varlıq üzərində hökmrandır və insanlar Onun qeyri-adi fövqəlqüdrətinin və əzəmətli əməllərinin şahid­ləridir. Dördüncüsü, Qiyamət saatı mütləq gələcəkdir və heç bir əsas yoxdur ki, onun başlanması inanılmaz hesab olunsun. Beşincisi, dirildilmədən sonra Allah insanlara törətdikləri xeyirxah və bədxah əməllərinin hər birinin əvəzini verəcəkdir.

  ﭬ  ﭭ    ﭮ  ﭯ  ﭰ    ﭱ  ﭲ     ﭳ  ﭴ   ﭵ   ﭶ  ﭷ    ﭸ     ﭹ

(22. 8) “İnsanlar arasında elələri də var ki, nə elmi, nə düzgün təlimatı, nə də ziyalandıran Kitabı olmadan Allah barədə mübahisə edirlər”.

Öncəki ayələrin birində Allah xəbər verir ki, öz yolunu azmış nəsihətçilərini kor-koranə təqlid edən nadanlar Allaha dair mübahisə edirlər. Bu ayədə isə söhbət insanları bidətə çağıran üsyankar şeytanların bir-biri ilə mübahisəsindən gedir. Onlar haqqı yalançılıqda ifşa etməyə cəhd göstərirlər və bundan ötrü Allahın elçiləri (onlara Allahın salamı olsun!) və onların davamçı­ları ilə söz güləşdirməyə girişirlər. Lakin onların nə dürüst bilikləri, nə də doğru təlimatları yoxdur. Onlar sağlam təfəkkürə və ya doğru yol göstərməyi bacaran nəsihətçiyə istinad edə bilmirlər. Onların haqqı onlara izah edən Kitabı heç yoxdur. Bu isə o deməkdir ki, onların sözləri nə məntiqi dəlillərlə, nə də naslarla[2] təsdiq olunmur.

  ﭺ  ﭻ  ﭼ    ﭽ  ﭾ  ﭿﮀ  ﮁ   ﮂ   ﮃ  ﮄﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ    ﮉ  ﮊ    ﮋ

(22. 9) “O başını təkəbbürlə çevirir ki, insanları Allahın yolundan azdırsın. Ona bu dünyada rüsvayçılıq hazırlanmışdır, Qiyamət günü isə Biz ona qarsalayıcı Odun əzabını daddıra­cağıq”.

Küfrə başçılıq edənlər öz ehtimallarını ancaq şeytanın onlara təlqin etdiyi şübhəli dəlillərlə əsaslandıra bilərlər və buna görə Fövqəluca buyurur: “Həqiqətən, şeytanlar öz köməkçilə­rinə sizinlə mübahisə etməyi təlqin edirlər” (Ənam, 6/121). Buna görə də onlar haqdan təkəbbürlə üzlərini çevirirlər və ətrafdakılara nifrətlə baxırlar. Onlar əldə etdikləri biliyə, o fayda verməsə də, sevinirlər, haqq tərəfdarlarına kin bəsləyir və onların düzgün baxışlarını rədd edirlər. Onlar insanları haqq yoldan çıxarmağa cəhd göstərirlər və buna görə onlar azğınlıq təbliğat­çıları adlan­mağa layiqdirlər. Bu, insanları küfrə və yanlışlığa çağıranların hamısına aiddir.

Sonra Fövqəluca Allah onları həm bu dünyada, həm də öldükdən sonra gözləyən cəzadan xəbər verir. Hələ bu dünyada ikən belə insanlar rüsvay ediləcəklər və bu Allahın qeyri-adi möcüzələrindən biridir. Kafirliyin və azğınlığın carçıları arasında nifrətə, lənətə, kin-küdurətə layiq olmayan kimsələr yoxdur. Onlardan hər biri həqiqətən də bu və ya digər dərəcədə belə münasibətə layiqdir. Qiyamət günü başlayanda isə Allah onların öz əməlləri ilə layiq olduqları Cəhənnəm Alovunun dəhşətli istisini belə insanlara daddıracaqdır.

ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ  ﮐ ﮑ ﮒ  ﮓ   ﮔﮕ

(22. 10) “Bu, əllərinin hazırladıqlarına görədir, axı Allah qul­ları ilə zalımcasına rəftar etmir”.

İşarə əvəzliyi “zəlikə” (“o”; “bu”) uzaqda yerləşən əşyala­rın nişan verilməsi üçün istifadə edilir və Cəhənnəm cəzasının nə dərəcədə dəhşətən­giz və mənfur olduğunu vurğulayır. Bunun səbəbi isə Cəhən­nəmdə cəzalandırılanların kafirliyi və günahları­dır. Fövqəluca Allah günahsız qulları heç vaxt cəzalandırmır.

Bütün deyilənlərdən aydın olur ki, iki öncəki ayələrdə təsvir olunmuş keyfiyyətlərə malik olan kafirlərə belə deyiləcək: “Sənin payına düşən rüsvayçılıq və cəza, sənin yalan danışmağa meyil­liliyinin və  təkəbbürlüyünün nəticələridir. Allah ədalətlidir və O, heç vaxt zalımlıq etmir və məhz buna görə heç vaxt möminlə kafiri, saleh insanla mürtədi bir sıraya qoymur. Əksinə, onlardan hər biri təkcə öz əməllərinə görə əvəz alacaqdır”.

  ﮖ  ﮗ   ﮘ  ﮙ     ﮚ  ﮛ  ﮜﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢﮣ  ﮤ  ﮥ     ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬﮭ  ﮮ  ﮯ   ﮰ   ﮱ  ﯓ

(22. 11) “İnsanlardan eləsi də vardır ki, Allaha, tərəddüd içində ibadət edir. Ona xeyirli olanda özünü yaxşı hiss edir, onu sınağa çəkdikdə isə, o, üzünü geriyə çevirir. Bununla o, həm bu dünyasını, həm də Axirətini itirir. Bu isə açıq-aşkar ziyana düşməkdir”.

İnsanlar arasında elə kəmetiqadlar var ki, əsl iman onların ürəyinə girməmişdir. Onlar onun gözəlliklərini hiss etmirlər, çünki onlar İslama ya insanlardan qorxduqlarına görə, ya da öz atalarının ənənəsinə uyğun olaraq gəlmişlər və məhz belə iman çətinliklərə və sınaqlara tab gətirmir.

Əgər belə insanlar təmin olunmuş ailələrdə yaşayırlarsa, çoxsaylı nemətlərdən istifadə edirlərsə və çətinlik çəkmirlərsə, onda onlar özlərini arxayın hiss edirlər. Bu zaman onlar imana ehtiyac duymur, öz var-dövlətinə ümid bəsləyirlər. Əgər Allah belə insanlara firavanlıq bəxş edir və onları sınaqlardan qoru­yursa, onda onlar haqq dindən dönmürlər. Onların qismə­tinə çətinliklər rast gəldikdə və onlar umulan nemətlərdən məhrum olduqda, dinin ağuşundan çıxır və bununla özlərinin həm dünya, həm də Axirət həyatına ziyan vururlar.

Belə insanlar dindən əl çəkərək, öz dünyəvi həyatını gözəl­ləşdirməyə cəhd göstərirlər, lakin onların göstərdiyi səylər özlə­rinə fayda vermir, çünki onlara ancaq öncədən qədərlə müəyyən olunmuş qismət nəsib olur. Onların bu dünyada düşdükləri zərər budur. Axirət həyatında uğrayacaqları zərərə gəldikdə isə, tama­milə aydındır ki, belə insanlar eni göylərin və yerin səthinə bərabər olan Cənnətdən məhrum ediləcəklər. Onların məskəni odlu Cəhənnəm olacaqdır ki, bu da ən açıq-aşkar ziyana uğramaqdır!

  ﯔ  ﯕ  ﯖ  ﯗ  ﯘ  ﯙ   ﯚ   ﯛ  ﯜ  ﯝﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ   ﯢ      ﯣ

(22. 12) “O, Allahın əvəzinə, ona nə zərər, nə də fayda verməyənə dua edir. Bu, dərin azğınlıqdır! 

Belə insanlar haqq dindən imtina edərək, onlara nə fayda verə, nə də zərər vura bilənlərə sitayiş etməyə başlayırlar. Bu, Allahdan başqa bütün tanrıçalara[3] aiddir, çünki onların hamısı, başqaları bir kənara qalsın, hətta özlərinə belə zərər vurmağa və ya fayda verməyə qabil deyillər. Həqiqətən də, insan, xeyrə və şərə sərəncam çəkən, zəngin olan və başqalarına var-dövlət əta edən Allaha ibadət etməkdən imtina edən kimi böyük bir zəlalətə düçar olur. O, özü kimi bir məxluqa ibadət etməyə başlayır. O, özünə elə bir ilah seçir ki, o, baş verənlər üzərində heç bir hakimiyyətə sahib olmur. O, istədiyinə nail olmağa cəhd göstərir, lakin əsl həqiqətdə hər şey əksinə baş verir və buna görə sonra Fövqəluca buyurur:

  ﯤ  ﯥ     ﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ   ﯯ

(22. 13) “O, zərəri xeyrindən daha yaxın olana dua edir. Beləsi pis ağa və pis yoldaşdır!”

Çoxallahlığın insan təfəkkürünə və vücuduna və insanın bu dünyası və Axirətinə vurduğu zərər bəllidir. Uydurulmuş ilah nə hami, nə də layiqli yoldaş ola bilməz, çünki insan, ona fayda verəcəkləri və onu şərdən müdafiə edəcəkləri ümidi ilə özünə himayədar axtarır və yoldaş seçir. Əgər onlar bunu edə bilməyə­cəklərsə, onda doğrudan da qınanmağa layiqdirlər.

ﯰﯱﯲﯳﯴﯵﯶﯷ ﯸ ﯹ  ﯺ   ﯻﯼ  ﯽ  ﯾ  ﯿ   ﰀ  ﰁ  ﰂ

(22. 14) “Allaha iman gətirib xeyirxah işlər görənləri isə, Allah altından çaylar axan Cənnət bağlarına daxil edəcək. Həqiqətən, Allah istədiyini edir”.

Allah barədə mübahisə edən insanların azğınlıq carçılarına və onları kor-koranə təqlid edənlərə bölündüyünü xatırlatdıqdan sonra, Fövqəluca Allah bildirir ki, iman gətirənlər adlandırılan insanlar da iki qrupa bölünürlər. Birinci qrupa, əsl imanın ürəklərinə hələ daxil olmadığı insanlar aiddirlər və onlar haqqında yuxarıda söhbət getmişdir. İkinci qrupa isə həqiqi iman gətirmiş şəxslər daxildirlər ki, onlar öz imanlarını saleh əməllərlə təsdiq edirlər. Fövqəluca bildirir ki, məhz onlar çaylar axan Cənnət bağlarına girəcəklər. Bu bağlar Cənnət adlanır, çünki onlarda o qədər çoxlu yüksək imarətlər, saraylar, ağaclar və o qədər müxtəlif bitkilər var ki, onlar tam mənası ilə oraların sakinlərini gizlədirlər.

Həqiqətən, Allah istədiyi hər şeyi yerinə yetirir və heç nə Ona nəzərdə tutduğunu həyata keçirməyə mane ola bilməz. Bu isə o deməkdir ki, möminləri Öz mərhəməti və Öz səxavəti ilə Cənnət bağlarında yerləşdirməsinə heç nə maneə olmur.

  ﰃ  ﰄ      ﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈ  ﰉ  ﰊ  ﰋ   ﰌ  ﰍ  ﰎ  ﰏ    ﰐ  ﰑ  ﰒ  ﰓ   ﰔ  ﰕ  ﰖ       ﰗ  ﰘ    ﰙ

(22. 15) “Kim ki, Allahın ona bu dünyada və Axirətdə kömək etməyəcəyini zənn edirsə, onda qoy göyə bir ip uzatsın, sonra isə onu kəsib görsün ki, bu onun qəzəbinə səbəb olanı aradan qaldıracaqmı?”

Kim fikirləşir ki, Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) kömək etməyəcək və Allahın dini izsiz-tozsuz itəcək, qoy bilsin ki, Allahın yardımı göylərdən nazil olur. Qoy onda o, göyə bir kəndir bağlasın və Allahın köməyinin nazil edildiyi yolları bağlasın. Bax onda aydın olar ki, o, Elçiyə (s.ə.s.) necə mane ola bilər, onun (s.ə.s.) dininə necə müqavimət göstərə bilər və o, ona son qoymaq üçün nə edə bilər. Amma o, onu qəzəbləndirən dinin qələbə çalmasına mane ola bilərmi? Şübhəsiz ki, bu, cavab alınması üçün verilmiş sual deyil. Onsuz da, həmin şəxsin çəkdiyi səylər ona rahatlıq gətirməyəcəkdir.

Bu kəramətli ayənin mənası belədir:

Ey Muhəmməd Peyğəmbərlə (s.ə.s.) düşmənçilik edən və onun (s.ə.s.) dininin nurunu söndürməyə cəhd göstərən və özünün cahilliyi üzündən cəhdlərinin istədiyinə nail olacağına kömək göstərəcəyini güman edən günahkar! Yadında saxla ki, Elçiyə (s.ə.s.) qarşı hazırladığın fitnəkarlıqlar sənə təskinlik verməyəcək və səni qəm-qüssədən xilas etməyəcək, çünki sən dinə mane olmağa qadir deyilsən. Lakin Biz sənə necə rahatlıq əldə etməyi və Elçini (s.ə.s.) Allahın yardımından necə məhrum etməyi, əgər bu ümumiyyətlə, mümkündürsə, deyə bilərik. İşin lazımi tərəfindən yapış və səni arzuladığın məqsədinə çatdıra biləcək yollardan istifadə et. Kəndir və ya möhkəm buraz götü­rüb, onu göydən as və sonra da onunla dırmaşaraq özünü Allahın köməyinin nazil olduğu darvazalara yetir. Bu darvazaları bağla və Allahın köməyinin nazil olduğu yolların qarşısını kəs və təkcə onda sən təsəlli tapıb rahatlanarsan. Sən öz məsələni ancaq bu yolla həll edə bilərsən. Bir də, ümid bəslədiyin yerdə qalan bütün digər fitnəkarlıqlara, sən, əgər hətta dünyanın bütün insanları sənin tərəfinə keçsələr də, onların sənə gətirəcəyi rahatlıq haq­qında heç fikirləşmə də!

Bu mübarək ayə, Allahın Öz dininə və Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və Özünün mömin qullarına kömək göstərəcəyi vədi haqqında müjdədən ibarətdir və bu kömək şübhəsizdir və əhəmiyyətli dərəcədə təsirli olacaqdır. Onun nu­runu öz boşboğazlıqları ilə söndürməyə cəhd edən kafirlərə gəldikdə isə, onlara uğur qazanmaq nəsib olmayacaqdır, çünki O, Öz nurunu, bu hətta kafirlərdə nifrət oyatsa da və hətta onlar buna görə əllərindən gələn hər şeyi etsələr də, qoruyacaqdır.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ    ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ   ﭚ

(22. 16) “Beləliklə, Biz onu aydın ayələr formasında nazil etdik. Allah istədiyi şəxsə düz yol göstərir”.

Biz Qurana çoxsaylı üstünlüklər verdik ki, onlardan biri də onun olduqca aydın ayələrinin insana fayda gətirə bilən hər şeyə şahidlik etməsidir. Lakin insanı təkcə Allah doğru yola yönəldə bilər və əgər Allah qulunu düz yolla aparmaq istəyərsə, onda o, Quranın nəsihətlərini rəhbər tuta, onun hökmlərini yerinə yetirə və öz yolunu onun nuru ilə işıqlandıra bilər. Əgər Allah insanı düz yola gətirmək istəməzsə, onda hətta ona hər cür möcüzələr göstərilsə də belə, o iman gətirməz. Belə olduqda, hətta Quran ayələri də ona heç bir fayda verməz. Əksinə, onlar onun əleyhinə qəti dəlillərə çevrilər.

  ﭛ  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ     ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ    ﭩ  ﭪﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ            ﭰ    ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ   ﭷ    ﭸ   ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿ  ﮀ       ﮁ  ﮂ  ﮃ   ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇﮈ   ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ    ﮓ  ﮔﮕ   ﮖ       ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ

(22. 17) “Şübhə yox ki, Qiyamət günü Allah möminlər, yəhudiliyə, səbailiyə, xristianlığa, atəşpərəstliyə etiqad edənlər və müşriklər arasında Öz hökmünü çıxaracaqdır. Həqiqətən, Allah hər şeyin şahididir”.

(22. 18) “Məgər sən görmürsən ki, göylərdə və yerdə olanlar, günəş, ay, ulduzlar, dağlar, ağaclar, heyvanlar və bir çox insanlar Allahın qarşısında səcdəyə qapanırlar. Onların çoxu əzaba layiqdirlər. Allahın alçaltdığı şəxsə heç kim üz göstərməz. Həqiqətən, Allah istədiyi kimi davranır”.

Fövqəluca bu ayələrdə yer üzündə mövcud olan müxtəlif dinlər haqqında xəbər verir. Onların bəzilərinin tərəfdarları Kitab əhlidir ki, aralarında möminlər, yəhudilər, xristianlar və səbailər vardır. Digərləri atəşpərəstlərdir, üçüncülər isə bütpərəstlərə[4] aiddirlər. Lakin Qiyamət günü Allah onların hamısını bir yerə toplaya­caq və onda onlara dair ədalətli hökm çıxaracaq və hər birinə, qeydə alınıb saxlanılan, törədilmiş əməllərinə görə əvəzini verəcək. Bundan başqa, Allah Özü də həmin əməllərin şahididir.

Sonra Allah möminlər və kafirlər arasında gedən mübahi­sənin necə həll olunacağını daha da təfərrüatı ilə təsvir edir və buyurur:

  ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ     ﮡ  ﮢﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ     ﮫ   ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ   ﯕ  ﯖ   ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ ﯞ  ﯟ   ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ   ﯪ

(22. 19) “Budur, öz Rəbbinin barəsində mübahisə edən iki iddiaçı dəstə. İman gətirməyənlər üçün Oddan libas biçiləcək, başlarına isə qaynar su töküləcək”.

(22. 20) “Ondan onların iç-içalatı və dəriləri əriyəcək”.

(22. 21) “Onlardan ötrü dəmir toppuzlar hazırlanmışdır”.

(22. 22) “Hər dəfə onlar oradan çıxmaq və kədərdən xilas olmaq istəyəndə, onları geriyə qaytaracaqlar. Onlara: “Dadın yandırıcı Odun əzabını!” – deyiləcək”.

Hər iki tərəf hesab edirdilər ki, məhz onlar haqqa sadiq­dirlər. Lakin son nəticədə, aralarında yəhudilər, xristianlar, atəş­pə­rəstlər, səbailər və bütpərəstlər olan kafirlər üçün qatrandan libas biçiləcək ki, o, dəhşətli alov saçsın və cəza onları hər tərəfdən əhatə edə bilsin. Yuxarıdan isə onların başına qaynar su töküləcək və o, o dərəcədə qızmar və yaramaz olacaqdır ki, Cəhənnəm əzabkeşləri­nin əti, piyləri və bağırsaqları əriyəcəkdir. Kobud və sərt mələklər onları nəhəng toppuzlarla döyəcəklər və bu dəhşətli cəza bir anlığa belə kəslməyəcəkdir. Günahkarlara aman verilməyəcəkdir və qınaq məqsədi ilə onlara belə deyiləcəkdir: “Dadın bədənlərinizi və canınızı yandıracaq cəzanı!”

ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ      ﯯ   ﯰ  ﯱ      ﯲ ﯳ ﯴ ﯵﯶﯷﯸﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾﯿ ﰀﰁﰂ

(22. 23) “İman gətirənləri və xeyirxah əməllər işləyənləri Allah içində çaylar axan Cənnət bağına daxil edəcəkdir. Orada onlar qızıl bilərziklər və mirvarilərlə bəzənəcəklər, libasları isə ipəkdən olacaqdır”.

Heç şübhə yoxdur ki, bu ayədə xatırlanan məziyyətləri təkcə müsəlmanlara aid etmək olar, çünki onlar bütün Səmavi Kitablara və Allahın bütün elçilərinə (onlara salam olsun!) iman gətirmişlər. Onlar kişilərin də, qadınların da qızıl qolbaqlar taxacaqları və ipək geyəcəkləri Cənnətə düşəcəklər. Onların məmnunluğu füsunkar təamlarla mükafatlandırılacaq ki, bun­larsız Cənnətə cənnət deyilməzdi.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ      ﭚ

(22. 24) “Onlara xeyirli sözlər öyrədilmiş və Həmdolu­nanın yoluna yönəldilmişlər”.

Cənnət sakinlərinin yaşadığı ərazinin ətrafında su, süd, bal və şərab çayları axacaqdır. Onların əynində müxtəlif geyimlər və qiymətli bəzək əşyaları olacaqdır və bütün bunlar onların öyrədildiyi xeyirli sözlərin nəticəsi kimi təzahür edəcəkdir ki, bunlardan ən yaxşısı xalis iman göstəricisidir. Onlara aid olanlar həmçinin yerdə qalan bütün digər xeyirxah sözlərdir ki, Allahdan və ya Allahın qullarına göstərilən yaxşılıqlardan bəhs edir.

Həmdolunanın yoluna gəldikdə isə, birinci rəyə görə, düz yol təriflənən yol adlandırılmışdır, çünki Allahın istisnasız bütün qanunları hikmətlə doludur və tərifə layiqdir. Onlar insanları gözəl əməllər işləməyə çağırır və insanları pis əməllərindən çəkindirir. Allahın dini elədir ki, onda nə artıq bir şey var, nə nəzərdən qaçırılmış məqamlar vardır və o, faydalı bilikləri və xeyirxah əməlləri özündə birləşdirir.

Digər bir şərhə görə isə, Həmdəlayiq Allahın yolu nəzərdə tutulur. Fövqəluca olduqca tez-tez düz yolu Özününkü adlandırır, çünki məhz bu yol qullarını Ona yaxınlaşdırır. Bu halda Allah Özünü Həmdəlayiq adlandırmışdır ki, möminlərin Onun mərhə­məti sayəsində düz yola gəldiyini xüsusilə nəzərə çatdırsın. Məhz buna görə, möminlər Cənnətə düşdükdən sonra, belə deyəcəklər: “...Buranı bizə nəsib edən Allaha həmd olsun! Allah bizə hidayət verməsəydi, biz düz yolla getməzdik...” (Əraf, 7/43).

Bunu buyurduqdan sonra, Fövqəluca həmçinin bildirir ki, bütün məxluqlar Onun qarşısında səcdəyə qapanırlar. Bu, göylərin və yerin məskunlarına aiddir. Günəş və ay, ulduzlar və dağlar, ağaclar və heyvanlar və həmçinin mömin insanlar Allahın qarşısında səcdə qılırlar. Lakin insanların ən çoxu cəzaya layiq görüləcəklər və bunun səbəbi onların kafirliyi olacaqdır. Belə insanları düz yola yönəltmək mümkün deyil, çünki Allahın Özü onları alçaltmışdır. Əgər O, kimisə alçaldırsa, onda bundan sonra belə bir adamı heç kim dirçəldə bilməz. Əgər O, hər hansı bir şeyi diləyərsə, heç kim bunun yerinə yetirilməsinə mane ola bilməz. Bütün məxluqların Onun qarşısında səcdə etməsinə gəldikdə isə, Onun hüzurunda qüdrətinə baş əymələri və Onun əzəməti ilə müti olmaları, təkcə Onun Rəbb və Həmdəlayiq Hökmdar olmasına dəlalət edir. Kim ki, digər “ilahlara” ibadət etməyə başlayır, dərin azğınlığa düşür və özünü ən böyük zərərə məhkum edir.

  ﭛ  ﭜ  ﭝ   ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ   ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ   ﭪﭫ   ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ  ﭰ   ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ

(22. 25) “Həqiqətən, iman gətirməyib, başqalarını da Allahın yolundan çıxaranlara, onları, Bizim, orada yaşamasın­dan və ya köçəri olmasından asılı olmayaraq, bütün insanlar üçün tikdiyimiz Məscidülharama buraxmayanlara və həmçinin zalım­lığına görə orada haqdan yayınmaq istəyənlərə Biz şiddətli əzabı daddıracağıq”. 

Fövqəluca bu ayədə öz Rəbbinə iman gətirməyən bütpə­rəst­lərin yaramaz əməllərindən bəhs edir. Onlar nəinki Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) iman gətirməkdən imtina edir, həm də insanları Onun yolundan azdırırlar. Onlar insanların haqq dinə etiqad etməsinə mane olur və onları Məscidülharama buraxmırlar, halbuki o, nə onların, nə də onların atalarının mülkiyyəti deyildir. Əksinə, o, onun yaxınlığında yaşayan və ya oraya uzaqdan gələnlərin hamısı üçün açılmışdır. Lakin müşriklər ən yaxşı insanı – Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və səhabələrini ora buraxma­mağa cürət etmişdilər. Bu məscid ona ən böyük ehtiram bəslənil­məsinə layiqdir, çünki ona qarşı zalımlıq edən hər bir kəs özünü şiddətli əzaba məhkum edir.

İnsan bu müqəddəs torpaqda olduğu zaman ədalətsiz rəftar etmək niyyətində olursa, onda o, məhz bu niyyətinə görə artıq cəzaya layiq görülür, amma hər hansı digər bir yerdə isə insan təkcə törətdiyi zalımlığa görə cəzaya məruz qalır. Bəs onda bu müqəddəs torpaqda kafirlik edənlər, uydurulmuş “ilahlara” ibadət edənlər, insanları Allahın yolundan azdıranlar və məscidi ziyarət etmək istəyən zəvvarlara maneçilik edənlər barəsində nə demək olar? Siz necə düşünürsünüz, Allah belə fasiqlərin başına nə oyun gətirər?! 

Bu şərəfli ayədə Məkkə torpağına ehtiramla yanaşmağın zəruriyyəti öz əksini tapmışdır və o torpaqda cinayət törətmək niyyətində olanlara və ya cinayəti törədənlərə xəbərdarlıq vardır.

   ﭶ  ﭷ  ﭸ    ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ      ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ   ﮅ  ﮆ

(22. 26) “Budur Biz İbrahimə Evin yerini göstərdik: “Heç nəyi Mənə şərik qoşma və Mənim Evimi onun ətrafında dövrə vuranlar, namaz qılanlar, ibadət edənlər, səcdəyə qapılanlar üçün təmizlə”.

Fövqəluca ayədə Kəəbənin şan-şöhrəti və əzəmətindən, həm də Mərhəmətli Allahın sevimli dostu və bu məbədi tikən İbrahim peyğəmbərin (ə) böyüklüyündən söhbət açır. Allah onu (ə) bu təşəbbüsü etməyə hazırlamış, onu (ə) müvafiq yerə yönəltmiş, orada onun (ə) nəsllərinin bir hissəsini məskunlaşdır­mış, sonra isə ona (ə) tikintiyə başlamağı əmr etmişdir. İbrahim (ə) Allaha itaətkarlığı və təqvalılığı əsasında Kəəbəni inşa et­mişdir. Bu işdə ona (ə) oğlu İsmayıl (ə) kömək etmişdir.

Allah həmçinin ona (ə) buyurmuşdu ki, Ondan başqa heç kimə ibadət etməsin və təkcə Ona ixlasla qulluq etsin. Bu isə o deməkdir ki, ona (ə) məbədi ancaq ixlasla Allah xatirinə tikmək əmr olunmuşdu. O, həm də ona (ə) məbədi müşriklikdən və itaət­sizlikdən, habelə çirkdən və nəcasətdən təmizləməyi buyurmuş­du. Allah Kəəbəni, onun şöhrətini və böyüklüyünü xüsusilə qeyd edərək, Öz Evi adlandırır ki, ona göstərilən ehtiram və qayğı insanların ürəyini tərk etməsin, onların qəlbi daim dünyanın hər guşəsindən ona doğru can atsın. Bütün bunlar onu (ə) Kəəbəni – onun ətrafında dolanan[5], onda Ona ibadət etmək üçün tənhalığa çəkilən[6], onda Onu zikr edən, Müqəddəs Kitabı oxuyan, saleh bilikləri mənimsəyən, onları başqalarına öyrədən və ya onu Ona yaxınlaşdıran əməllər həyata keçirən insanlar üçün təyin edən Rəbbin məbədini səylə təmizləməyə və ucaltmağa sövq edirdi.

Bu insanların arasında ləyaqət möminlər – namaz qılanlar vardır ki, onlar öz Hamisinə itaət etməyi, müqəddəs məbədin yanında Ona qulluq göstərməyi və Ona yaxınlaşmağı sevirlər. Belə insanlar böyük haqqa malikdirlər və şərəflə qəbul edilmə­lərinə layiqdirlər. Buna görə Allahın Evi xoşagəlməz hər şeydən təmiz­lən­məlidir. Bu, həmçinin hündürdən danışmağa və namaz qılanla­rın və ya Kəəbənin ətrafını təvaf edənlərin diqqətini yayındıran  faydasız söhbətlər aparmağa da aiddir.

Bu ayədə Kəəbənin təvafı məsciddə etikafa girməkdən və namaz qılmaqdan öncə xatırlanır, çünki ətrafında təvaf edilməsi bu məscidin özəlliyidir, məsciddə etikafa girmək isə ümumiy­yətlə, bütün məscidlərə məxsus olan xüsusiyyətlərdəndir.

ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ   ﮍ   ﮎ  ﮏ  ﮐ    ﮑ  ﮒ             ﮓ  ﮔ  ﮕ

(22. 27) “İnsanların içində həcci bəyan et. Onlar sənin yanına ən uzaq yollardan da piyada və qıvraq dəvələrlə gələ­cəklər”.

İnsanlara zəvvarlıq ayinlərini öyrət və onları onu icra etməyə çağır. İnsanın harada yaşamasından asılı olmayaraq, sən onu xəbərdar etməlisən ki, Allahın Evini ziyarət etmək vacib və tərifəlayiq bir əməldir. Sən onları xəbərdar etdikdən sonra, onlar böyük və kiçik ziyarətə getməyə başlayacaqlar. Onlardan bəziləri bunu o qədər şiddətlə arzu edəcəklər ki, ziyarətə piyada yola düşəcəklər. Digərləri isə, qıvraq dəvələrlə yola çıxaraq, səhraları və çölləri aşıb keçəcəklər ki, yer üzündə ən şərəfli torpağa gəlib çata bilsinlər. Onlar hətta ən uzaq ölkələrdən də gələcəklər.

Allahın sevimlisi İbrahim (ə) Rəbbinin hökmünü yerinə yetirdi və eyni şeyi onun (ə) nəslindən olan Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) də həyata keçirdi. Onlar insanları Allahın Evini ziyarət etməyə çağırdılar və bunu ən mükəmməl tərzdə etdilər və elə onda da Allahın vədi yerinə yetdi: insanlar yer kürəsinin hər tərəfindən ya piyada, ya da minik heyvanlarından istifadə etməklə ziyarətə başladılar.

Sonra Allah Toxunulmaz məscidi ziyarət etmənin gətirdiyi faydasını xatırladır ki, insanlarda tezliklə oraya getmək arzusu oyatsın. Allah buyurur:

ﮖ   ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ   ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ   ﮩ  ﮪ  ﮫ

(22. 28) “Qoy onlar onlara fayda gətirən şeyə şahid olsunlar və Allahın onlara nəsib etdiyi heyvan üzərində müəy­yən edilmiş günlərdə Allahın adını çəksinlər. Ondan yeyin və bədbəxt kasıbı da yedirdin!”

Allahın Evinin yaxınlığında onlar, yer kürəsinin heç bir guşəsində icra edilməyən, şərəfli ibadət ayinlərini yerinə yetirə bilərlər və bununla onlar öz dininə fayda gətirərlər və bununla yanaşı dünyəvi nemətlər də qazana bilərlər. Əslində də hər şey elə belə də olur və insanlar bu barədə çox gözəl bilirlər.

Onlar həmçinin qurban verə bilərlər ki, bu da onların həm bu dünyəvi, həm də mənəvi həyatında fayda verir. Onlar qurban­lıq heyvanları kəsəndə Allahın adını çəkir və bununla Onun onlara bəxş etdiyi lütfkarlığına və verdiyi imkanlara görə şükür edib, minnətdarlıqlarını bildirərlər. Qurban kəsldikdən sonra isə, onlar qurbanlıq ətindən yeyəcək və ehtiyacı olanlara da ondan paylayacaqlar.

  ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ   ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ

(22. 29) “Sonra qoy onlar ayinlərini tamamlasınlar, nəzir­lərini yerinə yetirsinlər və qədim Evin ətrafını təvaf etsinlər”.

Bütün qalan ayinlər tamamlandıqdan sonra onlar ehram vəziyyətində olduqları müddətdə üst-başlarına qonan kirdən təmizlənir və nəzirlərini verirlər. Bu ifadə altında həcci və ya ümrəni yerinə yetirmək və qurban kəsmək nəzərdə tutulur. Sonra isə onlar Kəəbənin – qədim Evin və yer üzündə bütün məscidlər­dən ən yaxşısının ətrafını təvaf edirlər. Ərəb sözü olan “ətiq” (“qədim”, “azad edilmiş”) həm də onu bildirir ki, Kəəbə heç vaxt zülmkar hökmdarların əlində qalmayacaqdır.

Bu ayədə Kəəbənin ətrafında ümumiyyətlə, təvaf etmək və həcc ziyarəti qurtaranda isə onun ətrafında xüsusilə dövrə vurmaq hökmü öz əksini tapmışdır. Bu, Kəəbənin ətrafına dolanmağın mühümlüyünü və əzəmətini vurğulayaraq göstərir ki, məhz bu ayin ziyarət mərasiminin əsas tərkibi və bundan öncəki bütün ayinlər isə ona hazırlıqdan ibarətmiş. Ola bilsin, bu ayənin mənası ona dəlalət edir ki, Kəəbənin ətrafının təvaf edilməsi ayinini, həcc ziyarətinin digər ayinlərindən asılı olma­yaraq, istənilən vaxtda yerinə yetirmək olar. Bunun ən yaxşısını bilən Allahdır.

ﯖ  ﯗ   ﯘ    ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ    ﯝ  ﯞ  ﯟﯠ  ﯡ    ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧﯨ  ﯩ   ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ

(22. 30) “Bax belə! Kim Allahın müqəddəs etdiyi yerlərə ehtiram göstərərsə, o, öz Rəbbi qarşısında özünün xeyrinə davranmış olar. Sizə, haqqında xəbəri oxunanlardan başqa, bütün heyvanlar halal edilmişdir. Bütlərin rəzalətindən uzaq olun və yalan sözlərdən çəkinin!”

Allah Öz qanunlarını sizə belə izah edir. Onlar sizə Allahın ziyarətgahlarına ehtiram göstərməyi və onları şərəfləndirməyi öyrədir, çünki Allah Özünün müqəddəsləşdirdiyi yerlərə hörmət bəsləyən insanları sevir. Bu, insanları Rəbbinə yaxınlaşdırır və əgər insan Allahın ziyarətgahlarına hörmət bəsləyərək, onları ucaldırsa, onda O, onu bol mükafatla təltif edir və bu ona nəinki bu dünyada, həm də Axirətdə Allah qarşısında fayda verir.

Allahın müqəddəs sayılmasını əmr etdiyi şeylər Allahın ehtiram göstərilməsi və hörmət edilməsi ilə əlaqədar hökm verdiyi şeylərdir. Bunlara aid olanlar: ibadət ayinləri və bir çox başqa şeylərdir, məsələn, həcc ziyarəti mərasiminin bütün ayinləri, Məkkə torpağı, ehram vəziyyəti, qurbanlıq heyvanlar, Allahın hökmü ilə müəyyən edilmiş ibadət ayinləri və s. Allahın müqəddəsləşdirdiyi şeyləri şərəfləndirməkdən və ucaltmaqdan ötrü insan onları ürəkdən sevməlidir. O, onlara, Allahın quluna layiq olan tərzdə yanaşmalı, etinasızlıq, yorğunluq və ya tənbəllik göstərməməlidir.

Sonra Allah insanlara Özünün mərhəməti və xeyirxahlığını xatırladır. O (Pak və Müqəddəs Olan), heyvanları – dəvələri, inəkləri və qoyunları Öz qulları üçün halal etmiş və qurbanı zəvvarlıq mərasiminin ayinlərindən biri etmişdir ki, onun vasi­təsilə insan Ona yaxınlaşa bilər. Beləliklə, Allah bu lütfkarlığının əhəmiyyətini iki baxımdan qeyd etmişdir.

Lakin heyvanların müəyyən bir hissəsi, Quranda yad edi­lən qadağa əsasında insanlara haram edilmişdir. Fövqəluca buyu­rur: “Sizə ölü cəmdək, qan, donuz əti və Allahın adı çəkilmə­dən kəsilən (və ya Allah xatirinə kəslməyən) və ya boğub öldü­rülən və yaxud döyülüb öldürülən, ya da hündürlükdən düşüb canı çıxan, ya da ki, buynuzlanan və ya yırtıcı heyvan tərə­findən parçalanıb yeyilmiş (əgər onu kəsməyə imkan tapma­sanız) və bütpərəst qurbangahlarında (və ya bütlər üçün) kə­silmiş heyvan­lar haram edilmişdir” (Maidə, 5/3).

Allah bunları Öz mərhəməti sayəsində insanlara qadağan etmişdir ki, onları təmizləsin və müşriklikdən və qeyri-saleh söz­lərdən qorusun. Məhz buna görə, daha sonra Allah insanlara əmr edir ki, müşriklərin Allah ilə bərabər tutduqları və bunun sayəsində ən çirkin şərə daldıqları bütlərin rəzalətindən çəkin­sinlər.

Bu ayənin lüğət tərkibinin təhlilində aydın olur ki, burada söhbət təkcə bütlərin və müşrikliyin rəzalətindən getmir. Quranın bir çox şərhçiləri qeyd ediblər ki, bu ayədə bütün yaramaz və haram əməllərdən bütövlükdə və müşriklikdən isə xüsusilə və həmçinin hər birini yalan adlandırmaq olan günah danışıqlardan çəkinmək hökmü öz əksini tapmışdır.

  ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜ   ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ   ﭡ  ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ   ﭧ

(22. 31) “Həniflər olaraq qalın və Ona şərik qoşmayın! Kim Allaha şərik qoşsa, o sanki göydən düşər və quşlar onu tutar və ya külək onu uzaq bir yerə atar”.

Allah Öz qullarına hökm edir ki, Rəbbə sadiq olsunlar, Ona doğru can atsınlar və saxta ilahlara ibadət etməkdən əl çəksinlər. Yalançı “ilahlara” ibadət edən hər kəs isə sanki göydən düş­müşdür. Ya quşlar onu havada tutar, ya da külək onu çox uzaq bir yerə aparar. Müşriklərin nəsibi belə olar. Həqiqi iman isə yüksək və mühafizə olunan səmalara bənzər. Haqq dindən imtina – səmalardan düşməyə bənzər, çünki kafir özü özünü çətinliyə və bədbəxtliyə məhkum edir. Göydən yerə bir şey düşən kimi, quşlar onu dimdiklərinə alır və parçalayırlar. Eyni tale müşriklərə də düçar olur, onlar haqq dindən yapışmaq istəmirlər və şeytanların əlinə düşürlər. Şeytanlar onları hər tərəfdən yaxalayıb tikə-tikə parçalayır, onları nəinki dindən, hətta bu dün­yada uğur qazan­maq­dan da məhrum edirlər. Elə də ola bilər ki, güclü külək göydən düşən adamı yenidən göyün yüksəkliklərinə qaldırsın və onun orqanları tamam parça-parça olduqdan sonra çox uzaq bir guşədə yerə düşər.

  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ   ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ   ﭰ      ﭱ

(22. 32) “Budur! Kim Allahın nişanələ­rinə ehtiramla yana­şarsa, bu ancaq ürəyindəki təqvadandır”. 

Əvvəlki ayələrdə xatırlanan hökmlər Allahın nişanələrinə aiddir. Ərəb sözü olan “şaira” (“ayin”, burada “işarə”) dinə məx­sus bütün şeylə­rə, yerlərə və ayinlərə aid edilir. Allahın nişanə­lərinə həcc ziyarətinin bütün müqəddəs yerləri daxildir, çünki Fövqəluca buyurmuşdur: “Həqiqətən, əs-Səfa və əl-Mərvə Allah­ın ayinlərinin nişanələrindəndir...” (Bəqərə, 2/158). Onlara həmçi­nin qurbanlıq heyvanlar da aiddir. Biz əvvəlcə demişdik ki, Allahın ayinlərinə ehtiram göstərmək üçün, qul onlara hörmətlə yanaşmalı və əlindən gələn hər şeyi etməlidir ki, onları ən mü­kəmməl tərzdə icra edə bilsin. Qurbanlığı kəsərkən, müsəlman bu ayini hörmətlə yerinə yetirməli, kök heyvanları qurban kəsməli və onlara əziyyət verməməlidir. Ancaq belə olduqda qurbanın kəslməsi hərtərəfli kamil olacaqdır. İnsan Allahın təyin etdiyi ayinlərə qəlbində kök salmış möminliyi və təqvalılığı sayəsində hörmət bəsləyir. Allahın ayinlərinə ehtiramla yanaşma insanın mömin, təqvalı və doğru iman sahibi olmasına dəlalət edir, çünki Rəbbin hökmlərinə hörmətlə yanaşma, Onun Özünə ehtiram göstərilməsindən qaynaqlanır.

ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ    ﭻ    ﭼ  ﭽ

(22. 33) “Onlar sizə müəyyən vaxtadək fayda verərlər, onların kəslmə yeri isə qədim Evin yanındadır”.

Qurbanlıq dəvələrin və digər heyvanların sahibləri onlar­dan minik kimi istifadə edə, onları sağa və heyvanlara əziyyət verməmək şərti ilə onları başqa məqsədlər üçün istifadə edə bi­lərlər. Bu müəyyən vaxtadək, yəni qurbanlıq heyvanlar kəsi­lənədək davam edə bilər. Heyvanları kəsilmə yerinə sürüb gətirdikdən sonra, onlar qurban kəsilməli, sonra onların ətindən yeyilməli, hədiyyə edilməli və nəsibsiz kasıblara paylamaq üçün istifadə edilməlidir. Qurbanların kəsildiyi yer qədim məbəd olan Mina vahəsi və müqəddəs Məkkənin digər yerləridir.

  ﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ   ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ   ﮏ  ﮐﮑ  ﮒ   ﮓ  ﮔ

(22. 34) “Biz hər ümmətə qurbangah təyin etdik ki, Allahın onlara ruzi kimi bəxş etdiyi heyvanları orada kəsərkən Allahın adını çəksinlər. Sizin Allahınız – Vahid Allahdır. Ona təslim olun. Sən isə itaətkarları müjdələ!”

Allah keçmişdə hər bir dini icma üçün qurban mərasimi təyin etmişdir. Ey Allahın qulları! Xeyirxahlıq etməyə tələsin ki, qoy Rəbbiniz sizlərdən kiminizin yaxşılıq etməkdə başqalarını ötüb keçdiyini görsün. Həqiqətən, Allah qurban vermənizi ona görə müəyyən etmişdir ki, insanlar öz Rəbbini yad edib xatır­lasınlar və Ona nazil etdiyi nemətlərə görə şükür etsinlər. Allah ayədə bunu xatırlatdıqdan sonra bildirir ki, təkcə Vahid Rəbb olan Allah vardır. Müxtəlif dini icmaların şəriətləri bir-birindən fərqlənə bilər, lakin onların hamısı bir yeganə əsasa istinad edir. Bu əsas tövhid – tək olan Allaha ibadət və bütpərəstlikdən imtina etməkdir. Məhz buna görə, sonra Allah əmr edir ki, başqasına deyil, ancaq Ona itaət edib, tabe olsunlar. İslam - əmin-amanlıq və səadət məskəninə aparan yoldur. Qoy öz Rəbbinin hökmlərini itaətkarlıqla yerinə yetirən və Onun qullarına təkəbbürlə yanaşmayan müti qullar sevinsinlər ki, onlara həm bu dünyada, həm də öldükdən sonra xoşbəxt həyat hazırlanmışdır.

Daha sonra, Fövqəluca Allah həmin müti insanların məziyyətlərini sadalayır və belə buyurur:

ﮕ  ﮖ   ﮗ    ﮘ  ﮙ   ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ   ﮢ  ﮣ  ﮤ

(22. 35) “Onların ürəkləri Allahın adı çəkiləndə titrəyər, onlar qismətlərinə düşənə səbirlə dözər, namaz qılar və Bizim əta etdiyimiz ruzidən sərf edərlər”.

Allahın adı çəkiləndə onların ürəkləri qorxudan və ehtiram­dan vəcdə gəlib titrəyir. Onlar ancaq Allahın qarşısında qorxu hissi keçirirlər və bu onları günahlardan və hər cür haramlardan çəkinməyə məcbur edir. Onlara çətinlik və bəd­bəxtlik üz verəndə isə, onlar narazılıq etmir və hiddətlənmirlər. Əksinə, dözümlülük və səbirlilik göstərir və bununla öz Rəbbinin razılığına nail olmağa can atır və Onun mükafatına ümid bağlayırlar. Bununla yanaşı onlar namazlarını qüsursuz qılır və bu ibadət ayininin fərz və könüllü hökmlərini ürəklə və canları ilə yerinə yetirirlər. Onlar fərz sədəqələr paylayır, yəni, zəkatlarını ödəyir, günahlarının yüngül­ləş­diril­məsi üçün ianələr verir, öz ailə üzvləri, xidmətçiləri və qohumlarına qayğı göstərirlər. Lakin bundan başqa, onlar könüllü sədəqələr də paylayır və digər məcburi sayılmayan yaxşılıqlar edirlər.

Fövqəluca müsəlmanları öz malından sədəqə kimi, onun ancaq kiçik bir hissəsini paylamağa çağırır. Bununla O (Pak və Müqəddəs Olan), Allahın hökmlərinin sadəliyini və yüngüllü­yünü göstərir və insanları bu hökmləri yerinə yetirməyə ruh­landırır. İnsan müstəqil olaraq özünü təmin etməyə qadir deyil, lakin Allah insanların həyatını asanlaşdırır və onlara ruzi nazil edir. Ey Allahın mərhəməti ilə iltifatını göstərdiyi qul! Allahın sənə qismət etdiklərindən sədəqə ver və O (Pak və Müqəddəs Olan), sənə mütləq yenə də əta edəcəkdir və sənin var-dövlətini Öz mərhəməti ilə daha da çoxaldacaqdır.

  ﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ   ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭﮮ  ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔﯕ  ﯖ  ﯗ   ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝﯞ  ﯟ   ﯠ   ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ

(22. 36) “Qurbanlıq dəvələrini Biz sizin üçün Allahın ayinlərinin rəmzi etdik. Onlar sizə fayda verirlər. Onlar cərgə ilə dayananda Allahın adını çəkin. Onlar böyür üstə yıxılanda isə, onlardan yeyin, azla qane olanları və istəməyə məcbur qalan fağırları da yedirin. Beləcə, Biz onları (dəvələri) sizə tabe etdik ki, bəlkə naşükür olmayasınız”.

Bu ayə ona dəlalət edir ki, dinə aidiyyəti olan istənilən bütün əşyalar, yerlər və ayinlər Allahın rəmzləri hesab edilir. Biz öncə demişdik ki, Allahın nişanələrinə ehtiramla yanaşma insan qəlbinin dindarlığını və təqvalı olduğunu təsdiq edir. Qurbanlıq heyvanları da Allahın nişanələrinə aiddir və bu barədə mövcud olan iki rəydən birinə görə, söhbət dəvələrdən və inəklərdən gedir. Müsəlmanlar bu ilahi rəmzlərinə qayğı ilə yanaşmalı, qurbanlıq üçün kök mallardan seçilməli və bu ayin ən mükəmməl surətdə yerinə yetirilməlidir. İnsanlar qurbanlıq heyvanların ətini yeyir, Allahdan savab qazanmaq ümidi ilə sədəqə kimi paylayır və digər məqsədlər üçün istifadə edirlər.

Heyvanları kəsərkən Allahın adı çəkilməli, yəni: “Bismillah!” deyilməlidir. Dəvənin kəslməsi isə, daha bir özəlliklə fərqlənir. Heyvanın sol ön ayağını bağlayır və o üç ayağı üstə dayanır və sonra onu kəsirlər. Sonra qəssab kəsilmiş heyvanın dərisini soyur, ətini yerə atır və sonra da onu hazırlayıb yeyirlər.

Daha sonra Allah qurban verənlərə müraciət edərək, onlara kəsdikləri ətdən yeməyi əmr edir. Bu o deməkdir ki, heyvanı qurban verən insanın ondan yemək haqqı vardır. Bununla yanaşı isə qurbanlıq heyvanın ətindən təvazökarlığı üzündən əl açmağa utanan və yardımı açıqca istəyən kasıblara paylanmalıdır. Həm birinci, həm də ikincilərin qurbanlıq heyvanların ətindən bir hissəyə haqqı vardır.

Allah insanları heyvanlar üzərində hakimiyyətə sahib et­mişdir ki, onlar buna görə öz Rəbbinə minnətdarlıq etsinlər. Əgər Allahın yardımı olmasaydı, onda insanlar heyvanları heç vaxt özlərinə ram edə bilməzdilər. Lakin Allah insanlara rəhm etmiş­dir və onlar da buna görə Ona həmd etməlidirlər.

  ﯥ  ﯦ    ﯧ  ﯨ  ﯩ  ﯪ    ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ  ﯴ  ﯵ  ﯶ  ﯷﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ 

(22. 37) “Onların nə əti, nə də qanı Allaha çatmır. Ancaq sizin təqvalılığınız Ona çatır. Beləcə, O, onları sizə ram etmişdir ki, sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu ucaldasınız. Sən isə xeyirxahlıq edənləri müjdə ilə sevindir!”

Qurban ayininin mahiyyəti heyvanı təkcə kəsməkdən ibarət deyil, çünki nə onun əti, nə də qanı gedib Allaha çatmır. O (Pak və Müqəddəs Olan), buna ehtiyac duymur və ancaq hər növ tərifə layiqdir. Lakin xalis səmimiyyət, savab qazanmağa ümid və pak niyyət Allaha yetişir. Bu barədə bildirdikdən sonra, Allah müsəlmanları qurbanı məhz Allah xatirinə ixlasla kəsməyə dəvət edir. Şöhrət, təriflənmə, nümayiş etdirmək və ya ata-babaların ənənələrini davam etdirmək xatirinə heyvanları qurban kəsmək olmaz və eyni məsələ digər ibadət ayinlərinə də aiddir. Səmimi­likdən və təqvalılıqdan məhrum olan ibadət, ətsiz olan meyvə qabığına və ya cansız meyitə bənzəyər.

Allah qurbanlıq heyvanları insanlara həm də ona görə ram etmişdir ki, onlar öz Rəbbini ucaltsınlar və Ona ehtiram göstər­sinlər. Onlar ancaq bu üsulla Rəbbə, onları doğru yola yönəlt­diyinə görə, öz minnətdarlıqlarını bildirə bilərlər. Həqiqətən, O (Pak və Müqəddəs Olan), ən mükəmməl tərifə və ən gözəl tərzdə ucaldılmaya layiqdir.

Kim ki, Allaha Onu görürmüş kimi ibadət edirsə, sevinsin. Kim ki, bu yüksək iman dərəcəsinə hələ ucalmağa nail olma­mışsa, qoy onda o, Onun onu gördüyünə və müşahidə etdiyinə əmin olaraq, Ona ibadət etsin. Kim ki, bununla yanaşı qullara xeyirxahlıq edirsə, onlara maddi yardım göstərirsə, faydalı biliklər öyrədirsə, onlara havadar çıxırsa, səmimiyyətlə xeyirli məsləhətlər verirsə, bəyənilən əməllər yerinə yetirməyi əmr edir və qınanılan bütün əməllərdən çəkindirirsə və ya heç olmazsa onlara xoş sözlər söyləyirsə, onda qoy belə insan sevinsin!

Belə möminlər həm bu dünyada, həm də öldükdən sonra uğur qazanacaqları haqqında müjdə almağa layiqdirlər. Allah onlara Ona səmimi ibadət etdiklərinə və Onun qullarına yaxşılıq göstərdiklərinə görə mütləq nemət bəxş edəcəkdir. Fövqəluca buyurur: “Yaxşılığa yaxşılıqdan başqa bir şeylə əvəz veri­lərmi?” (ər-Rahman, 55/60); “Yaxşılıq edənlərə - ən yaxşısı və ondan daha yaxşısı hazırlanmışdır və onların nə üzü qaralacaq, nə də zillət görəcəkdir. Onlar Cənnət sahibləridir və orada əbədi qalacaqlar” (Yunus, 10/26).

ﯼ  ﯽ  ﯾ   ﯿ  ﰀ  ﰁ  ﰂﰃ  ﰄ  ﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈ   ﰉ  ﰊ    ﰋ

(22. 38) “Həqiqətən, Allah iman gətirənləri müdafiə edir. Doğrudan da, Allah xainlərin və inkarçıların heç birini sevmir”. 

Bu ayə iman gətirənlər üçün hekayət, vəd və müjdədən ibarətdir. Allah onları hər pislikdən və xoşagəlməz şeylərdən qorumağı vəd etmişdir. Onlar öz imanları sayəsində, kafirlərin törədə biləcəyi şərdən, şeytanların şərindən və vəsvəsəsindən və həmçinin öz nəfslərinin və cinayətlərinin şərindən mühafizə olunurlar. Onların qismətinə öhdəsindən gələ bilməyəcəkləri çətinliklər və fəlakətlər düşməyə başladıqda, Allah onların nəsibi olacaq əzab-əziyyəti lap azaldır. Hər bir möminə belə müdafiə və şərəf onun imanının gücündən asılı olaraq göstərilir.

Allah, onlara göstərilən etibara xəyanət edənləri, Onun qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirməyənləri, onlara inanan insanları aldadanları sevmir. O (Pak və Müqəddəs Olan), Onun lütfkarlığına küfrlə və itaətsizliklə cavab verən nankor qulları sevmir. Bundan da başqa, O (Pak və Müqəddəs Olan) belə insan­lara nifrət bəsləyir və onlardan hər biri öz xəyanətinə və kafirliyinə görə mütləq əvəz alacaqlar.

Bütün bu deyilənlərdən belə çıxır ki, Allah öz vədinə sadiq olanları, öz vəzifələrini yerinə yetirənləri və öz Himayədarına həmd edənləri sevir.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ   ﭛ  ﭜ

(22. 39) “Döyüşməyə məcbur edilənlərə döyüşməyə icazə verilmişdir, çünki onlar zülmə məruz qoyulmuşlar. Şübhəsiz ki, Allah onlara kömək etməyə qadirdir!”

İslamın yayıldığı ilk illərdə müsəlmanlara kafirlərlə döyüş­mək qadağan edilmişdi və əmr olunmuşdu ki, məruz qoyul­duqları əzab-əziyyətlərə səbirlə dözsünlər. Bu hökm Allahın müdrikliyinə əsaslanırdı. Lakin Mədinəyə hicrət etdikdən sonra müsəlmanlar güc və qüdrət sahibi oldular və onda onlarla dö­yüşən kafirlərə qarşı vuruşmağa icazə verildi[7].

Bu ayənin mətnindən aydın olur ki, əvvəlcə müsəlmanlara kafirlərlə döyüşmək qadağan edilmişdi, lakin sonradan bu qadağa götürülmüşdü, çünki onlara qarşı zalımlıq edilmişdi. Onlara Allahın dininə etiqad etməyə maneçilik törədilir və əziy­yət verilirdi, bundan sonra da onları öz evlərindən qov­muşdular. Axı O (Pak və Müqəddəs Olan) möminlərə kömək etmək hakimiy­yətinə malikdir və bundan ötrü onlar, sadəcə olaraq, yardım üçün Ona müraciət etməlidirlər. Sonra isə, Fövqəluca Allah müşriklərin müsəlmanları məhz necə incitdikləri haqqında xəbər verir:

  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ       ﭢ  ﭣ       ﭤ   ﭥ  ﭦ  ﭧﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ   ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ    ﭵ  ﭶ  ﭷ   ﭸﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ   ﮂ  ﮃ

(22. 40) “Onlar təkcə: “Rəbbimiz – Allahdır!” dediklərinə görə öz diyarından haqsızcasına xaric edilmişdilər. Əgər Allah bəzi insanlara digərlərindən müdafiə olunmağa imkan vermə­səy­di, onda içində Allahın adı çox-çox çəkilən hücrələr, kilsələr, sinaqoqlar və məscidlər dağıdılardı. Allah Ona kömək edənlərə mütləq yardım göstərir. Həqiqətən, Allah – Fövqəlgüclüdür, Fövqəlqüdrətlidir”. 

Müşriklər möminlərə əzab verirdilər, onları yoldan çıxarır və öz əməlləri ilə onları öz şəhərini tərk etməyə məcbur etmiş­dilər. Bu ən böyük ədalətsizlik idi, çünki müşriklər möminlərdən, onlar təkcə: “Rəbbimiz – Allahdır” dediklərinə görə, intiqam alırdılar. Onlar müsəlmanların yeganə günahı kimi, Vahid Rəbbə iman gətirmələrini və qəlbən Tək Ona ibadət etmələrini sayır­dılar. Əgər bu günah idisə, onda onlar doğrudan da günahkar idilər. Fövqəluca buyurur: “Onlar Fövqəlqüdrətli və Həmdəla­yiq Allaha iman gətirən möminlərdən intiqam alırdılar” (Buruc, 85/8).

Bütün bunlar iman uğrunda mübarizə hökmünün müdrik­li­yinə dəlalət edir. Müsəlmanlar cihadı möminlərə əziyyət verən və onları birinci olaraq sıxışdırmağa başlayan kafirlərə müqavi­mət göstərmək və onları dəf etmək məqsədi ilə başlayır və aparırlar. Cihad kafirlər tərəfindən zülmə və düşmənçiliyə son qoymağa imkan verir və möminlərə dinin hökmlərini aşkarlıq şəraitində yerinə yetirməyə kömək edir. Əgər Allah din uğrunda mübarizə aparanlara kafirlərlə döyüşmək ixtiyarı verməsəydi, kafirlərin zülmünə və düşmənçiliyinə son qoymaq mümkün olmazdı. Bax elə onda Kitab əhlinin hücrələri, yəhudilərin sina­qoqları, xristianların kilsələri və müsəlmanların məscidləri dağı­dılardı. Bu ibadət yerlərində Allahın adı tez-tez çəkilir, du­alar oxunur, Onun Kitabları oxunur və Onu ən müxtəlif üsullarla zikr edirlər. Əgər Allah möminlərə kafirlərlə döyüşmə­yə icazə vermə­səydi, onda allahsızlar müsəlmanlara qələbə çalardılar, məscidləri dağıdardılar və iman gətirənləri haqq dindən döndərərdilər. Bütün bu deyilən­lərdən aydın olur ki, cihadın məqsədi sadəcə ka­firlərlə döyüşmək deyil, işğalçılara və azğınlıq törədən əleyhdara qarşı qarşıdur­madır. İnsanların Allaha ibadət etdiyi, məscidlər tikilən və dinin bütün ayinlərinə riayət olunan müsəlman torpaq­larında əmin-amanlıq, şəkk-şübhəsiz, din uğrunda mübarizlərin xidmətidir. Allah onların əli ilə kafirləri sarsıtmışdır. Fövqəluca buyurur: “Əgər Allah insanların bəzisinin qarşısını digərlərinin vasitəslə saxlamasaydı, onda dünyanın nizamı pozulardı. Lakin Allah aləmlərə qarşı lütfkardır” (Bəqərə, 2/251).

Kimsə deyə bilər ki, bu gün müsəlman məscidləri ağzına qədər dolu olur və heç kim onları dağıtmağa cəhd göstərmir. Bununla yanaşı bir çox müsəlman ölkələri kiçik müstəqil dövlət­lərdən ibarətdir. Adama elə gəlir ki, müsəlmanların onlarla yan­bayan yaşayan avropalılarla döyüşməsi mümkündür. Lakin biz görürük ki, kafirlərin hökmranlıq etdiyi bir çox ölkələrdə məscid­lər ucaldılır və müsəlmanlar onlarda rahatlıqla Allaha ibadət edirlər, halbuki bu ölkələrin kafir hökmdarları bu məscidləri dağıda bilərlər. Allah deyir ki, əgər möminlər kafirlərdən özlərini qorumasaydılar, onların ibadət yerləri dağıdılardı. Bəs onda biz niyə heç bir qarşıdurma müşahidə etmirik?

İş orasındadır ki, şərh etdiyimiz ayə ümumi məna daşıyır, halbuki hazırkı şərait müstəsna haldır. Müasir ölkələrin dövlət quruluşu ilə tanış olan hər bir kəsə məlumdur ki, onlar istənilən dinin və millətlərin nümayəndələrini öz dövlətlərinin vətəndaşı qəbul edirlər və onlara həmin dövlətin qanunları şamil edilir. Hər bir vətəndaş, mənsub olduğu hər hansı bir dinin nümayəndələ­rinin sayından, bacarığından, zənginliyindən, təhsilindən və ya məşğul­lu­­ğundan asılı olmayaraq, cəmiyyətin bir hissəsi hesab edilir.

Qeyri-müsəlman dövlətlər öz vətəndaşlarının dini və dün­yəvi maraqlarına qayğı göstərərək, ehtiyat edirlər ki, bu mənafe­lərə riayət edilməməsi onların dövlətinin əsaslarının tənəz­zülünə və qanuniləşdirdikləri prinsiplərin pozulmasına səbəb olardı. Məhz buna görə, bu dövlətlərin hökumətləri öz vətəndaş­larının dinə etiqad etməsi üçün şərait yaradır və hətta məscidlər tikdi­rirlər və onlar – Həmd olsun Allaha! – iri qeyri-müsəlman dövlət­lərin, hətta paytaxtlarında belə,  tam qaydasında saxlanır[8].

Bu müstəqil dövlətlər öz vətəndaşları olan müsəlmanların qayğısını çəkirlər, çünki xristian dövlətləri arasında mövcud olan qarşılıqlı düşmənçilik və həsəd, Allahın təsdiq etdiyinə görə, Qiyamət gününədək davam edəcəkdir. Bunun sayəsində, bu gün öz mənafelərini müstəqil surətdə müdafiə etməyə qadir olmayan müsəlman ölkələri, düşmən əhval-ruhiyyəli dövlətlərin vura bilə­cəyi zərərdən qoruna bilirlər. O ölkələrin arasında qarşılıqlı həsəd və anlaşılmazlıq hökm sürməkdədir və buna görə də heç bir əleyhdar dövlət müsəlmanlara hücum etməyi qərarlaşdıra bilmir, çünki onlar ehtiyat edir ki, digər bir iri dövlət müsəlman­lara havadar çıxar. Lakin Fövqəluca Allah onsuz da İslama və qələbə çalmaqda müsəlman­lara, Müqəddəs Quranda vəd edildiyi kimi,  mütləq kömək göstərəcəkdir.

Həmd olsun Allaha! Bu gün müsəlmanlar dərk ediblər ki, dinin təntənəsi üçün onlar əsl İslam ağuşuna qayıtmalıdırlar. Şüurlu yanaşma isə hər bir təşəbbüsün əsasıdır və buna görə biz Allaha həmd edir və Ondan xahiş edirik ki, bundan sonra da Öz Mərhəmətini üstümüzdən əskik etməsin! O (Pak və Müqəddəs Olan), Ona kömək edənlərə yardımını göstərir və bu haqq vəd gerçəkliyə tamamilə uyğundur. Müsəlman Ona kömək etmək üçün dinin mənafelərini Onun xatirinə səmimi qəlblə müdafiə etməli və hətta lazım gəldikdə, buna görə döyüşməlidir ki, Allahın adını şərəfləndirsin, çünki Onun gözəl adları arasında Fövqəlgüclü və Fövqəlqüdrətli adları da vardır. Onun gücü kamil və qüdrəti isə hüdudsuzdur. Bütün məxluqlar Onun hökmü altındadır və Ona mütidirlər.

Ey müsəlmanlar, sevinin! Sizin sayınız azdır, imkanlarınız məhduddur, əleyhdarlarınız isə çox güclüdürlər. Lakin sizin sizi və əməllərinizi yaradan Fövqəlgüclü və Fövqəlqüdrətli Haminiz vardır ki, siz Ona təvəkkül edirsiniz. Ona tabe olun və Ona kö­mək haqqında dua edin və O (Pak və Müqəddəs Olan), mütləq sizə kömək göstərəcək və sizə qələbə qismət edəcək!

Fövqəluca buyurur: “Ey iman gətirənlər! Əgər siz Allaha kömək etsəniz, O da sizə kömək edər və qədəmlərinizi möh­kəm­­lədər” (Muhəmməd, 47/7). Ey müsəlmanlar! Düzgün baxışla­ra etiqad edin və saleh əməllər işlədin, çünki Quranda belə bu­yuru­lur: “Allah sizdən iman gətirənlərə və xeyirxah əməllər yerinə yetirənlərə vəd etmişdir ki, O, onları, onlara qədər olan­ları canişin etdiyi kimi, mütləq yer üzünün canişinləri edəcək­dir. O, hökmən onlara, onlar üçün bəyəndiyi dinə etiqad etmək imkanı bağışlayacaq və onların qorxusunu əmin-amanlıqla əvəz edəcək­dir. Onlar Mənə ibadət edir və Mənə şərik qoş­murlar” (Nur, 24/55).

Sonra Allah Ona kömək edənlərin məziyyətlərini xatırladır. Belə möminləri həmin fərqləndirici əlamətlərinə görə tanımaq olar. Lakin əgər insan Allaha və Onun dininə kömək etdiyini bildirir və eyni zamanda həmin məziyyətlərə malik olmursa, onda o – yalançıdır. Fövqəluca buyurur:

  ﮄ  ﮅﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ    ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑﮒ   ﮓ  ﮔ  ﮕ   ﮖ

(22. 41) “Əgər Biz onlara yerdə hakimiyyət bəxş etsək, onlar namaz qılar, zəkat verər, bəyəniləni əmr edib, qınanılanı qadağan edərlər. Bütün əməllərin sonu isə Allaha aiddir”.

Əgər belə insanlar hakimiyyətə gəldikdə, əleyhdarlar və narazı insanlar tərəfindən müqavimət göstərilmədən yerdə hökmranlıq etməyə başlayırlarsa, onda onlar namaz qılır, onun şərtlərini və vacib rüknlərini yerinə yetirirlər, cümə və camaat namazlarına gəlirlər, öz təbəələrindən ianə yığır və özləri də gerçək ehtiyacı olanlara zəkat verirlər, insanları Allah qarşısında və insanlar qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirməyə və həmçinin şəriətin və sağlam zəkanın bəyəndiyi əməllər yerinə yetirməyə dəvət edirlər və ətraflarındakıları şəriətin və sağlam zəkanın bəyənmədiyi hərəkətlərdən çəkindirirlər. Əgər insanlar İslam şəriətinin nəyi bəyəndiyini və nəyi qınadığını bilməsələr, bəyənilənin yerinə yetirilməsinə hökm vermək və qınanılanı qadağan etmək mümkün olmaz. Buna görə müsəlmanlar bunları həm özləri öyrənməli, həm də digərlərinə öyrətməlidirlər və bu baxımdan, Allaha kömək edən möminlər insanları dini mənimsə­məyə və onu ətrafdakılara öyrətməyə ruhlandırırlar. Bəyəniləni buyurmaq və qınanılanı qadağan etmək də həmçinin tərbiyələn­dirmə tədbirləri həyata keçirmədən mümkün deyildir. Onlardan bəziləri şəriətlə müəyyən edilmiş, bəziləri isə edilməmişdir. Sonunculara aid olanlar, məsələn, qınaq və töhmətlərdir. Buna görə də, zəruriyyət yarandıqda, Allaha kömək edən əməlisaleh insanlar insanları cəzalandırır və məhkum edirlər. İnsanların iş­lərə cəlb olunmasına zəruriyyət yarandıqda da onlar bu minvalla rəftar edirlər. Onlar həmçinin bəyənilənin buyurulma­sının və qınanılanın qadağan edilməsinin onlarsız mümkün olmadığı bütün digər hökmləri də yerinə yetirirlər.

Bütün əməllər Allaha qayıdır və O (Pak və Müqəddəs Olan) xəbər verir ki, xeyirli aqibət təkcə təqvalılara nəsib olacaq­dır. Əgər Allahın Öz qulları üzərində hakimiyyət verdiyi hökm­dar Onun hökmlərini qüsursuz yerinə yetirirsə, onda onu gözəl və tərifli sonluq gözləyir. Əgər o, hakimiyyətə öz gücünə güvə­nərək gəlirsə və öz istəklərinə uyğun olaraq idarə edirsə, onda onun hakimiyyətinə mütləq son qoyulacaq və onun aqibəti pis olacaqdır. İdarəçiliyi pis olanın sonu da pis olacaqdır.

Sonra Fövqəluca Allah Öz Peyğəmbərinə müraciət edərək, belə buyurur:

ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ   ﮛ   ﮜ  ﮝ  ﮞ   ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ   ﮦ ﮧ ﮨﮩ ﮪ ﮫﮬ  ﮭ   ﮮﮯ  ﮰﮱﯓ  ﯔ

(22. 42) “Əgər onlar səni yalançı hesab etsələr, bil ki, elə əvvəllər də Nuhun xalqı, adlar, səmudlar (peyğəmbərləri) yalançı saymışdılar”,

(22. 43) “İbrahimin xalqı, Lutun xalqı”

(22. 44) “və Mədyən camaatı da. Musanı da yalançı say­mış­dılar. Mən kafirlərə möhlət verdim, sonra isə onları yaxa­ladım. Gör Mənin onları inkarım necə oldu!”

Bütpərəstlər səni yalançı sayırlar, lakin sən – yalançılıqda günahlandırılan ilk peyğəmbər deyilsən və sənin qəbilədaşların da – Allahın elçisini inkar edən ilk xalq deyillər. Nuhun (ə) camaatı da, adlar da, səmudlar da, İbrahimin (ə) və Lutun (ə) qəbilədaşları da, həmçinin Mədyən əhalisi də - Şüeyb peyğəmbə­rin (ə) xalqı da eyni rəftara yol vermişdilər. Kafirlər hətta Musa peyğəmbəri (ə) də yalançı saymışdılar və buna baxmayaraq, sənin Rəbbin onları cəzalandırmağa tələsmədi. O (Pak və Müqəd­dəs Olan) onlara möhlət verdi ki, şərəfsizlik zülmətində veyil-veyil dolaşsınlar və imansızlıqla şərin burulğanına daha çox dal­sınlar. Sonra isə Allah, təkcə Fövqəlqüdrətli və Fövqəlgüclü Rəbbin bacardığı kimi, onları yaxalamışdır. Nankorluğa və kafir­liyə görə cəza necə də əzabvericidir! Həqiqətən, bu sərt və nümu­nəvi cəza idi. Xalqların bəziləri suda batırıldı, digərləri – dəhşət­əngiz çığırtı ilə həlak edildi, daha başqaları isə viranedici qasırğa ilə sovrulub yox oldular. Onların arasında yarılmış yerin altına gedən kafirlər də var idi. Elələri də var idi ki, cəzanı Kölgələr Günü daddılar. Qoy səni yalançı adlandıran kafirlər düşünsünlər ki, onları da, onlardan əvvəlkilərin məruz qaldıqları cəza yaxala­ya bilər. Həqiqətən, onlar kafirlərin əvvəlki nəsllərindən heç də üstün deyillər və Müqəddəs Kitablarda da onların toxunulmaz­lığı haqqında bir şey yazılmamışdır. Bir gör nə qədər çox kafir xalqlar artıq məhv edilmişdir! Onlar doğrudan da çox idilər və buna görə sonra Fövqəluca belə buyurur:

  ﯕ  ﯖ  ﯗ   ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜﯝ  ﯞ   ﯟ     ﯠ  ﯡ      ﯢ  ﯣ

(22. 45) “Nə qədər məskənləri əhalisinin zalımlığı üzün­dən Biz məhv etmişik və indi də onlar viranə halındadır. Gör nə qədər quyular və qəsrlər tərk edilmişdir!”

İman gətirməyənlərə bu dünyada çox böyük bir cəza və alçaldılma nəsib oldu. Bunun səbəbi onların Allaha və Onun elçilərinə iman gətirməməkləri idi və Allahın qisası onlara qarşı ədalətsizlik deyildi. Bu gün onların evləri və sarayları özülünə qədər uçulub dağılmışdır, halbuki onlar əvvəllər möhtəşəm və təmtəraqlı idi. Bu gün onlar viranədir və kimsəsizdir, halbuki əvvəllər onlarda həyat qaynayırdı. Əvvəllər bir vaxtlar ətrafla­rında çoxlu insanların toplaşıb su içmək və heyvanlarına su vermək istədikləri quyular nə qədər çoxdur! İnsanlar onları tərk etmişlər və bu gün onların ətrafına heç kim yaxınlaşmır. Nə qədər çoxsaylı imarətlər qalmışdır ki, onların inşa edilməsi insanlara böyük çətinliklər bahasına başa gəlmişdi. Onlar həmin sarayların divarla­rını ucaldır, onları möhkəmləndirir, gözəl naxışlarla bəzəyirdilər. Lakin bu saraylar sahiblərini Allahın cəzasından xilas edə bilmə­dilər. Onlar tərk edildilər və nəsihətlərə qulaq asan və düşünməyə qabil olan insanlar üçün ibrətamiz örnək oldu. 

Buna görə də, sonra Allah öz qullarını yer üzündə səyahət etməyə, müşahidə aparıb, faydalı nəticələr çıxarmağa dəvət edir. Bununla əlaqədar Fövqəluca buyurur:

  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ    ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ ﯮ  ﯯ  ﯰﯱ  ﯲ    ﯳ   ﯴ  ﯵ            ﯶ  ﯷ  ﯸ       ﯹ    ﯺ  ﯻ  ﯼ

(22. 46) “Məgər onlar yer üzündə səyahət edərkən ürək­ləri  və qulaqları özlərilə deyildi ki, anlaya və eşidə biləydilər?  Həqiqətən də, kor olan gözləri deyil, kökslərdə olan ürəkdir”  

Məgər insanlar yer üzündə səyahətə qəlbi və bədəni ilə çıxmırlar və Allahın ibrətamiz ayələri üzərində düşünmürlər? Məgər onlar onlara qədər yaşayan xalqlar haqqında və onların necə cəzalandırıldığı haqqında fikirləşmirlər? Əgər onlar sadəcə baxmaq, eşitmək və səyahət etmək istəyirlərsə, lakin düşünmək və ibrət dərsi almaq istəmirlərsə, onda bu onlara heç bir fayda verməz və onlara ülvi məqsədlərinə nail olmağa kömək etməz.

Kor olan onların gözləri deyil, kökslərində yerləşən ürəklə­ridir. Məhz belə korluq dinə çox böyük zərər vurur. Belə insan­ların ürəkləri haqqa qarşı kordur. Onlar, kor insanların özlərini əhatə edən aləmi görə bilmədikləri kimi, haqqı görmək bacarığına malik deyillər. Göz xəstəliyi olan korluq isə, insana ancaq bu dünyada zərər verə bilər.

   ﭑﭒﭓ ﭔﭕﭖﭗﭘ  ﭙ    ﭚ  ﭛ  ﭜ      ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ

(22. 47) “Onlar səni cəzanın tezləşdirilməsi ilə tələsdi­rirlər, lakin Allah Öz vədini pozmur və bir gün Rəbbinin dərgahında sizin hesabınızla min ilə bərabərdir”.

Ey Muhəmməd! Kafirlər öz nadanlığı, əxlaqsızlığı və inadkarlıqları ilə əlaqədar onlara veriləcək cəzanın tezləşdirilməsi üçün səni tələsdirirlər. Bununla onlar Allahı gücsüzlükdə, Onun elçilərini isə yalançılıqda ifşa etməyə cəhd göstərirlər. Lakin Allah heç vaxt Öz vədini pozmur. Kafirlərə vəd edilən cəza mütləq yerinə yetiriləcəkdir və onda heç kim onun qarşısını ala bilməyə­cəkdir. Qoy onların cəzanı tezləşdirməyə çağırmaları və Bizi zəiflikdə və gücsüzlükdə günahlandırmaları səni qorxutmasın, çünki irəlidə onları – Allahın insanların birinci və sonrakı nəsl­lərini toplayacağı və hər insana etdiyi əməllərinə görə əvəz verə­cəyi Qiyamət günü gözləyir. Bax onda onları əbədi və əzabverici cəza yaxalayacaqdır. Qoy onlara məlum olsun ki, Allahın dərga­hında bir gün insanların hesabı ilə min ilə bərabərdir. Həmin cəza günləri uzun, ağır və dəhşətli günlər olacaqdır. Onların dünya həyatında alacaqları cəzadan asılı olmayaraq,  heç kim Qiyamət günündən qaçınmağa nail ola bilməyəcəkdir.

Başqa bir şərhə görə isə, bu, Allahın səbirli olmasına dəlalət edir. Kafirlər istəyirlər ki, onlara veriləcək cəza tezliklə onlara göstəril­sin, lakin Allahın nəzdində bir gün yer üzündəki min ilə bərabərdir. İnsanlara elə gəlir ki, cəza gecikdirilir, amma, əsil həqiqətdə, Allah onu təxirə salır. Lakin O (Pak və Müqəddəs Olan), heç vaxt onu yaddan çıxarmır. Amansız cəza günahkarları haqlayanda, onların heç biri xilas ola bilməyəcək.

  ﭡ  ﭢ   ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ   ﭬ

(22. 48) “Neçə-neçə zalımlıq edən obalara Mən möhlət verdim! Sonra isə Mən onları yaxaladım. Onsuz da dönüşləri Mənədir”.

Onlar uzun müddət ərzində haqsızlıq etmişdilər və onların şərəfsizliyə doğru can atmaları, Allahı onların cəzalandırılmasını sürətləndirməyə sövq edə bilmirdi. Buna baxmayaraq cəza günah­karlara elə bu dünyada olduqları halda qismət oldu və bundan sonra isə onlar Allahın dərgahına dönməli olacaqlar ki, O (Pak və Müqəddəs Olan) onları törətdikləri günahlara görə daha dəhşətli cəzaya məruz qoyacaqdır. Buna görə günahkarlar Rəbbin verəcəyi cəzadan qorxmalı və onlara verilən möhlətə aldanmama­lıdırlar.

  ﭭ  ﭮ  ﭯ  ﭰ    ﭱ  ﭲ  ﭳ   ﭴ  ﭵ

(22. 49) “De: “Ey insanlar! Həqiqətən, mən sizin üçün yalnız açıq-aşkar bir nəsihətçiyəm”. 

Fövqəluca Öz qulu və Elçisi Muhəmmədə (ona Allahın sa­la­vatı və salamı olsun!) əmr edir ki, özünün, həqiqətən də, Allahın Elçisi olması haqqında bütün bəşəriyyətə bəyan etsin. Möminlər üçün bu xəbər Allahın mükafatlandıracağı barədə bir müjdədir, zalım kafirlər üçün isə, Onun cəzalandıracağı haqqında Ondan gələn dəhşətli bir xəbərdir.

Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) açıq-aşkar nəsihətçi adlandırılmışdır, çünki o kafirləri xəbərdar edir və onlara nədən qorxmalı olduqlarını açıqlayırdı. Bununla yanaşı o (s.ə.s.), günahkarları xəbərdar etdiyi hər şeyin doğruluğu haq­qında onlara təkzibolunmaz dəlillər gətirirdi.

Sonra Fövqəluca Allah müjdə və sərt xəbərdarlıq haqqında daha ətraflı xəbər verərək, belə buyurur:

ﭶ   ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ

(22. 50) “İman gətirən və saleh əməllər işləyənlərə bağış­lanma və bərəkətli ruzi hazırlanmışdır”.

Onların günahları və təqsirləri bağışlanacaq və onlar Cənnət bağlarına daxil ediləcəklər. Orada hər növ gözəlliklər və ləzzətlər toplanmış, istifadəsi mümkün və asandır. Bu ayə Allaha və Onun elçilərinə iman gətirənlərə aiddir. Haqq din onların qəlbində kök salmışdır və onlar xeyirxah əməl sahibləridir. Məhz onlar günahlarının bağışlanmasına və Cənnətdə bərəkətli müka­fatlara layiq görüləcəklər. Bu mükafatlar ən gözəl və mükəmməl Cənnət nemətləri olacaqdır.

   ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ     ﮇ

(22. 51) “O kəslər ki, Bizim ayələrimizi zəiflətməyə səy göstərirdilər, onlar Cəhənnəm sakinləri olacaqlar”.

Onlar əllərindən gələn hər şeyi edirdilər ki, İslama zərər vursunlar və zənn edirdilər ki, istədiklərinə nail ola biləcəklər. Lakin onlar gur alışdırılmış Cəhənnəm odunun sakinləri olmağa məhkumdurlar. Ora onların əbədi məskəni olacaqdır. Onların dəhşətəngiz əzabları azaldılmayacaq və hətta işgəncələrə bir anlığa belə ara verilməyəcək.

Bütün deyilənlərdən aydın olur ki, kim Quranın əleyhinə mübarizə aparmağa cəhd göstərirsə və müsəlmanların ziddinə gedirsə və səhvən zənn edirsə ki, onlara üstün gələ və istədiyinə nail ola bilər, onda o, əbədi olaraq Cəhənnəm Alovuna qovuş­durulacaq.

  ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ     ﮏ  ﮐ       ﮑ      ﮒ   ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖ  ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ   ﮜ   ﮝ  ﮞ  ﮟﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ

(22. 52) “Sənə qədər Biz elə bir elçi və ya peyğəmbər göndərməmişik ki, o, ayəni oxuyarkən şeytan onun oxuduğuna vəsvəsə salmasın. Allah isə şeytanın vəsvəsəsini məhv edir. Sonra Allah Öz ayələrini mükəmməlləşdirir, çünki Allah Biləndir, Müdrikdir”.  

Öz qüsursuz idrakına müvafiq olaraq Fövqəluca xəbər verir ki, Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gəlişinə qədər çoxsaylı peyğəmbərlər və elçilər olmuşdur ki, şeytan onlara ayələri oxumağa, insanlara nəsihət verməyə, onları yaxşılıq etməyə çağırmağa və qınanılan əməllərdən çəkindirməyə mane olmağa çalışmışdır. Şeytan fitnə-fəsadlar qurmuş və onların sözlərinə vəhylərə zidd olan şeylər qatmağa cəhd göstərmişdir. Lakin Fövqəluca Allah elçilərin Onun adından insanlara çatdır­dıqları hər şeyi qorumuşdur. Allah nazil etdiyi ayələri mühafizə edir və onları məxluqların sözləri ilə dəyişik salmağa və ya qarışdırmağa yol vermir. Şeytan onları təhrif etməyə çalışır, lakin onun cəhdləri uğursuzluğa uğrayır və uzun sürmür. O, peyğəm­bərlərə vəsvəsə verməyə cəhd edirdi, lakin hər dəfə keçilməz maneələrlə rastlaşıb, geri çəkilirdi. Bax elə buna görə, Allah bildirir ki, O (Pak və Müqəddəs Olan), şeytanın azdırmalarını heçə endirir. Allah yalanı məhv edir və Vəhyə heç bir aidiyyəti olmayan şeyləri izah edir. Sonra isə Allah nazil etdiyi Vəhyi təsdiq edir, onu yazmaqda və əzbərləməkdə insanlara kömək edir və bunun sayəsində o, şeytanın ona qoşmağa cəhd göstərmək istədiyi yalansız, olduğu kimi qorunub saxlanılır.

Həqiqətən, Allah məhdudiyyətsiz hakimiyyətə və hüdud­suz fövqəlqüdrətə malikdir və onların sayəsində O (Pak və Müqəddəs Olan) çətinliklərsiz Öz Vəhyinin qayğısını çəkir və onu şeytandan müdafiə edir. Lakin bununla yanaşı O, idrak sahibidir və onun sayəsində hər şeyi öz yerində yerləşdirir və şeytanlara fitnə salmaq və insanların qəlbinə vəsvəsə salmağa icazə verir. Buna görə də, daha sonra O, şeytan vəsvəsələrinin mənası haqqında xəbər verərək, belə buyurur:

ﮥ   ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ   ﮯﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ  ﯖ  ﯗ

(22. 53) “O, şeytanın vəsvəsəsini qəlbində mərəz olanlar və qəlbi sərtləşənlər üçün sınağa çevirir. Həqiqətən, zalımlar  haqla dərin ayrılıq içindədirlər”.

Şeytanın vəsvəsələri, Allahın biganə qaldığı iki qrup insanlar üçün sınağa çevrilir. Onlar – ürəyi zəifliyə tutunmuş, kamil imandan və möhkəm etiqaddan məhrum olmuşlardır. Bu səbəbə görə ən kiçik şübhələr belə onların ürəyinə təsir etməyə qadirdir və onlar şeytanın vəsvəsəsini eşidən kimi haqqa şübhə etməyə başlayır və bu vəsvəsələr onlar üçün sınağa çevrilir. Onlara həmçinin ürəkləri sərtləşənlər də aiddir. Bu səbəb üzün­dən onlar Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) öyüd və nəsihətlərini qəbul etməyə qadir deyillər. Onlar şeytanın vəsvəsəsini eşidən kimi, onu yalan və naqis baxışların xeyrinə olan doğru dəlillər kimi qəbul edirlər. Onlar beləcə də yalanı müdafiə edir, Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müqavimət göstərirlər.

Məhz buna görə Fövqəluca qeyd edir ki, fasiqlər haqla böyük ziddiyyət içindədirlər. Onlar Allaha müqavimət göstərir və inadkarlıqla haqqa qarşı döyüşürlər. Onlar doğru yoldan sonsuzluğa qədər uzaqdırlar. Bu iki qrupdan olan insanlar üçün şeytanın vəsvəsəsi imtahandır və onun sayəsində onların qəlbin­də gizlədilən pislik aşkar edilir. Üçüncü qrup insanlara gəldikdə isə, onlar üçün şeytanın vəsvəsələri – mərhəmətdir[9]. Onların haqqında Fövqəluca Allah sonra xatırladır və buyurur:

  ﯘ   ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ   ﯢ  ﯣ  ﯤﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ     ﯬ   ﯭ  ﯮ

(22. 54) “Qoy elm verilənlər bilsinlər ki, bu – sənin Rəbbin­dən əta edilən Haqdır və onlar ona iman gətirsinlər, ürəkləri də ona mütiliklə tabe ola bilsin. Həqiqətən, Allah möminləri doğru yola yönəldir”.

Ayədə söhbət Allahın elm bəxş etdiyi insanlardan gedir ki, bunun sayəsində onlar doğrunu yalandan, doğru yolu isə azğınlıqdan ayırırlar. Onlar Allahın təsdiq etdiyi həqiqəti tanıyır və yalanı aşkar edirlər və sonuncu təzahür etsə də, sonra mütləq heçə çıxır. Möminlər onları – haqqa və yalana məxsus olan keyfiyyət­lərinə əsasən tanıyırlar. Bu ona görə belə baş verir ki, möminlər Müdrik Allahın insanları öncədən müəyyən etdiyi sınaqdan keçirəcəyini bilsinlər, çünki bu sınaq insanların qəlbin­də gizlədilən xeyri və şəri aşkar edir. Bu biliyin sayəsində insanlar iman sahibi olur, sonra da onlara aşılanan şübhələri rədd edirlər və bu onların imanını və etiqadını daha da gücləndirir. Onların qəlbi Allahın müdrikliyi qarşısında mütilik və itaətkar­lıqla dolur və bütün bunlar Allahın bu insanları doğru yola yönəltməsinin nəticəsidir.

Möminlərin ürəklərində kök salmış haqq din xatirinə Allah onlara həqiqəti dərk etməkdə və əldə etdikləri biliklərə uyğun olaraq davranmaqda kömək edir. Allah möminləri qüdrətli sözü ilə həm bu dünyada, həm də ölümdən sonra müdafiə edir və bu, Allahın yardımının bir növüdür.

Bu ayələrdə, Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) öz qardaşları-peyğəmbərlərin izi ilə getməsinə dəlillər vardır. Bir dəfə o (s.ə.s.) ən-Nəcm surəsini oxuyurdu və: “Siz əl-Latı və əl-Uzzanı və bir də üçüncünü – Mənatı görmə­miş­di­nizmi?” sözlərinə çatdıqda, şeytan Quranın oxunuşuna mü­daxilə edərək, onu (s.ə.s.): “Bu – şəfaət edəcəyinə təvəkkül edil­məli uca durnadır” deməyə sövq etdi. Bu hadisə Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bərk kədərlən­dirdi və insanlar üçün sınağa çevrildiyinə görə Fövqəluca Allah onun haqqında xəbər vermişdir. O vaxt şərh etdiyimiz ayə nazil edilmişdi:

  ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ        ﯳ  ﯴ  ﯵ  ﯶ   ﯷ  ﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼ  ﯽ    ﯾ  ﯿ

(22. 55) “Kafirlər isə, Saat qəfildən başlamadıqca və ya onları bəhrəsiz bir gündə əzab yaxalamadıqca, ona şübhə etməkdən əl çəkməyəcəklər”. 

Fövqəluca bu ayədə Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təbliğatı ilə əlaqədar daima şübhə edən kafirlərin haqqında xəbər verir. Bu ona görə baş verir ki, onlar inadkarcasına haqdan üz döndərirlər. Fövqəluca həm­çinin bildirir ki, Qiyamət saatı onları qəfildən yaxalayanadək və yaxud onlara heç bir xeyir gətirməyəcək Həşr günü[10] başlaya­nadək onlar elə bu vəziyyətdə qalacaqlar.

Qiyamət saatı çatdıqda və insanların dirildilməsi başladıq­da, kafirlər başa düşəcəklər ki, onlar yanılırmışlar. Onlar tövbə etməyə başlayacaqlar, lakin tövbələri onlara heç bir fayda vermə­yəcək. Belə olduqda, onlar öz uğurlarına ümidlərini itirəcək və acı-acı təəssüflənəcəklər ki, niyə bəs Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) iman gətirmədilər və onun (s.ə.s.) yolu ilə getmədilər. Allah, kafirləri inadkarcasına iddia etdikləri şübhələri və yalanları barədə beləcə xəbərdar edir.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕﭖ  ﭗ  ﭘ   ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜ  ﭝ    ﭞ

(22. 56) “Həmin Gün hakimiyyət təkcə Allaha məxsus ola­caqdır və O, onların arasında hökm verəcəkdir. Onda iman gətirib, xeyirxah işlər görənlər Nəim Cənnətində olacaqlar”.

Qiyamət günü hakimiyyət bütövlükdə təkcə Vahid Allaha məxsus olacaqdır və Ondan başqa heç kəsə verilməyəcəkdir. O, Öz qəti  və ədalətli hökmünü verdikdə, Allaha, Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun gətirdiyi Təlimə iman gətirmiş möminlər öz imanını xeyirxah əməllərlə təsdiq edərək Səadət bağlarına daxil olacaqlar. Onlar ruhlarına, ürəklərinə və vücudlarına çoxlu sevinc gətirən gözəlliklərdən zövq alacaqlar. Bu füsunkarlıqları və ləzzətləri nə təsvir etmək, nə də təsəvvürə gətirmək mümkün deyil.

  ﭟ  ﭠ      ﭡ  ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ

(22. 57) “O kəslər ki, iman gətirməyib, Bizim ayələrimizi yalan sayırdılar, onlara alçaldıcı əzablar hazırlanmışdır”.

Bu günahkarlar Allaha və Onun elçilərinə (onlara Allahın salamı olsun!) iman gətirməkdən imtina etdilər. Onlar, haqqı və doğru yolu göstərən ayələrimizi yalan saydılar, onlardan üz döndərdilər və onlara inadla müqavimət göstərdilər. Bununla da onlar özləri özlərini alçaldıcı cəzaya məhkum etdilər. O cəza əzabverici və iztirablı olacaqdır və alov onların ürəyini hər tərəfdən qarsalayacaqdır. Onlar Allahın elçilərinə və ayələrinə etinasızlıqla yanaşdılar və Allah da onları Öz cəzası ilə alçaltdı.

   ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ   ﭰ   ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ   ﭺ  ﭻ

(22. 58) “Allahın yolunda hicrət edənlərə və sonra öldürü­lənlərə və ya ölənlərə Allah gözəl ruzi nəsib edəcəkdir. Həqiqətən, Allah ruzi verənlərin ən xeyirlisidir”.  

Bu, Allah yolunda, Onun xatirinə, Onun dininə kömək etmək məqsədilə evini və vətənini tərk edənlər, öz uşaqlarından və var-dövlətindən ayrılanlar, səmimi qəlblə hicrət edənlər üçün böyük bir müjdədir. O (Pak və Müqəddəs Olan) belə insanları, onların yataqda ölməsindən və ya döyüş meydanında qəhrəman­casına həlak olmasından asılı olmayaraq, mükafatlandır­mağı Öz öhdəsinə götürmüşdür.

Onlar dünya həyatından ayrıldıqda Allah onlara gözəl ruzi nəsib edəcək, Qiyamət günü başladıqda isə, onlar Cənnət bağlarına girəcək və orada onlar rahatlıq və ruhuna və bədəninə sevinc bəxş edəcək qeyri-adi çoxsaylı füsunkarlıqlar tapacaqlar. Başqa bir şərhə görə isə, Allah Onun xatirinə hicrət edənləri, onların yataqda ölməsindən və ya şəhid olmasından asılı olmayaraq, bu dünyada bol ruzi ilə təmin etməyi Öz öhdəsinə götürmüşdür. Mühacir­lərdən[11] hər biri mütləq ruzi alacaqdır, qoy heç kim fikirləşməsin ki, o öz evini tərk etsə və öz var-dövlə­tindən Allah xatirinə ayrılarsa, ehtiyac içində olacaq. Həqiqətən, ruzi bəxş edənlərin Ən Yaxşı Olanı onun zəruri ehtiyaclarını mütləq təmin edəcəkdir.

Hər şey məhz Allahın vəd etdiyi kimi də oldu. Başqala­rın­dan daha əvvəl İslamı qəbul etmiş mühacirlər Allahın dininə kömək etmək üçün evlərini tərk etdilər və uşaqlarından və var-dövlətlərindən ayrıldılar. Lakin cəmisi bir neçə il keçməmişdi ki, O (Pak və Müqəddəs Olan) çox böyük ölkələri və bütöv xalqları ələ almaqda onlara kömək göstərdi. Onlar saysız-hesabsız var-dövlətə sahib oldular və yer üzündə ən zəngin insanlara çevrildilər.

Növbəti ayəni də eynilə belə şərh etmək olar. Fövqəluca Allah həmin ayədə buyurur:

  ﭼ  ﭽ  ﭾﭿ  ﮀ   ﮁ  ﮂ     ﮃ  ﮄ

(22. 59) “O, onları məmnun qalacaqları bir yerə daxil edəcəkdir. Həqiqətən, Allah – Biləndir, Həlimdir”.

Bu məkan fəth edilmiş torpaqlar ola bilər. Xüsusilə, bu şərəfli Məkkəyə aiddir. Onun ələ keçirilməsi müsəlmanlara böyük sevinc və razılıq hissi gətirdi. Ola bilsin ki, həmçinin söhbət, möminlər Axirətdə Cənnətə düşərkən mükafatlandırı­lacaq­larından gedir. Bu o deməkdir ki, şərh etdiyimiz ayədə həm yerdə nəsib olacaq qismət, həm də Axirət həyatında mükafat nəzərdə tutulur. Bu şərhlərin hər ikisi bu ayənin sözlərinə eynilə uyğun gəlir və düzgün məna kəs edir və buna görə onları birləşdirməkdə bizə heç nə mane olmur.

Allahın gözəl adları arasında – Bilən və Həlim adları. O (Pak və Müqəddəs Olan), bütün varlıq haqqında hər şeyi bilir və həmçinin baş vermiş və ya gələcəkdə baş verəcək əməllərin aşkar və gizli cəhətlərindən agahdır. İnsanlar Ona itaətsizlik edir, Onun iradəsinə müqavimət göstərir və hətta ağır günahlar törədirlər, lakin O (Pak və Müqəddəs Olan) cəzalandırmağa tələsmir, halbuki insanları cəzalandırmasına Ona heç nə maneə deyil. Lakin O (Pak və Müqəddəs Olan) bunu etmir və Öz qullarına ruzi nazil etməyi davam etdirərək, onlara bol-bol ənamlar verir.

ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ      ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑﮒ  ﮓ   ﮔ   ﮕ    ﮖ  ﮗ

(22. 60) “Beləcə, əgər kimsə onu cəzalandırdıqları kimi cəza verərsə və sonra ona yenidən zalımlıq edilərsə, onda Allah mütləq ona kömək edər. Şübhəsiz ki, Allah – Əfvedəndir və Bağışlayan­dır”.

Əgər insanı ədalətsizcəsinə sıxışdırır və ya incidirlərsə, onda belə adama onu incidənə eynilə cavab verməyə icazə verilir. Əgər o bunu etsə, onda heç kimin haqqı yoxdur ki, buna görə onu qınasın. Əgər bundan sonra onu daha böyük əziyyətə məruz qoysalar, Allah mütləq ona kömək edər, çünki incidilmiş insan öz haqqı olduğunun əvəzini çıxdığına görə ətrafındakılar ona əda­lətsiz münasibət bəsləməməli idilər. Əgər Allah, incidilənin, inci­dənə cavab verdiyin­dən sonra, ona kömək edirsə, onda, o, öz incidən­lə­rinə cavab vermədiyinə baxmayaraq, Allahın yardımına daha yüksək dərəcədə layiq olar. 

Allahın gözəl adları arasında – Əfvedən və Bağışlayan adları. O (Pak və Müqəddəs Olan) günahkarlara qarşı mərhəmət­li­dir və cəzalandırmağa tələsmir. O (Pak və Müqəddəs Olan) günahları bağışlayır və onları və həmçinin onların yaramaz nəti­cə­lərini təmizləyir. Bu məziyyətlər Allahın ilahi mahiyyətinə həmişə məxsus olmuşdur, çünki O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz qullarına həmişə həlimliklə və hər şeyi bağışlama qayğısı ilə yanaşır.

Ey incidilib sıxışdırılanlar! Sizə, sizi incidənləri bağışlamaq və mərhəmətli olmaq lazımdır ki, Allah da, sizin Onun qulları ilə rəftar etdiyiniz kimi, sizinlə rəftar etsin. Fövqəluca buyurur: “Pisliyin əvəzi eyni dərəcəli pislikdir. Lakin kim bağışlayıb sülh yaradarsa, onun mükafatı Allaha aid olacaqdır. Həqiqətən, O, zalımları sevmir” (Şura, 42/40).

  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ    ﮝ   ﮞ      ﮟ  ﮠ     ﮡ  ﮢ   ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ   ﮧ

(22. 61) “Beləcə, Allah gecəni gündüzə qarışdırır və gün­düzü də gecəyə qarışdırır, çünki Allah – Eşidəndir, Görəndir”.

Sizə gözəl və ədalətli qanunlar nazil edən Allah tarixin gedişini öncədən müəyyənləşdirir və Kainatı idarə edir. O (Pak və Müqəddəs Olan) gündüzü gecənin hesabına, gecəni də gündüzün hesabına uzadır. Gecə gündüzü əvəz edir, gündüz də gecəni əvəz edir və gecə-gündüzün bir hissəsi o biri hissəsinin hesabına bərabər artıb-azalır, sonra beləcə davam edir. Bunun sayəsində ilin vaxtları müəyyənləşir, insanlar isə həm gündüz, həm də gecə saatlarından faydalanmaq imkanı əldə edirlər. Onlar günəş və aydan istifadə edir ki, bunların hamısı Allahın Öz qullarına göstərdiyi ən əzəmətli lütfkarlıqlarındandır və onlar bunsuz yaşamaq qabiliyyətində olmazdılar.

Allahın gözəl adları arasında Eşidən və Görən adları. O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz qullarının Ona müxtəlif dillərdə və müxtəlif səbəblərə görə müraciət etdikləri səslərini eşidir. O (Pak və Müqəddəs Olan) qatı qaranlıq gecədə belə nəhəng qayalığın altında qara qarışqanı görür. Fövqəluca belə buyurur: “Siz danışığınızı gizlətdikdə və ya ucadan danışdıqda da, gecə gizlən­dikdə və ya gündüz açıq hərəkət etdikdə də - hamınız eynisiniz” (Rədd, 13/10).

ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ      ﮱ ﯓ ﯔﯕﯖﯗﯘﯙﯚ

(22. 62) “Beləcə, Allah – Haqdır, onların isə, Ondan başqa ibadət etdikləri, şübhəsiz ki, uydurmadır, çünki Allah – Fövqəlalidir, Böyükdür”.

Allahın gözəl adları arasında – Haqq adı. O (Pak və Müqəddəs Olan) həmişə olmuşdur və daima mövcud olacaqdır. O – Əvvəlincidir və Ona qədər heç nə olmayıb. O – Sonuncudur və sonda da Ondan başqa heç nə olmayacaqdır. Onun adları və sifətləri qüsursuz və kamildir, Onun vədi doğrudur. Onunla görüş – bir həqiqətdir, Onun dini – həqiqətdir və Ona ibadət – həqiqətdir. Təkcə ibadət fayda verə bilər və bu fayda heç vaxt tükənmə­yəcəkdir. Daş heykəllərə və digər bütlərə gəldikdə isə, onların arasında canlı məxluqlar da, cansız əşyalar da var, onlar insana kömək etməyə qadir deyildir. Onlara ibadət etmək də əbəsdir və faydasızdır, çünki belə ibadət mütləq öləcək və ya yox olacaq yaradılmışlara yönəldilmiş olur. Bu isə o deməkdir ki, belə ibadət heç bir faydalı bəhrə verə bilməz.

Allahın gözəl adları arasında – Fövqəlali və Böyük adları. Allah Öz yaratdığı məxluqlarından yüksəkdədir və Öz kamil sifətləri ilə onlardan misilsiz dərəcədə üstündür. Bütün varlıqlar Onun hakimiyyəti altındadırlar. Böyüklük Allahın adlarına və sifətlərinə də məxsusdur. O (Pak və Müqəddəs Olan) o dərəcədə əzəmətli və şan-şöhrətlidir ki, Qiyamət günü Yer kürəsi Onun ovcunda yerləşəcək, göylər isə Onun sağ əli ilə büküləcəkdir. O (Pak və Müqəddəs Olan) o dərəcədə əzəmətli və şan-şöhrətlidir ki, Onun Ərşi yeddi göyü və yeri əhatə edir. O (Pak və Müqəddəs Olan) o dərəcədə əzəmətli və şan-şöhrətlidir ki, bütün qullarının taleyi Onun əlindədir. Onların etdikləri bütün əməllər Onun ilahi iradəsi ilə baş verir. Onlar istirahət edəndə və ya işləyəndə - bunu təkcə Onun razılığı ilə edirlər.

Allahın əsil əzəməti və böyüklüyü Onun Özündən başqa heç kəsə məlum deyil. Onu tam mənada dərk etmək nə Onun Ona yaxın olan mələklərinə, nə də göndərdiyi peyğəmbərlərə nəsib edilməmişdir. Kamillik, əzəmət və qüdrət sifətlərinin hamı­sı ən mükəmməl formada təkcə Ona məxsusdur. Onun böyük­lüyü və əzəmətinin dəlili – göylərin və yerin bütün məxluq­larının, Ona həmd edərək və Onu şərəfləndirərək, Ona ibadət etməsidir. Məhz buna görə Allahın ucaldılması[12] ifadələri ən şərəfli ibadət ayinlərini fərqləndirən əlamətlərdəndir ki, namaz da bunlara daxildir.

Sonra Fövqəluca, tövhidin haqq olduğuna və Allahın ka­mil­­liyinə dəlalət edən ayələri üzərində insanları düşünməyə çağırır:

   ﯛ        ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ   ﯢ  ﯣ  ﯤ       ﯥﯦ  ﯧ     ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ

(22. 63) “Doğrudanmı sən görmürsən ki, Allah göydən suyu nazil edən kimi, yer necə yaşıllaşır? Həqiqətən, Allah Lütfkardır və Xəbərdardır”.

Məgər sən görmürsən və düşünmürsən ki, Allah yağışı necə nazil edir? Yağış qum basmış və çoxdan saralıb-solmuş ağaclarla və ot-ələflə örtülmüş  qupquru və itaətkar torpağa ya­ğır. Bu baş verən kimi, torpağın üstü dəyişir və o, müxtəlif gözəl bitkilərlə örtülür. Yer əla bər-bəzəyə qərq olur və Allah, qupquru torpağı həyata qaytarmağa Qadirolan, çürümüş sümükləri də həmçinin beləcə diriltməyə qadirdir.

Onun gözəl adları arasında – Lütfkar və Xəbərdar adları. Hər şeydən xəbərdar olması sayəsində O, baş verən bütün proseslərin həqiqi mahiyyətindən xəbərdardır. O, gizli olan və məxfi saxlanan fikirlərdən xəbərdardır. Öz lütfkarlığı sayəsində O, Öz qullarını mərhəməti ilə himayə edir və onları şərdən qoruyur, lakin O, bunu elə edir ki, qulları Allahın müdaxiləsini öz üzərlərində hiss etmirlər. Bununla Allah qullarına imkan verir ki, onlar Onun fövqəlqüdrətinə əmin olsunlar və bilsinlər ki, Onun alacağı intiqam sərt olacaqdır. Lakin onlar həlak olmağın bir addımlığında olanda, O, onlara lütfkarlıq göstərir və bu da Onun lütfkarlığına və hər şeydən xəbərdar olduğuna dəlalət edir. O, yağışın damlalarının hara düşməli olduğundan xəbərdardır və bitkilərin toxumlarının harada yerləşdiyini də bilir. Sonra isə O, yağış damlalarının gedib, yerini heç insanların da bilmədiyi, toxumlara çatmasına imkan verir və onlardan cürbəcür otlar cücərdir. Bu da Onun lütfkarlığına və xəbərdar olmasına dəlalət edir. Allahın gözəl adları arasında – Bilən adı. O, bütün gizli düşüncələri, məxfi saxlanan fikirləri, gizli əməlləri bilir.

  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ      ﯰ  ﯱ  ﯲﯳ  ﯴ  ﯵ  ﯶ  ﯷ   ﯸ  ﯹ

(22. 64) “Göylərdə olanlar da, yerdə olanlar da Ona məxsusdur. Həqiqətən, Allah – Zəngindir, Həmdolunandır”.

Göylərin və yerin bütün sakinləri Allahın məxluqları və qullarıdır. O, onları Öz ilahi hakimiyyəti, kamil idrakı və həm də Özünün mükəmməl fövqəlqüdrəti sayəsində idarə edir. Məx­luqlara gəldikdə isə, onlar heç bir hakimiyyətə malik deyillər.

Allahın gözəl adları arasında – Zəngin adı. Onun zənginliyi kamildir və hərtərəflidir. O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz qullarının heç birinə möhtac deyil. Onun onlara güzəştə getməsi Özünün zəifliyi ilə və ya onları, Öz tənhalığı üzündən, çoxsaylı yaratması ilə əlaqədar deyildir. Onun nə zövcəsi, nə də övladı olmasına ehtiyacı yoxdur. O (Pak və Müqəddəs Olan) əbədidir və yemək - içmək zəruriyyətinə malik deyildir. O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz yaratdıqlarının möhtac olduqları tələbatlara qətiyyən ehtiyac duymur. O (Pak və Müqəddəs Olan) ruzi nazil edir, amma Özünün ona ehtiyacı yoxdur və bütün bunlar Onun ilahi Özübəsliyinin dəlilidir. Onun məxluqlarına gəldikdə isə, onların hamısı Rəbbinə möhtacdırlar. Onlar xəlq edilməyə, uyğunlaş­mağa və müdafiə olunmağa möhtacdırlar və bunlarsız dinə etiqad etməyi və özləri­nin bu dünyadakı həyatını abadlaşdırmağı bacarmazdılar. Bu da Allahın zənginliyinin və Özünəbəsliyinin təcəssümüdür. Əgər göylərin və yerin bütün məskunları, canlılar da, cansızlar da hamısı bir yerə yığışıb birlikdə uca bir yerə çıxaraq, Allahdan, hər kəsin ağlına gələn hər şeyi istəsəydilər, bundan Onun zənginliyi qətiyyən azalmazdı və bu, Allahın ilahi Özünəbəsliyinə dəlalət edir. Bu məziyyətləri sayəsində Allah gecə-gündüz Öz qullarına bol-bol nemət bəxş edir və Öz mərhəmətini onlardan bir an belə əsirgəmir. Bununla yanaşı O (Pak və Müqəddəs Olan) Səxavət Yurdu yaratmışdır ki, orada baxışların görmədiyi, qulaqların barəsində eşitmədiyi və insanın heç xəyalına belə gətirmədiyi şeylər toplanmışdır. Bunlar da Allahın zənginliyinin və Özünəbəsliyinin dəlillərindəndir.

Onun gözəl adları arasında həmçinin Həmdəlayiq adı keçməkdədir. Allahın ilahi mahiyyəti, gözəl adları, kamil məziy­yət­ləri, həm də ədalət, xeyirxahlıq, mərhəmət və müdriklik kimi keyfiyyətlərlə zəngin olan əməlləri, - bütün bunlar ən fövqəlyük­sək tərifə layiqdir. Bu, Onun nazil etdiyi və açıq-aşkar və ya mümkün ola bilən faydalı əməllər işlətməyi əmr edən və insanlara ancaq açıq-aşkar və ya mümkün ola biləcək zərərli əməlləri qadağan edən Şəriətinə da aiddir. Rəbbə yönəldilən həmd və sənalar göyləri, yeri və bunların arasındakıları doldu­rub-daşırır. Bu həmd, həm də Allahın onunla kainatımızın föv­qündə doldurmaq istədiyi hər şeyi əhatə edir. Buna baxma­yaraq, qullar Allahı layiqincə tərifləməyə qadir deyillər, çünki O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz qullarının istənilən təriflərindən ucadır və buna görə də təkcə O (Pak və Müqəddəs Olan) Özü Özünü layiqincə mədh etməyə qadirdir. O (Pak və Müqəddəs Olan) bəzi insanları doğru yola yönəltdiyinə, digərlərini isə Öz yardımından məhrum etdiyinə görə hər növ ucaldılmağa layiqdir. Onun zənginliyi və özünəbəsliyi Həmdəlayiq olmasında özünü büruzə verir və O (Pak və Müqəddəs Olan), məhz zənginliyinə və özünəbəsliyinə görə Həmdəlayiqolandır. 

   ﭑ   ﭒ        ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ    ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜ  ﭝ       ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ   ﭣ  ﭤ  ﭥ   ﭦﭧ  ﭨ       ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ

(22. 65) “Məgər sən görmürsən ki, Allah yerdə olanları da, əmri ilə dənizdə üzən gəmiləri də sərəncamınıza vermişdir? O, göyü saxlayır ki, Onun izni olmadan, yerə düş­məsin. Həqiqə­tən, Allah insanlara Acıyandır və Rəhmedəndir”.

Məgər sən Rəbbinin ecazkar nemətləri və Onun hüdudsuz səxavətini görmür və onların barəsində düşünmürsənmi? Allah yer üzündə nə varsa hamısını: heyvanları, bitkiləri və bütün qeyri-üzvi aləmi sizə tabe etmişdir. O (Pak və Müqəddəs Olan) yerin təkində olanları da sizə həvalə etmişdir. Siz heyvanlardan minik və yük daşıma vasitəsi kimi istifadə edirsiniz. Onlar ağır işlərdə siz kömək edir, sonra da siz onların ətindən yeyirsiniz və ya digər məqsədlər üçün istifadə edirsiniz. Siz öz ehtiyaclarınız üçün ağaclardan və onların meyvələrindən də bəhrələnirsiniz. Axı siz ancaq Allahın mərhəməti sayəsində ağac əkə və onun barından istifadə edə bilirsiniz. Bununla yanaşı siz filiz və qızıl mədənlərindən yararlanır və onlardan faydalı qazıntılar əldə edirsiniz. Allah sizə gəmi inşa etməyi öyrətmiş, dənizləri və oke­an­ları sizə ram etmişdir. Gəmilər sizi və yüklərinizi bir ölkədən digərinə daşıyır. Dənizin dibindən, sizin üçün bəzək əşyaları rolunu oynayan qiymətli şeylər əldə edirsiniz. Allah Öz mərhə­məti sayəsində göylərə yerin üstünə düşməyə imkan vermir. Əgər Onun şəfqəti və hədsiz qüdrəti olmasaydı, artıq göylər çox­dan yerin üstünə düşüb, onun bütün sakinlərini həlak edərdi. Fövqəluca buyurur: “Həqiqə­tən də, Allah göyləri və yeri sax­layır ki, yerlərindən tərpənmə­sinlər. Əgər tərpənsələr, onda Ondan başqa heç kəs onları artıq saxlaya bilməz. Həqiqətən, O – Təmkinlidir, Bağışlayan­dır” (Fatir, 35/41).

Həqiqətən, Allah insanlara qarşı şəfqətli və rəhmlidir. O (Pak və Müqəddəs Olan) insanlara onların doğma valideynlə­rindən daha çox mərhəmət göstərir. O (Pak və Müqəddəs Olan) təkcə xeyirxahlıq arzulayır, halbuki onlar özləri özlərinə həddən ziyadə pislik istəyirlər. Allahın mərhəmətinə gəldikdə isə, insanlar məhz onun sayəsində yer üzündə hökmranlıq edirlər.

  ﭮ  ﭯ  ﭰ   ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ

(22. 66) “O – sizə həyat bəxş edən, sonra sizi vəfat etdirən, daha sonra isə yenidən Dirildəndir. İnsan isə, həqiqətən, naşü­kürdür”.

Allah sizi heçdən yaratmışdır. Sonra O, sizi vəfat etdirəcək ki, daha sonra yenidən dirildib, hər birinizə etdiyiniz yaxşılıqların və pisliklərin əvəzini versin. Lakin insanın təbiəti belədir ki, onların əksəriyyəti, Allahın nazil etdiyi nemətlər üçün minnət­dar­lıq etməkdən boyun qaçırır. Onlar Onun göstərdiyi mərhəməti qəbul etmirlər, bəziləri hətta dirildilmənin gerçəkliyini və öz Rəbbinin fövqəlqüdrətini etiraf etməkdən imtina edirlər. Bunu etməyənlər isə, təkcə Allahın qoruduqlarıdır.

   ﭺ  ﭻ    ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿﮀ  ﮁ  ﮂ         ﮃ  ﮄﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ

(22. 67) “Hər ümmətdən ötrü Biz onların icra edə biləcəyi ayinlər müəyyənləşdirmişik və qoy onlar bu barədə səninlə mübahisə etməsinlər. Öz Rəbbinə dua et! Həqiqətən, sən – doğru yoldasan”.

Fövqəluca bildirir ki, hər bir ümmət üçün ibadət etməkdən ötrü yerlər və müvafiq ayinlər təyin etmişdir. Bunlar bir-birindən müəyyən dərəcədə fərqlənə bilər, lakin onların hər birinin əsası ədalət və hikmətdən ibarətdir. Fövqəluca buyurur: “Sizin hər birinizə Biz qanun və yol müəyyənləşdirmişik. Əgər Allah istəsəydi, sizi bir ümmət edərdi, lakin O belə etmişdir ki, sizə əta etdikləri ilə sizi sınasın. Xeyirxah işlərdə yarışın. Sizin hamınız Allaha qayıdacaqsınız və O, nədə ixtilaf etdiyinizi sizə bildirəcək” (Maidə, 5/48).

İnsanlar dinin hökmlərini öz imkanlarına uyğun olaraq yerinə yetirməlidirlər və onların Allahın qanunlarına müqavimət göstərmək haqqı yoxdur. Xüsusi ilə də bu, savadsız, müşriklik girdabında və açıq-aşkar cahil olan insanlara aiddir. Əgər insan Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəm­bər­­li­yinin həqiqiliyinə əmin olursa, onda o, Elçinin (s.ə.s.) təbliğ etdiyi hər şeyi qəbul etməli, onun (s.ə.s.) hər bir əmrinə itaət etməli və heç vaxt ona (s.ə.s.) etiraz etməməlidir.

Ey Muhəmməd! Kafirlər dinin hökmləri barəsində ağılla­rına gələn düşüncəsiz dəlillərə əsaslanaraq səninlə höcətləşmə­məli­dirlər. Məhz bu dəlillərə əsasən onlar ölü ətinin yeyilməsinə qoyulan qadağanla bağlı mübahisə etməyə cəhd göstərirlər. Onlar yersiz müqayisələr apararaq, belə deyirlər: “Məgər siz özünüz öldürdüyünüzü yeyirsiniz, amma Allahın öldürdüyün­dən imtina edirsiniz?” Onlar həm də belə deyirlər: “Ticarət də sələmçiliyə oxşayır”. Onlar bu qəbildən olan çoxsaylı etirazlara yol verirlər və onların hər birinə ayrı-ayrılıqda cavab verməyin mənası yoxdur, çünki bu adamlar peyğəmbərliyin əsasını heç qəbul belə etmirlər. Onlar dinin bəzi müddəalarını inkar etməsə­lər də, dinə qarşı, ümumiyyətlə, etiraz edirlər.

Buna bənzər etirazlar edən hər kəs, əslində Allahın elçisi­nin peyğəmbərliyini qəbul etmir. Əgər o, bildirirsə ki, təkcə haqqı tapmağa cəhd göstərir, onda ona Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəmbərliyi­nin həqiqiliyini dəlillərlə sübuta yetirmək lazımdır. Əgər o, haqqı tapmağa səy göstər­mirsə, onda onun məqsədi müsəlmanları gücsüzlükdə və zəiflik­də ifşa etməkdir. Məhz buna görə, Allah Öz Elçisinə (s.ə.s.) bu­yurur ki, doğru yola dəvət müdrikliklə və xeyirxah nəsihətlərlə aparılsın və bu yolu, kafirlərin ona (s.ə.s.) etiraz edib-etməmə­yindən asılı olmayaraq, davam etdirmək lazımdır.

Ey Muhəmməd! Səni heç bir şey öz xütbələrindən əl çəkməyə vadar etməməlidir, çünki sən doğru yolla gedirsən və o səni mütləq müqəddəs məqsədinə çatdıracaqdır. Bu yol haqqı dərk etməkdən və saleh əməllər işləməkdən ibarətdir. Sən öz haqqına əminsən və dinində şübhəyə düşmürsən və bu səni Rəbbinin hökmlərini qüsursuz yerinə yetirməyə məcbur edir. Sənin baxışlarına şübhə etmək mümkün deyil və sənin danışdıq­ların da yalan deyil. Əgər sən onların yaramaz istəklərinə və rəylərinə qulaq assan, onlar sənə maneçilik törədər.

Bu ayə Fövqəlucanın aşağıdakı kəlamına bənzəyir: “Allaha təvəkkül et, çünki sən açıq haqqın tərəfdarısan” (Nəml, 27/79). Lakin şərh etdiyimiz ayədə belə bir göstəriş də var ki, kafirlər şəriətin bəzi hökmlərinin mükəmməl mənalarını aydınlaşdıra bildikdə onlarla razılaşırlar. Ərəb sözü olan “huda” (“doğru yol”, “rəhbərlik”) Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təbliğ etdiyi hər şeyə aiddir və insanlar bunun sayəsində doğru yola gəlirlər. Bunlar dinin həm əsas, həm də fərdi məsələləri ola bilər ki, onların kamilliyi, ədalətliliyi və müdrikliyi sağlam düşüncə və korlanmamış təhtəlşüurla təsdiq edilir. Dinin ayrı-ayrı hökmləri və haramları üzərində fikirləşərkən buna asanlıqla əmin olmaq olar.

   ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖ ﮗ  ﮘ       ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ    ﮞ  ﮟ  ﮠ

(22. 68) “Əgər onlar səninlə höcətləşməyə başlasalar, onda de: “Allah sizin nələr etdiyinizi yaxşı bilir”.

(22. 69) “Allah, düşdüyünüz ixtilaf barəsində Qiyamət günü aranızda hökm verəcəkdir”.

Allah Öz Elçisinə (s.ə.s.) buyurur ki, haqqı anlamağa can atmayanlar arasında düşən mübahisələrdən vaz keçsin. Allaha onların əsl məqsədləri və niyyətləri yaxşı məlumdur və onların hər biri öz niyyətlərinə görə əvəz alacaqlar. Doğru yolla gedən hər kəs Cənnət sakinləri arasında olacaq, haqq rəhbərlikdən yayınanlar isə mütləq Cəhənnəm məskunları arasına düşəcəklər. Gələcək Məhkəmə mükəmməl olacaqdır, çünki o, elm əsasında aparıla­caqdır. Məhz buna görə, sonra Allah bildirir ki, Onun elmi hər şeyi əhatə edir və var olan nə varsa, hamısı Onun Kitabında[13] yazıl­mışdır.

   ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩﮪ  ﮫ  ﮬ   ﮭ  ﮮﮯ  ﮰ       ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ   ﯖ

(22. 70) “Məgər sən göydə və yerdə olanların Allaha agah olduğunu bilmirsən? Şübhəsiz ki, bunlar Kitabda vardır. Həqiqətən də, bu, Allah üçün asandır!”

Heç bir şey Allahdan gizli qala bilməz. Ona aşkarda olan da, qeybdə olan da, açıqda və gizlində olan da, keçmiş də, gələcək də məlumdur. Göylərdə və yerdə baş verənlərin hamısı haqqında bu ilahi bilik Mühafizəolunan Kitabda yazılmışdır. Allah qələmi yaradanda ona buyurdu: “Yaz!” O soruşdu: “Nə yazım?” Bu zaman O ona buyurdu ki, Qiyamət gününə kimi baş verəcək hər şeyi yazsın. Əlbəttə, bu, Allah üçün heç də problem deyildi. Hərçənd insanın belə bir şeyi təsəvvür etməsi çox çətindir, Fövqəluca Allah isə çətinlik çəkmədən Öz elmi ilə bütün varlığı əhatə edir və Mühafizəolunan Kitabda yazılan biliklər Kainatda baş verən proseslərə tamamilə uyğun gəlir.

  ﯗ  ﯘ  ﯙ   ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤﯥ  ﯦ  ﯧ     ﯨ   ﯩ  ﯪ

(22. 71) “Onlar Allahın əvəzinə Onun dəlil nazil etmədiyi və barəsində qətiyyən bilikləri olmayana ibadət edirlər. Zalımların köməkçisi olmayacaqdır!”

Fövqəluca Allah bu ayədə Onu öz “ilahlarına” bərabər tutan müşrik­lərin vəziyyəti haqqında xəbər verir. Həqiqətən də onların vəziyyəti ən dəhşətli və çirkindir. Onlar öz əməllərini əsaslandırmağa qadir deyillər və onların barəsində heç bir biliyə malik deyillər. Onlar təkcə öz yollarını azmış ata-babalarının izi ilə kor-koranə gedirlər. İnsan öz etdiyi əməl barəsində səhih məlumata malik olmaya bilər, amma buna baxmayaraq onun haqlı olduğunu sübut etmək olar. Lakin Fövqəluca Allah bildirir ki, O, heç vaxt müşriklərə onların doğruçuluğunu təsdiq edən dəlillər nazil etməmişdir. Əksinə, O, müşriklərin mənfur və yanlış baxışlara etiqad etdiklərini sübuta yetirən inandırıcı və təkzibolun­maz dəlillər nazil etmişdir. Sonra Fövqəluca Allah haqqa inadkar­lıqla müqavimət göstərən mürtədləri hədələyərək, bildirir ki, heç kim onları Allahın cəzasından qurtarmağa kömək etməyəcək.

Lakin öz vəziyyətlərinin ağırlığını dərk etməmiş şərəfsiz­lərin Allahın ayələrini əsas tutacaqları və doğru yola yönəlmək istəyə­cəkləri hələ aydın deyildir. Bəlkə onlar yalana etiqad etmə­lərindən razıdırlar? Sanki buna cavab olaraq Fövqəluca Allah belə buyurur:

ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱ    ﯲ  ﯳ   ﯴ      ﯵﯶ  ﯷ  ﯸ   ﯹ  ﯺ     ﯻ  ﯼﯽ  ﯾ  ﯿ  ﰀ      ﰁ   ﰂﰃ  ﰄ    ﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈﰉ  ﰊ  ﰋ     ﰌ

(22. 72) “Onlara Bizim aydın ayələrimiz oxunanda, sən onların üzündə inkarçılıq ifadəsi görürsən. Onlar Bizim ayələri­mizi oxuyanların üstünə atılmağa hazırdırlar. De: “Sizə bundan da pis olan barəsində xəbər verimmi? Bu – Oddur ki, Allah onu iman gətirməyənlərə vəd etmişdir. Bu qalınacaq məskən necə də pisdir!”

Allahın əzəmətli ayələri haqqı yalandan fərqləndirməyə kömək edir. Lakin kafirlər onlardan üz çevirirlər və onlara etina göstərmirlər. Onlara bu ayələri oxuyanda, üzlərində haqqa qarşı kin və nifrət görmək olar. Onlar qaşqabaqlarını sallayır, baxışları da sərtləşir. Onların haqqa bəslədikləri nifrət o qədər böyükdür ki, onlar Allahın ayələrini onlara oxuyanları öldürməyə və ya ölənə qədər döyməyə hazır olurlar. Bu kafirlərin vəziyyəti necə də yamandır! Törətdikləri cinayət necə də böyükdür! Lakin irəlidə onları daha dəhşətli və daha mənhus sonluq gözləyir. Bu – Cəhənnəm Alovudur və onun pisliyi daha böyük və əbədidir, verəcəyi əzab və əziyyətlər hər an daha da artacaq və daha dəhşətəngiz və işgəncəli olacaqdır.

Sonra Allah bir ibrətamiz misal çəkir ki, insanları bütlərə ibadət etməyin, müşriklərin düşüncəsizliyinin, bütlərin və onlara sitayiş edənlərin murdarlığına inandırsın. Fövqəluca buyurur:

   ﭑ  ﭒ     ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖﭗ  ﭘ  ﭙ    ﭚ  ﭛ  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ   ﭢ  ﭣﭤ   ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫﭬ  ﭭ   ﭮ  ﭯ  ﭰ

(22. 73) “Ey insanlar! Bir məsəl çəkilir, ona qulaq asın. Həqiqətən, sizin Allahdan başqa ibadət etdikləriniz, bir yerə yığışsalar belə, bir milçək də yarada bilməzlər. Milçək onlardan bir şey götürsə, onlar götürdüyünü ondan geri ala bilməzlər. Buna nail olmaq istəyən də, nail olunması istənilən də acizdir”.

Bu məsəl təkcə möminlərə deyil, habelə kafirlərə də aiddir. O, möminlərə əlavə bilik qazanmağa yardım edəcək və onların daha da fərasətli olmasına kömək göstərəcəkdir, kafirləri isə cahilliklərinə görə bəraət qazanmaqdan məhrum edəcəkdir.

Ey insanlar! Bu sözlərə qulaq asın və onların mənaları üzərində düşünün. Qoy sizin ürəkləriniz – laqeyd, qulaqlarınız isə tıxanmış olmasın! Bu məsəli təkcə qulağınızla deyil, qəlbinizlə də dinləyin!

Allahla bərabər ibadət etdiyiniz bütün uydurma “ilahları­nız” hətta bir milçək belə yaratmağa qabil deyillər, halbuki milçək ən cüzi və ən kiçik məxluqdur. Əgər sizin “ilahlarınız” bu ən kiçicik məxluqu yaratmağa qadir deyillərsə, onda daha böyük olan bir şeyi yaradılması barədə nə demək olar?! Onlar hamısı bir yerə yığışsalar da, bu onlara milçək yaratmağa kömək etməz. Əgər o milçək onlardan bir şey götürüb, uçub gedərsə, onlar onun götürdüyünü geri qaytara bilməzlər. Həqiqətən, bu – zəifliyin və gücsüzlüyün son həddidir! Xahiş edən də zəifdir, xahiş olunan də zəifdir. Allahla bərabər ibadət edilən “ilah” da zəifdir, milçək də zəifdir. Onların hər ikisi də zəifdir, lakin köməksiz “ilaha” ümid bəsləyən və onu aləmlərin Rəbbinin səviyyəsinə qaldıran şəxs daha da zəifdir.

  ﭱﭲﭳﭴ ﭵﭶ ﭷ   ﭸ ﭹ  ﭺﭻ

(22. 74) “Onlar Allahı layiqincə dəyərləndirmədilər. Axı Allah – Fövqəlgüclüdür, Fövqəlqüdrətlidir”.

Onlar tamamilə köməksiz və aciz olan məxluqları Allaha bərabər tuturdular, halbuki O, heç nəyə möhtac deyil və mütləq hakimiyyət Sahibidir. Onlar, nə özlərinə, nə də başqalarına fayda və ya zərər verə bilməyən, həyata, ölümə, dirildilməyə sərəncam çəkə bilməyən məxluqları Allaha bərabər sayırdılar, halbuki xeyir də, şər də Onun sərəncamındadır. Odur nemət verən və Öz mərhəmətindən məhrum edən, Öz səltənətində hökmranlıq edən və bütün işləri idarə edən.

Onun gözəl adları arasında – Fövqəlgüclü və Fövqəlqüd­rətli adları. Onun fövqəlgücü hüdudsuzdur, fövqəlqüdrəti isə kamildir. Öz fövqəlgücü və Öz fövqəlqüdrəti sayəsində  O, təkcə Özünün icazəsi ilə işləyən və istirahət edən məxluqlarının taleyini idarə edir. Kainatda ancaq Onun istədiyi baş verir və O, nəyi istəmirsə, o baş verə bilməz. Onun kamil fövqəlqüdrəti sayəsində O, göyləri və yeri yerlərində saxlayır. Onun mükəmməl fövqəl­qüd­rəti sayəsində O, sura cəmi bir dəfə üfürməklə ilkindən başlayaraq sonuncuya qədər bütün yaratdıqlarını dirildəcəkdir. Öz kamil fövqəlqüdrəti sayəsində O, sadə şeylərin vasitəslə zalım hökmdarların bir çoxunu cəzalandırmış və zalım xalqları həlak etmişdir.

Özünün mükəmməl fövqəlqüdrəti, bütlərin acizliyini və təkcə Ona ibadətin doğru olduğunu xatırlatdıqdan sonra, Allah başqa məxluqlardan fərqlənən və onlardan üstün olan elçilərinin rolunu izah edir. Fövqəluca buyurur:

  ﭼ  ﭽ   ﭾ  ﭿ      ﮀ  ﮁ  ﮂﮃ  ﮄ     ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ

(22. 75) “Allah elçilərini mələklərin və insanların arasından seçir. Həqiqətən, Allah – Eşidəndir, Görəndir”.

Mələklərdən və insanlardan olan elçilər mənsub olduqları məxluqatın ən alicənab nümayəndələridirlər. Onlar bütün şərəfli sifətlərə malikdirlər və doğrudan da seçilməyə layiqdirlər. Məxluq­ların ancaq ən yaxşıları elçi olurlar, çünki onlar varlığın əsl mahiyyətindən xəbəri olmayanlar və ya qismən xəbəri olanlar tərəfindən seçilmişlər deyillər. Onları seçən və ucaldan Eşidən və Görən Allahdır ki, Özünün eşitmə və görmə qüdrəti ilə bütün varlığı əhatə edir. O (Pak və Müqəddəs Olan) onları ilahi elminə əsasən Özünün elçiləri seçir və Ona çox yaxşı məlumdur ki, məhz onlar Allahın elçiləri adlanmağa layiqdirlər və Onun vəhylərini diqqətlə dinləməyə layiqdirlər. Fövqəluca buyurur: “...Allah Öz peyğəmbərliyini kimə etibar edəcəyini çox yaxşı bilir...” (Ənam, 6/124).

  ﮉ   ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ     ﮔ

(22. 76) “O onların keçmişini də, gələcəyini də bilir və bütün işləri Allaha qayıdacaqdır”. 

Allah elçilərini göndərir ki, insanları Onun yoluna gəlməyə dəvət etsinlər. Adamların bəziləri elçilərin çağırışına cavab verir, digərləri isə, peyğəmbərlərin təbliğatını rədd edirlər. Bəziləri zəhmət çəkməyə başlayır, digərləri isə öz vəzifələrindən yayınır­lar. Peyğəmbərlərin və elçilərin yerinə yetirdikləri vəzifə məhz budur. Törədilən əməllərin əvəzinin veriləcəyinə gəldikdə isə, o, tamamilə Allahın iradəsindən asılıdır. O (Pak və Müqəddəs Olan) Öz qullarını ya mərhəməti, ya da ədaləti əsasında mühakimə edəcəkdir.

ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ  ﮝ  ﮞﮟ ﮠﮡ

(22. 77) “Ey iman gətirmişlər! Rükuya gedin, səcdəyə qapılın, Rəbbinizə ibadət edin və xeyirxah işlər yerinə yetirin ki, ola bilsin, xilas olasınız”.

Fövqəluca Öz mömin qullarına namaz qılmağı əmr edir, rüku ilə səcdələrin vacibliyini və üstünlüyünü, o cümlədən, ibadətləri bütövlükdə yerinə yetirməyi isə xüsusi ilə vurğulayır. Həqiqətən də, ibadət insanlara sevinc bəxş edir və narahat ürəklərə təskinlik gətirir. Allah bütün bəşəriyyətin Rəbbi və Himayədarıdır və bu, insanları tək olan Allaha səmimiyyətlə ibadət etməyə və xeyirxahlıq göstərməyə yönəltməlidir. Ancaq bu minvalla onlar xilasa nail ola, istədiklərini əldə edə və ən dəhşətli və xoşagəlməz şeylərdən qurtula bilər. Yaradana xalis ibadətdən və Onun qullarına xeyir verməkdən başqa heç bir şey insanlara uğur və xoşbəxtlik qazandırmağa qadir deyil. Allah kimə belə davranmağa kömək edərsə, o, böyük səadətə nail olar və uğur qazanar.

   ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ   ﮬ   ﮭ  ﮮ   ﮯ  ﮰﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕﯖ  ﯗ  ﯘ   ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ   ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ  ﯪ     ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮﯯ  ﯰ  ﯱ     ﯲ   ﯳ   ﯴ

(22. 78) “Allahın yolunda layiqincə səy (cəhd) göstərin. O sizi seçmiş və dininizdə sizə heç bir çətinlik yaratmamışdır. Atanız İbrahimin dini də beləydi. O (Allah), sizi buna qədər də və bunda da (Quranda) müsəlman adlandırmışdır ki, Elçisi sizin şahidiniz olsun, siz isə insanlara şahid olasınız. Namaz qılın, zəkat verin və Allahdan bərk-bərk yapışın! O – sizin Haminizdir. O necə də gözəl Hamidir! O necə də gözəl Köməkçidir!”

Cəhd[14] - qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmağa səylə can atmaq, qeyrət göstərmək deməkdir. Allahın yolunda can yandır­maq, ciddi səy göstərməklə çalışmaq üçün müsəlmanlar ən mükəmməl tərzdə Allahın hökmlərini yerinə yetirməli və bütün imkanlardan, o cümlədən, səmimi nəsihət, təlim, döyüş­[15], cəza­landır­ma, xəbərdarlıq etmə, öyüd vermə və bir çox digər vasi­tələrdən istifadə etməklə insanları Allahın yoluna dəvət etməli­dirlər.

Ey müsəlmanlar! Allah sizi Öz qullarının arasından seç­mişdir və sizin üçün din seçmişdir ki, O onunla razı qalmış və sizin üçün Kitabların ən yaxşısını və elçilərin də ən yaxşısını seçmişdir. Bu böyük nemətə görə Rəbbinizə minnətdarlıq edin və var gücünüzlə Onun yolunda səy göstərin. Allahın insanlara yerinə yetirməyə qabil olmadıqları və ya çiyinlərinə düşən ağır yük kimi çətin vəzifələr həvalə etməsi kimi yanlış ehtimallara qapılmamaq­dan ötrü Fövqəluca xəbərdar edir ki, İslam dinində həddən ağır və yorucu hökmlər yoxdur. Əksinə, Allah dinin ehkamlarını son dərəcə yüngül və yerinə yetirilməsi asan olan etmişdir. Lap başlanğıcdan Allah insanlara onları qətiyyən çətinliyə salmayan və onlara əziyyət verməyən əhdlər nazil edirdi. Dini ehkamların asanlaşdırılması üçün şərait yarandıqda, Fövqəluca Allah mütləq onları asanlaşdırır və ya tamamilə, ya da qismən ləğv edirdi. Bu ayədən çox mühüm bir dini qayda çıxır ki, o da belədir: “Çətinliklər dini hökmlərin asanlaşdırılmasına səbəb olur, son zəruriyyət isə haram əməlin yerinə yetirilməsinə icazə verir”. Bu qayda şəriətin bir çox qanunlarına aiddir və bunlar İslam hüququ üzrə kitablardan yaxşı məlumdur.

Ey müsəlmanlar! Yuxarıda xatırlanan nəzər nöqtələri və ehkamlar sizin əcdadınız İbrahimin (ə) dinidir. O (ə) heç vaxt bu dindən imtina etməmişdi və siz də ondan möhkəm yapışmalı­sınız. İbrahim sizi müsəlman adlandırmışdır və sizin bu adınız yaxşı məlumdur. Ona əvvəlki Müqəddəs Kitablarda da rast gəlinib və o, bu Kitabda və şəriətdə də təkrarlanır. Möminləri keçmişdə müsəlman adlandırmışlar və bütün zamanlarda da bu adla adlandıracaqlar.

Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gəldikdə isə, o (s. ə. s.) sizin yaxşı və pis əməllərinizə şahidlik edəcəkdir. Sizin özünüzə gəldikdə isə, siz qalan digər insanlara şahidlik edəcəksiniz, çünki siz bəşəriyyətin mövcud olmuş ən yaxşı ümmətisiniz. Siz qərəzsizsiniz, ədalətlisiniz və xeyirxahsı­nız. Siz şəhadət verirsiniz ki, Allahın elçiləri haqqı öz qəbilədaş­larına çatdırmışlar və bütün xalqlar haqqı öz elçilərindən öyrənmişlər. Sizin buna şahidlik etməyinizin səbəbi – Allahın bu barədə Öz Kitabında xəbər verməsidir.

Namazı, onun vacib və sünnələrini, onların şərtlərini yerinə yetirərək, icra edin. Haqqı çatan kəslərə vacib sədəqələr ödəyin və sizə göstərdiyi mərhəmətinə görə Allaha həmd edin. Allaha təvəkkül edin və öz gücünüzə arxalanmayın, çünki təkcə Allah sizə hamilik edir və ən gözəl tərzdə sizin işlərinizi sahmana salır. Öz sadiq qullarına istədikləri məqsədə nail olmaq üçün kömək göstərən Hami necə də gözəldir! Öz xahiş edən qullarını hər cür şərdən mühafizə edən Köməkçi necə də gözəldir!

---

[1] Gizli şəriki. F.S.

[2] Quranın ayrı-ayrı ayələri və Allahın Elçisinin (s.ə.s.) hədisləri cəm halında naslar adlanır. F.S.

[3] Yəni, ilahlaşdırılan məxluqlara. F.S.

[4] Allaha şərik qoşan müşriklər. F.S.

[5] Təvaf edən. F.S.

[6] Etikaf edən. F.S.

[7] Bu ilahi müddəa günümüzün ən mühüm məsələlərindən biri olan cihad nəzəriyyəsinin əsası kimi götürülməlidir. Göründüyü kimi, Fövqəluca Allah, müvafiq şəraitə, gücə və vasitələrə malik olmadan çoxsaylı düşmənə qarşı vuruşmağa, hətta o, müsəlmanlara qarşı güc tətbiq etsə belə,  cihad etməyə icazə verməmişdir, çünki bu, İslamın qələbəsinə deyil, möminlərin məhvinə səbəb olardı. Günümüzün örnəkləri, demək olar ki, hamıya məlumdur. Adətən, belə hallarda uduzan müsəlmanlar olur, imansızlar isə buna sevinir, bundan məharətlə istifadə edir və cahil məxluqları dindən, imandan çəkindirirlər. Bu isə Fövqəluca Allahın dininə kömək deyil, zərbə vurmaqdır. Tərc. F.S.  

[8] Bu günlərdə bəzi Avropa ölkələrindən gələn xəbərlərdə dövlət səviyyəsində müsəlmanların dini ayinlərini yerinə yetirməsinin təmin edilməsi üçün xüsusi rəsmi tədbirlər həyata keçirilməsi məsələləri gerçəkləşdirilir.. F.S.

[9] Burada Allahın möminlərə göstərdiyi lütfkarlığı nəzərdə tutulur. Möminlər Allahın bu mərhəmətindən istifadə edərək, şeytanın vəsvəsəsini sınaq kimi qəbul edir, ona uymur, ondan düzgün nəticə çıxarır və beləliklə, əlavə savab qazanırlar. F.S.

[10] Allahın bütün insanları dirildib qəbirlərindən qaldıracağı gün. F.S.

[11] Mühacirlər - Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) zamanında Mədinəyə (və digər ölkəyə) hicrət edən müsəlmanlar. F.S.

[12] Bizim də, ilk dəfə olaraq ana dilimizdə Allahın gözəl adlarından birini – “Fövqəluca” kimi çevirib, bu gözəl, Allahın adına layiq əsərin tərcüməsində işlətməyimiz bu şəriət müddə­asından qaynaqlanmışdır. F.S.

[13] Mühafizəolunan Kitab (Lövhi-Məhfuz) nəzərdə tutulur. F.S.

[14] Ta qədimlərdən, İslamın Vətənimizə gəlişi ilə milli dilimizə daxil olmuş “cəhd” sözü ərəb dilindən alınmadır və “c, h, d” kök hərflərindən törəmə sözdür və bir sıra məna çalarlarını özündə uğurla əks etdirir, o cümlədən, “cihad” sözünün mənasını təmsil etmək qabiliyyətindədir. “Cəhd” sözü də hərəkət tərzini bildirir, “cihad” sözü isə isim olmaqla yanaşı İslam ədəbiyyatında və dinimizdə, ümumiyyətlə, Allah yolunda səy göstərmək, ciddi-cəhlə çalışmaq, məqsədə can atmaq kimi tətbiq olunmasına baxmayaraq, sözün əsl mahiyyəti saxtalaşdırılmış və sözü kabusa çevirməyə çalışmışlar. Gerçək “kommunizm kabusu” ilə yanaşı “cihad kabusu” sadəcə uydurulmuşdur. F.S.

[15] Gördüyünüz kimi, döyüş – bu çoxsaylı vasitələrdən ancaq biridir. Lakin Allahın düşmənləri İslamın çoxsaylı tərkib hissələrinin təkcə birini (səy, cəhd, cihad) mütləqləşdirərək, onu müharibə kabusuna çevirmişlər və bununla xalqların İslama gəlişinin qarşısını almağa cəhd göstərirlər. Nahaq səy göstərirlər! F.S.