34. SƏBA SURƏSİNİN ŞƏRHİ

\~

 SƏBA

 SURƏSİNİN

 ŞƏRHİ

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

 Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ

(34. 1) “Göylərdə və yerdə olanların Ona məxsus olduğu Allaha həmd olsun! Həmd Axirətdə də Ona məxsusdur! O – Müdrikdir, Xəbər­dar­dır”.

Həmd – tərifəlayiq sifətlərin və gözəl əməllərin şərəfləndi­ril­məsidir və həmd yalnız Tək olan Allaha məxsusdur, çünki Föv­qəluca Allahın bütün sifətləri qüsursuzdur, Onun bütün əməlləri isə hikmətlə cilvələnmişdir, Onun təriflənməsinə, Ona minnətdar­lıq edilməsinə layiqdir. Bu sürənin ən başlanğıcında Fövqəluca bil­dirir ki, göylərdə və yerdə olanların hamısının yalnız Ona məx­sus olduğuna görə bütün məxluqlar Allaha həmd et­məlidirlər. Kainatdakı bütün yaradılmışlar Allaha məxsusdur və Onun qul­la­rıdır və Allah onların hamısını ən mükəmməl formada idarə etdiyinə görə mədh edilməyə layiqdir.

Axirətdə də həmd ona məxsus olacaqdır. Məhz orada Al­la­hın ya­rat­dığı məxluqlar dərk edəcəklər ki, dünya həyatında on­la­rın na­il ola bilmə­dikləri şey nə imiş və onda başa düşəcəklər ki, Rəbb ne­cə də Həmdəlayiqolanmış! Bütün məxluqların müha­ki­mə­si baş­lan­­dıq­da, göylərin və yerin sakinləri öz Rəbbinin əda­lə­ti və müd­rik­li­yi­nin kamilliyinə əmin olacaqlar və onların hər biri Al­­laha həmd edə­cəkdir. Hətta, Cəhənnəmə atılacaq əzabkeş­lərin ürək­ləri də Föv­qəluca Rəbbə həmd ilə dolacaqdır, çünki Cə­hən­nəm əzab­keş­­lə­ri­nin cəzası onların törətdikləri cinayətlərin əda­lət­li əvəzi ola­caq­­dır.

Cənnətə düşən möminlərin Allahı şərəfləndirən tərifləmə­lə­rinə gəl­dikdə isə, o barədə çoxsaylı naslarda[1] xəbər verilmək­dədir. Biz bu həqi­qətə, hətta, sadə məntiqi mühakimə yolu ilə də nail ola bilərik. Cənnət sakin­ləri, sadiq qullarını onların ürəklə­rinin istədiyi hər şeylə mükafatlan­dıran, sonra isə bu mükafatı onların heç ağıllarına belə gətirmədikləri nemətlərlə zənginləş­dirən Fövqəluca Rəbbin saysız-hesabsız nemətləri və bol hədiyyə­lərini öz gözləri ilə görəcəklər. Cənnət əhlinin öz Rəbbinə həmd etməsi haqqında nə demək olar? Onlar elə gözəl bir şəraitə düşə­cəklər ki, yer üzündə Allahı dərk etməyə, sevməyə və Onun şa­nını ucaltmaya mane olan hər şeydən xilas ediləcəklər. Həqiqə­tən, Fövqəlmərhəmətli Rəbbə həmd etmək, möminlər üçün Cən­nətin bütün digər nemətlərindən həzz almaqdan daha sevimli və daha ürəyəyatan bir iş olacaqdır.

Onlar Fövqəluca Allahın Üzünü gördükdə və Onun gözəl nitqini eşitdikdə, təkraredilməz bir ləzzət duyacaqlar ki, bu onla­rı bütün digər gözəllikləri və füsunkarlıqları unutmağa məcbur edə­cəkdir. Onlar ara vermədən öz Rəbbini zikr edəcək və zikrin sözləri onların alıb-verdikləri nə­fəslə birlikdə ağızlarından hər an çıxacaqdır. Bunu bilərək, təkcə təsəvvür etmək kifayətdir ki, Cən­nət sakinləri öz Rəbbinin əzəmətini, gözəlliyini və kamilliyini dai­ma seyr edəcəklər ki, möminlərin Fövqəluca Allaha etdikləri həm­din nə qədər qüsursuz və pak olacağını başa düşsünlər. Həqiqətən də, O (Pak və Müqəddəs) – Müdrikdir, Hərşeydən­xə­bərdardır. O (Pak və Müqəddəs), yalnız Öz ilahi müdrikliyinə uyğun olaraq yaradır və hökm­ranlıq edir və Kainat­da olan bütün qeybə məxsus və aşkar hər şeydən xəbərdardır.

 ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ

(34. 2) “O, yerə nəyin girdiyini də, oradan nəyin çıxdığını da və göydən nəyin endiyini də və ona nəyin qaldxdığını da bi­lir. O – Rəhmlidir, Bağışlayan­dır”.

Allah xəbər verir ki, O (Pak və Müqəddəs) yerə düşən yağış su­­yu, toxumlar və müxtəlif heyvanlar və həmçinin oradan çıxan cür­­bəcür bitkilər və hey­vanlar haqqında elmə malikdir. O (Pak və Mü­­qəddəs) həmçinin göylər­dən nazil olan var-dövlətdən, ruzi­dən və qədərdən, göyə ucalan mələklərdən və ruhlardan agahdır. Al­lah – Müdrik Xaliqdir və məx­luqları haqqında Ona hər şey mə­lum­­dur. Lakin bununla yanaşı, O – Rəhmlidir, Bağışlayandır. Rəhm­­lilik və hər şeyi bağışlama sifəti Ona xas olan məziyyət­lər­dən­­dir və Allahın qulları öz Rəbbinin bu gözəl sifətlərinin bəh­rə­lə­ri­ni fasiləsiz olaraq dadmaqdadırlar. Onların hər biri öz əməl­ləri sa­yəsində layiq olduqları qədər nemət və bağışlanma əldə edir­­lər.

ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ

(34. 3) “Kafirlər dedilər ki: “O Saat bizə gəlməyəcəkdir”. Sən də de: “Əksinə, qeybi Bilən Rəbbimə and olsun ki, O, sizə müt­ləq yetişəcəkdir! Nə göylərdə, nə də yerdə, hətta, zərrə qə­dər və ya ondan az, ya da çox bir şey belə Ondan yayına bilməz, çün­ki bunların hamısı aydın bir Kitabda yazılmışdır ki”,

Fövqəluca Allahın əvvəlki ayələrdə qeyd etdiyi kamil si­fət­ləri bütün məxluqları öz Rəbbinə səmimi qəlbdən iman gətirməyi və həmçinin Onu şərəfləndirməyi və ucaltmağı zəruriləşdirir. Bu­na görə sonra Allah bildirir ki, insanlar arasında elələri də var ki, onlar öz Rəbbinin sifətlərini layiqincə qiymətləndirmirlər və buna görə Onu şərəfləndirmir və təriflə ucaltmırlar. Bundan başqa, on­lar Allaha iman gətirmirlər, ölülərin dirildilməsini və Qiyamət gününün baş verəcəyini mümkün olmayan bir şey sayırlar və Allahın elçilərinə (onlara salam olsun!) müqavimət göstərirlər. Allaha və Onun elçilərinə iman gətirmədiklərinə görə, onlar de­yirlər ki, Qiyamət günü olmayacaqdır. Onlar belə hesab edirlər ki, dünya həyatından başqa heç bir şey yoxdur və insanlar doğulur, ölürlər və heç vaxt dirildil­mə­yəcəklər. Allah isə Muhəmməd Pey­ğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr etmişdir ki, onların yalançı iddialarını ifşa etsin və and içsin ki, Qiyamət günü mütləq gələcəkdir. Hər bir insan bu anda inanmağa və diril­mənin gerçəkliyinə şübhə etməməyə borcludur, çünki bunu xəbər verən Allahdır və O (Pak və Müqəddəs), qeybi Biləndir. O (Pak və Mü­qəddəs), bizim gözümüzə görünməyən və ağlımızla dərk edilmə­yən bütün şeylərdən xəbərdardır. Onda bəs biz aşkar və aydın olan bütün şeylər haqqında nə deyək?!!

Sonra Allah bir daha Öz elminin kamilliyini vurğulayaraq, bildirir ki, Ona bütün məxluqlar və hətta onların ən kiçik zər­rə­cikləri haqqında hər şey məlumdur. Kainatda mövcud olan və baş verən bütün hər şey Ona öncədən bəllidir və qələmlə aydın bir Kitabda, yəni, Hifzolunan Kitabda yazılmışdır. Allaha göy­lərdə və yerdə ən kiçik zərrəciklərlə baş verən bütün proseslər, hərəkət və hadisələr məlumdur. Bu isə o deməkdir ki, Ona ölü­lərin bədənlərinin necə çürüyüb dağılması da məlumdur. O (Pak və Müqəddəs) bilir ki, yer insan bədənlərinin müəyyən hissəsini yeyir və bətnində onların başqa hissəsini qoruyub saxlayır, Qi­ya­mət günü isə O (Pak və Müqəddəs), çətinlik çəkmədən insanları dirildəcəkdir. Həqi­qətən, bu dirildilmə, Fövqəluca Rəbbin kamil elmindən olduqca daha az ecazkardır.

 ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ

(34. 4) “iman gətirənlərə və xeyirxah işlər görənlərə əvə­zi­ni versin. Məhz onlara bağışlanma və bərəkətli ruzi hazırlan­mışdır”.

Fövqəluca məxluqlarını dirildəcək ki, bütün qəlbi ilə Allaha iman gətirən və Onun elçilərinə sona qədər sadiq qalan və həm­çinin yaxşı işlər görən və onlarla öz imanının həqiqiliyini təsdiq edən möminləri mükafat­landırsın. Onlar öz imanı və əməlləri sayəsində Allahın bağışlamasına və bərəkətli ruzisinə layiqdirlər. Birinci onları əzablı cəzadan xilas edir, ikinci isə onlara ən çox arzuladıqları şeyi əldə etməyə imkan verir.

ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱﯓ

(34. 5) “O kəslər ki, ayələrimizin təsirsizliyinə cəhd göstə­rirlər, onlar üçün işgəncəli cəzanın əzabı hazırlanmışdır”.

Onlar Allahın nazil etdiyi Kitaba iman gətirmirdilər, Onun ayələrini inkar edirdilər və Fövqəluca Xaliqin zəifliyini və güc­süz­­lüyünü sübut et­məyə cəhd göstərirdilər ki, insanları dirildil­mənin mümkün olmayaca­ğına inandırsınlar. Lakin onlar bədən­ləri­nin və ruhlarının məruz qala­caqları əbədi əzab-əziyyətdən başqa heç nə əldə etmədilər.

ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ

(34. 6) “O kəslərə ki, elm əta edilmişdir, onlar görürlər ki, sənə Rəbbindən nazil edilən – Haqdır və o, Fövqəlqüdrətlinin, Həmdəlayiqin yoluna yönəldir”.

Fövqəluca Özünün doğru yola yönəltdiyi qullarını xatır­la­dır. Onlara açıq-aşkar bir elm verilmişdir və onun sayəsində onlar Al­lahın nazil etdiyi Kitabın və Hikmətin haqq olduğuna şübhə etmirlər. Onlar bilirlər ki, Allahın vəhyinə zidd olan hər şey yalan və uydurmadır, çünki onların elmi qəti əqidələrinə çev­rilmişdir. On­lar inanırlar ki, dinin hökmləri insanları Fövqəlqüd­rətli, Həm­də­layiq Allahın yolu ilə aparır. Onların imanı çoxsaylı amillərlə təs­diq olunur. Birincisi, onlar möhkəm biliklərə malik­dirlər və öz Rəb­­binin ayələrinin doğruluğuna şübhə etmirlər. İkincisi, onlar gö­rür­lər ki, bu ayələr baş verən hadisələr və əvvəl­ki Kitablarla uy­ğun gəlir. Üçüncüsü, onlar son Səmavi Kitabın verdiyi xə­bər­lə­rin necə gerçəkləşdiyinin şahidləri­dirlər. Dördün­cü­sü, onlar bü­tün ölkələrdə yayılmış və insanların özlərində ək­sini tapmış çox­say­lı möcüzələri görürlər. Beşincisi, onlar əmin olurlar ki, bu mö­cü­zələr Fövqəluca Allahın adları və sifətlərinin dəlilləridir.

Bunların sayəsində onlar[2] dərk edirlər ki, Allahın hökmləri və qada­ğaları insanları doğru yola yönəldir, onları valideynlə­ri­nə, qohumla­rına və bütün qalan məxluqlara yaxşılıq etməyə sövq edir, onlara insanın qəlbini yaramazlaşdıran, insanı mükafatlar­dan məhrum edən, vicdansız­casına ət­raf­dakıların həyatına, malı­na və namusuna qəsd etməyə yol verən, onu şirkə, zinakarlığa, sələmçiliyə, rüşvətxorluğa və bir çox günahlara doğru yönəldən pis xasiyyətlərdən xilas olmağa kömək göstərir.

Beləliklə, bu ayədə Fövqəluca, öz Rəbbinin hökmləri və qa­da­ğaları haqqında dərin biliklərə malik olan müsəlmanların üs­tün­lüyünü və ləyaqə­tini və onların Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Al­lahın salavatı və salamı olsun!) nazil edilən qeybə məxsus bi­lik­lə­rə möhkəm iman gətirdik­lərini qeyd etmişdir. Onlar Pey­ğəm­bə­rin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gətirdiyi dinin ger­çək­li­yi­ni təsdiq edir və açıq-aydın bilikləri bütün inad­kar­lıq edənlərə və kafirlərə çatdırırlar.

 ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ

ö(34. 7) “Kafirlər dedilər: “Çürüyüb ovalandıqdan sonra si­zin yeni­dən xəlq ediləcəyinizi söyləyən bir kişini sizə göstə­rəkmi?”

Kafirlər heç nəyə fikir vermədən öz inadkarlıqlarında, dini məsxərəyə qoymaqda və dirilmənin mümkün olmayan bir şey ol­duğuna öz­lə­rini inandırmaqda davam edirlər. Onlar Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) uydurma şey­lər yayan insan adlandırır, onun (s.ə.s.) Təlimini ələ salmağa və məsxərəyə qoymağa yol verirlər. Onlar deyirlər: “Doğrudanmı o, həqiqətən elə düşünür ki, sizin oynaqlarınız bir-birindən ayrıldıq­dan, bədəniniz torpağa çevrildikdən və siz zərrələrə ayrıl­dıqdan sonra diriləcəksiniz?”

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ

(34. 8) “O, Allah haqqında iftira uydurur və ya o – cin­li­dir?” Qətiy­yən yox! Axirət gününə inanmayanlar işgəncələrə məruz qoyula­caqlar və onlar özləri dərin azğınlıq içindədirlər”.

Doğrudanmı o (s.ə.s.) Allaha böhtan atmağa cəsarət etmiş­dir? Bəlkə də o, sadəcə, cin tutmuş dəlidir? Belə olsaydı, onun davranışı qəribə gəl­məzdi, çünki dəlidən hər nə gözləmək olar.

Kafirlər bu sözləri yalnız özlərinin inadcıllığı və zalımlığı üzündən deyirdilər. Onlar Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allah­ın salavatı və salamı olsun!) ən doğru danışan[3] və sağlam düşü­n­cəli bir insan olduğunu çox gö­zəl bilirdilər və buna görə ona (s.ə.s.) ən böyük düşmənçilik bəsləyir və öz qüvvələrini, var-döv­lətlərini də xərcləyirdilər ki, insanları onun (s.ə.s.) Təlimindən uz­aqlaşdırsınlar. Onlar onu (s.ə.s.) yalançı və dəli adlandırır­dılar, la­kin əgər o (s.ə.s.) deyilənlər kimi olsaydı, onlar onun (s.ə.s.) dəvə­tinə diqqət yetirməzdilər. Ağıllı insanlar cinlilərin sözlərinə diq­qət yetirmir və onlara heç bir əhəmiyyət vermirlər.

Əgər fasiqlərin inadkarlığı və zalımlığı olmasaydı, onda onlar mütləq onun (s.ə.s.) moizələrinə qulaq asar və çağırışına ca­vab verərdilər. Lakin ayələr və nəsihətlər kafir insanlara fayda vermir və buna görə Fövqəluca qeyd edir ki, belə sözləri ancaq Axirətə inanmayanlar deyə bilərlər. Onlar cəzalandırılacaqlar və dərin azğınlıq içində olacaqlar, çünki onlar bədbəxtdirlər və haq­dan uzaqdırlar. Dirildilməni mümkün olmayan bir şey sayan, Allahın Elçisini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) inkar edən, onun (s.ə.s.) Pak Təlimini məsxərəyə qoyan və haqqı yalan, ya­lanı, azğınlığı – haqq adlandıran adamlardan daha bədbəxt və da­ha azğın kim ola bilər?

ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ

(34. 9) “Məgər onlar görmürlər ki, onların qarşısında və onların arxasında göydə və yerdə nə var? Əgər Biz istəsək, yeri məcbur edərik onları udsun və ya göyün bir parçasını üstlərinə atarıq. Həqiqətən, bunda –Allaha yönələn hər bir tövbəkar qul üçün ibrət vardır”.

Allah qullarını dəvət edir ki, dirildilmənin gerçəkliyinə əmin olmaq üçün insanlara kömək edən hadisələr və şərait üzə­rin­də dü­şün­sünlər. Diril­dilmənin lehinə olan belə məntiqi dəlillər çoxdur. Sa­dəcə, çevrilib ətrafa diqqət yetirmək, göylərə və yerə baxmaq ki­fa­yət edər ki, bəşər təfəkkürünü heyran qoyan və hətta ən məşhur elm xadimlərini çaşqınlığa salan Allahın fövqəlqüd­rətinə və əzə­mə­tinə əmin olasan. Həqiqətən, göyləri, yeri və on­larda məs­kun­la­şan məxluqları yaratmaq, insanları qəbirdən çıxa­rıb di­rilt­məkdən da­ha çətindir. Bəs onda fasiqləri dirilməni inkar etməyə məcbur edən nədir? Məsələ ondadır ki, onlar Allahın ölüləri necə dirilt­di­yi­ni gör­mədikləri üçün, buna inanmaqdan bo­yun qaçırırlar.

Ey insanlar! Göylər və yer Bizim hökmümüz altındadır və heç vaxt hökmlərimizə itaətsizlik edə bilməzlər, buna görə də, öz küfrünüzlə inad­karlıq etməkdən çəkinin. Əgər inadkarlığı üstün tut­sanız, onda Biz sizi amansız cəzaya məhkum edərik. Göylərin, ye­rin və bütün varlığın xəlq edilməsi üzərində düşünün və siz bü­tün bunlarda, öz Rəbbinə kömək və nəsihət almaq üçün dua edən, Onun hökmlərinə itaət edən və Allahın Öz məxluqlarını di­rilt­məyə qadir olduğuna qəti əmin olan hər bir qul üçün böyük mö­cüzələr görərsiniz.

Allahın qulu öz Rəbbinə nə qədər tez-tez dua və öz günah­la­­rına görə tövbə edirsə, Allahın ayələrindən bir o qədər də çox fay­­da əldə edir, çünki bu zaman onun bütün fikri və niyyəti Al­la­ha yönəlmiş olur. Bunun sayə­sində, o, istənilən təşəbbüsünə baş­la­­dıqda Fövqəluca Rəbbini xatırlayır, bütün gücü ilə Ona ya­xın­la­şır və yalnız Onun mərhəmətini qazanmağın qayğısını çəkir. O, heç vaxt Allahın ayələrinə laqeyd yanaşmağı özünə layiq gör­mür, Onun məxluqlarını müşahidə edir, onların üzərində düşü­nür və ət­rafında gördüyü hər şeydən faydalı ibrət götürməyə can atır.

 ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ

(34. 10) “Biz Davuda Öz fəzilətimizdən bəxş etdik: “Ey dağlar və quşlar! Onunla birlikdə şərəfləndirin!”[4] – buyurduq. Biz dəmiri onun üçün yumşaltdıq”.

(34. 11) “Çoxlu zireh emal et və hörəndə həlqələrin ölçü­sünü gözlə. Xeyirxah davranın, axı Mən sizin nə etdiklərinizi görürəm”.

Allah ayədə xəbər verir ki, O (Pak və Müqəddəs), Öz qulu və elçisi Davuda (ə) lütfkarlığını necə göstərmişdir. O (Pak və Mü­qəddəs) ona (ə) faydalı biliklər əta etmiş, onu (ə) xeyirxah əməllərə ruhlan­dırmış və çoxsaylı dini və maddi nemətlərlə zən­ginləşdirmişdir. O (Pak və Müqəddəs) onu (ə) başqa insanlardan üstün tutmuş, həyat əlaməti göstərməyən dağlara və quşlara Davudla (ə) birlikdə Fövqəluca Allahın şanını ucaltmağı, tərif­ləməyi əmr etmişdir. Belə bir lütfkarlıq nə Davud peyğəmbə­rə­dək (ə), nə də ondan (ə) sonra heç bir insana layiq görülmə­mişdir. Bunun sayəsində bütün müsəlmanlar yadda saxlayırlar ki, hətta dağlar da, heyvanlar da Allahı tərifləyib ucaldır və Ona həmd edirlər. On­lar bu ecazkar məxluqları görür və Fövqəluca Allahı daha da tez-tez yada salır və Ona həmd edirlər.

İlahiyyatçıların bir çoxu deyirdilər ki, dağlar və quşlar Da­vu­du (ə) təkrarlayırdılar[5], çünki Allah ona (ə) elə bir məlahətli səs bəxş etmişdi ki, ondan yer üzündə heç kimdə yox idi. Davud (ə) özünün xoş avazı, riqqətli və həyəcandoğurucu səsi ilə Allaha həmd edəndə və Onu tərifləyib, şanını ucaldanda, bütün insanlar, cin­lər, dağlar, quşlar və bütün digər məxluqlar valeh olurdular və Davudun (ə) ardınca Allaha həmd etməyə başlayırdılar. Belə bir rəy də var ki, Allah dağlara və quşlara Davudu (ə) təkrarlamağı ona görə təlqin etmişdi ki, bununla onun (ə) mükafatını artırsın, axı onların Allahın şan-şöhrətini ucaltmalarının səbəbi o (ə) idi.

Lakin bu, Fövqəlucanın bu şərəfli elçisinə (ə) əta etdiyi ye­ga­nə lütf­karlığı deyildi və buna görə O (Pak və Müqəddəs) bu­yu­rur ki, ona (ə) dəmiri döyməyi və zirehli geyim emal etməyi öy­rət­miş və həm də onu (ə) zirehin həlqələrini emal edərkən öl­onun öl­çülərini nəzərə almağı, həlqələri bir-biri ilə necə bənd etməyi təl­qin etmişdi. Fövqəluca belə buyurur: “Biz ona sizin üçün zireh emal etməyi öyrətdik ki, onlar sizi sizə toxunacaq zərbələrdən qo­rusun. Amma siz şükür edənsinizmi?” (Ənbiya, 21/80).

Allah ona (ə) və ailəsinə göstərdiyi lütfkarlığını Davuda (ə) xa­tırla­daraq, ona (ə) və bütün möminlərə Ona həmd etmək və xe­yir­xah işlər gör­mək hökmü verir. O (Pak və Müqəddəs) əmr edir ki, Ondan qorx­sunlar və öz əməllərini əbəs edə və faydasız­laşdıra bi­ləcək hər şeydən qo­rusunlar. Həqiqətən də, O (Pak və Mü­qəd­dəs) Öz qullarının əməllə­rini görür və heç bir şey Ondan gizlənə və gizlədilə bilməz.

 ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪﮫﮬﮭﮮﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ

(34. 12) “Səhər bir aylıq məsafəni və axşam da bir aylıq məsafəni qət edən küləyi də Süleymana itaət etdirdik. Biz ona ərimiş mis çeşməsi axıtdıq. Cinlərdən də elələri var idi ki, Rəb­bin izni ilə onun qarşısında işləyirdilər. Onlardan hökmümüz­dən yayınanlara Biz Odda əzabı dad­dıracağıq”.

Allah bu ayədə xəbər verir ki, Davud peyğəmbərin (ə) oğlu olan Süleymana (ə) necə lütfkarlıq göstərmişdir. Rəbb küləyi ona (ə) ram etmiş və o da Süleymanın (ə) iradəsinə tabe olaraq, onu (ə) ətrafındakılarla bir­likdə, çox qısa vaxt ərzində, uzaq məsafə­lərə aparardı. Bunun sayəsində Süleyman (ə), insanların iki aya gedə biləcəkləri məsafəni bir gün ərzində qət edə bilirdi. Səhər açılandan günortaya qədər külək bir aylıq yolu keçir və günor­tadan axşam düşənədək o, həmçinin bir aylıq yol qət edirdi. Bun­dan başqa, Allah Süleyman (ə) üçün ərimiş mis çeşməsi axıtmışdı, yəni ona (ə) misi əritməyə və ondan qab-qacaq və digər əşyalar emal etməyə kömək göstərmişdi. Allah şeytanları və cinləri də Süleymana (ə) xidmət etməyə məcbur etmişdi. Onlar onun (ə) əmrlərinə itaətsizlik göstərməyə qabil de­yil­dilər. Allah Süleyman­ın (ə) itaətindən çıxan cinlərə Cəhənnəm cəzası daddı­ra­cağını vəd etmişdi. Bu cəza qarşısında dəhşətə gələrək, onlar peyğəmbərin (ə) bütün əmrlərini yerinə yetirirdilər.

 ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ

(34. 13) “Onlar gözəl saraylar, heykəllər, su hovuzlarına bənzər kasalar və yerindən tərpədilməyən qazanlar düzəldir­di­lər. Ey Davud nəsli! Minnətdarlıq əlaməti olaraq işləyin! Amma Mənim qullarımın arasında şükür edənlər azdır”.

Onlar əzəmətli tikililər, yəni, gözəl qübbəli qəsrlər, saraylar inşa edir, heyvanların və digər əşyaların məharətlə işlənmiş hey­kəllərini yonur və həkk edir, su hövzələrinə bənzəyən nəhəng öl­çülü kasalar düzəldir və dü­zəldildiyi yerlərindən tərpədilməyən və möhkəm dayaqlara söykənən çox iri qazanlar emal edirdilər. Bu kasalar və qazanlar yemək hazırlanması üçün istifadə edilirdi. Süleymanın (ə) tələbatı digər insanların tələbatından yüksək idi.

Sonra Fövqəluca, Davuda (ə) və onun (ə) nəslinə Özünün sə­xavətini və lütfkarlığını xatırladır və onlara Ona həmd etmək hökmü verir. Davu­dun (ə) nəsli – Davud peyğəmbərin (ə) özü, onun (ə) övladları və zövcə­ləridir. Onların hamısı Allahın iki ali­cənab elçisinə (onlara salam olsun!) əta etdiyi çoxsaylı nemətlərin əksəriyyətindən istifadə edirdilər. Amma insan­ların əksəriyyəti onlara Öz nemətlərini bəxş edən və onları hər çür bəla­lardan və fəlakətlərdən qoruyan Allaha şükür etmirlər. Şükür etmək[6] – Fövqəlucanın nemətlərini və bol səxavətini ürəkdən etiraf et­mək­dir, öz zə­ifliyini və Onun xeyirxahlığına möhtac olmağı etiraf et­mək­dir və bəxş edilən nemətləri müxtəlif günah işlərə deyil, Allah xatirinə sərf etməkdir.

ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏﰐ ﰑ ﰒ ﰓﰔ

(34. 14) “Onun ölümünə Biz hökm verdiyimiz zaman, on­lar bunu, sadəcə, onun əsasını içindən yeyən ağac qurdunun sa­yə­sində bildilər. O, yerə yıxıldıqda, cinlərə aydın oldu ki, onlar qey­bi bilsəydilər, belə bir alçaldıcı əzaba düçar olmaz­dılar”.

Cinlər insanları aldadır və onları əmin edirdilər ki, onlar göz­lə gö­rün­məyəni və qeybi bilirlər. Fövqəluca Allah isə insan­lara həqiqəti izah etməyi qərara alır, cin və şeytanların yalançı id­di­alarını ifşa edir. Allah Süleymanın (ə) canını aldıqdan sonra da, cin­lər Süleymanın (ə) səltənətini abadlaşdırmaqda davam edir­di­lər. Bu zaman Süleyman (ə) öz əsasına söy­kənmiş halda tax­tında otu­­rurdu və o (ə) öldükdən sonra da bədəni beləcə otur­muş və­ziy­­yətdə qalmaqdaydı. Cinlər qorxu içində və titrəyə-tit­rəyə onun ya­­nından keçərək, hətta Süleymanın (ə) artıq öldüyü­nü ağıllarına belə gətirmirdilər.

Rəvayət edirlər ki, bu bir il beləcə davam etmişdir. Nəha­yət, ağac qurdu Süleymanın (ə) əsasını yedikdən sonra onun (ə) can­­sız vücudu yerə düşmüşdür. Cinlər dağılışmış və insanlara ay­­dın olmuşdu ki, əgər cinlər qeybi bilsəydilər, belə bir alçaldıcı və­ziyyətə düçar olmazdılar. Həqiqətən, cinlər Süleymana (ə) öz istəklərinin ziddinə olaraq qulluq edirdilər və əgər onlar qeybi bilsəydilər, başa düşərdilər ki, o (ə) artıq ölmüşdür, həm də onlar dünyada hər şeydən çox onun (ə) ölümünü arzulayırdılar ki, onun (ə) onları alçaldıcı köləliyindən xilas olsunlar.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ

(34. 15) “Səbalıların məskənində bir möcüzə – sağda və sol­­da iki bağ var idi. Rəbbinizin nəsibindən yeyin və Ona həmd edin! Gözəl ölkə və Bağışlayan Rəbb!”

(34. 16) “Lakin onlar üz çevirdilər və Biz onların üstünə bir Bən­din[7] selini göndərdik və onların iki bağını iki acı bəh­rəli yulğunlu və bir-neçə şanagüllü bağlarla əvəz etdik”.

(34. 17) “Onların iman gətirmədiyinə görə belə əvəz ver­dik. Məgər Biz naşükürlərdən başqa, kimisə belə cəzalandı­rı­rıq­­­­mı?”

(34. 18) “Onlar və Bizim bərəkət verdiyimiz məskənlər ar­a­sın­­da Biz aydın fərqlənən şəhərlər saldıq və onların arasında yol­­lar müəyyən etdik. Gecə də, gündüz də onların arasında əmin-amanlıqla gedib-gəlin!”

(34. 19) “Onlar dedilər: “Ey Rəbbimiz! Yolda dayanacaq­la­­rı­mız ara­sındakı məsafəni uzat”. Onlar özlərinə zalımlıq et­di­lər. Biz onları na­ğıl­ların mövzusu və darmadağın etdik. Hə­qi­qə­tən, bunda – səbirli olan­lar və şükür edənlər üçün ibrət var­dır”.

Səbalılar – cənubi Yəməndə yaşamış və Məərib şəhərində məs­kun­laşmış bir qəbilə idi. Rəbbimiz bütövlükdə bəşəriyyətə və, xü­susilə, ərəb­lərə ən böyük mərhəmət göstərərək, Şərəfli Quran­da, hələ bu dünya həya­tında olduqları zaman ədalətli əvəz və dəh­şətli cəza almış xalqlar haqqında xəbər vermişdir. Ərəblər on­lar­la qonşu olan xalqların taleyini bilirdilər, qə­dim rəvayətlərdən on­ların haqqında eşitmişdilər və Quran ayələrinin ger­çəkliyinə şəxsən əmin ola bilərdilər. Bütün bunlar onlara Səmavi Kitaba iman gətirməkdə və Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın sala­va­tı və sa­lamı olsun!) moizələrini başa düşməkdə kömək edirdi.

Fövqəluca Allah buyurmuşdur ki, səbalıların məskənində bir dəlil vardır. Bu ifadə ilə nəzərdə tutulan – Allahın səbalıları bö­yük mərhəməti ilə himayə etməsi və onları ehtiyacdan və bə­la­lar­dan xilas etməsidir. Bu, onları Ona minnətdarlıq etməyə və yal­nız Ona ibadət etməyə yönəltməliydi. Sonra O (Pak və Mü­qəd­dəs) izah edir ki, Onun bu mərhəməti iki bağ idi ki, şəhərin sağ və sol tə­rəfində yerləşmişdi. Səbalıların məskəni böyük bir vadinin ya­xın­lığındaydı. Dağ sularının axınları bu vahəyə tökü­lürdü. Sə­ba­lı­lar burada nəhəng bir bənd inşa etmişdilər ki, onun sayəsində va­hə­də su hövzəsi yaranmışdı. Bu su ilə səbalılar va­hə­nin sa­ğın­da və so­lunda yer­lə­şən öz bağlarını suvarırdılar. Bağlar səbalılara se­vinc və ləzzət verən bol məhsul gətirirdi və onların zəruri ye­yin­ti məh­sul­larının əsas hissəsini təmin edirdi. Föv­qəluca onlara bu bağ­la­rı­na və həmçinin digər nemətlərə görə Ona şükür etməyi tap­şır­mış­dı. Onların ölkəsi gözəl idi, havası tə­miz­di, yeri isə bə­rə­kət­li idi. La­­kin ən başlıcası – Allah onlara minnət­darlıq edəcək­ləri təq­dirdə, gü­­nahlarını bağışlayacağını vəd etmiş­di və buna görə də O (Pak və Mü­qəddəs) bildirir ki, onların ölkəsi gö­zəl, Rəbbi isə mərhə­mətli­dir.

Lakin Rəbbin səxavəti təkcə sadalananlarla məhdudlaş­mır­dı. O (Pak və Müqəddəs) görür ki, səbalılar zəngin ölkələrlə tica­rət əlaqəsi qurmaq ehtiyacına malikdirlər və onlara bir varlı qon­şu ölkə ilə ticarət münasibətləri yaratmağa kömək edir. Mü­fəs­sir­lə­rin çoxu yazırlar ki, bu ölkə Yəmən şəhəri olan Sənadır. Buna bax­mayaraq, bəzi ilahiyyatçılar onun – Şam olduğunu gü­man edir­lər. Hər halda, Allah səbalılara bu ölkəyə tacir karvan­larının təh­lükəsiz gediş-gəlişinə yardım göstərirdi və onlar bu za­man heç bir çətinlik çəkmirdilər. Onlar şəhərlər arasındakı məsa­fəni bilir, yol­dan azmır, həm gündüz, həm də gecə tam əmin-amanlıq için­də, qorxu-hürkü bilmədən səfərə çıxırdılar.

Amma onlar naşükür oldular və öz Xeyirxahlarından üz dön­­dərdilər, Ona ibadət etməkdən boyun qaçırdılar və hətta Onun mər­həmətini rədd etdilər. Onlar ticarət səfərlərinin yüngül keç­mə­si və çətinlik yaratmaması ilə qane olmayaraq, səfərlərinin uzun­müd­dətli və çətin olmasını arzu etdilər. Onlar hətta Rəbdən yol­da­kı dayanacaqların arasında məsafələrin uzadılmasını xahiş edir­di­lər. Lakin səbalıların küfrü və naşü­kürlüyü yalnız onların öz­lərinə zə­rər vurdu, çünki Fövqəluca Allah onları ağır cəzaya mə­ruz qoy­du və havaxtsa zəngin olan bu xalqı yoldan çıxaran və az­ğınlığa sa­lan maddi nemətlərdən məhrum etdi. Rəbb onların məs­kən­lə­ri­nə nəhəng su axını yönəldərək, onların su səddini da­ğıt­dı, bağ­la­rı­nı viran qoydu və ağaclarını məhv etdi. Gözəl bağ­la­rın və bəh­rə­gə­ti­rən ağacların yerinə səba­lılar heç bir fayda əldə edə bil­mə­yə­cək­lə­ri ağaclar bitən bağlar əldə etdilər. Allah onları bən­din yarılması ilə cəzalandırdı və əvvəlki bağları əvəzinə, on­lara acı bəhrəli yul­ğun və bir neçə sidr ağacları olan iki yeni bağ əta etdi. Bu yaxşı mə­lum olan ağaclardır və yemək üçün istifadə edi­lən bəhrə ver­mir­lər. Səbalıların əməlləri də belə əbəs – bəh­rə­siz idi. Onlar Al­la­ha minnət­darlıq etməkdən imtina etdilər və ya­ra­maz küfrə üs­tün­lük verdilər və belə olduqda, O (Pak və Mü­qəd­dəs) onları mər­hə­mə­tindən məhrum etdi və onu sərt cəzaya də­yişdi. Həqiqətən, Onun cəzalandırmasına yalnız Ona iman gə­tir­mə­yən­lər və onlara əta edilən nemətlərə görə Ona şükür etmə­yən­­lər layiq gö­rülür.

Cəza səbalıları haqlayandan sonra, onların əvvəlki birliyi də yox oldu və onların arasında çəkişmələr başladı. Onların haq­qın­­­­da xatirələr yalnız xalqların rəvayətlərində qalmışdır və insan­lar səbalılar haqqında ibrətamiz hekayətləri nəsildən nəsilə ötür­müş­­­lər. Ərəblər hətta onların haqqında belə bir atalar məsəli dü­zəlt­­mişdilər: “Onlar səbalılar kimi dağıldılar”. İnsanlar bu xal­qın ta­­­leyinə nəsib olan bədbəxtlik haqqında bir-birinə danış­maq­dan usan­­­mırlar.

Lakin bu rəvayətlərdən faydalı nəticələri yalnız Allahın səbirli və nəcib qulları çıxarda bilirlər. Onlar Onun xatirinə bütün çə­tinliklərə və bəlalara səbirlə dözür, Onun nemətini minnətdar­lıq­la qəbul edir, Onun bəxş etdiyi nemətlərə görə Ona şükür edir və Onun hökmlərini qüsursuz yerinə yetirirlər. Səbalıların ta­rix­çə­sini eşidən belə insanlar başa düşürlər ki, cəza onlara ancaq na­şü­kürlüklərinə görə gəlmişdir və belə bir cəza onların yolu ilə ge­dən hər kəsi təhdid edəcəkdir. Onlar başa düşürlər ki, Fövqəl­uca Rəb­bə həmd və şükür etmək, insanlara öz əmin-amanlığını qo­ru­ma­ğa və fəlakətlərdən uzaq olmağa imkan verir. Allahın elçi­ləri (on­lara allahın salamı olsun!) yalnız əsil həqiqəti xəbər verir­miş­lər və Onun verəcəyi əvəz labüddür və buna, bir vaxtlar yer üzün­də yaşamış qədim xalqların başına gələn saysız-hesabsız ha­di­­sələr şahidlik edir.

 ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ

(34. 20) “İblisin onların haqqında zənni doğru çıxdı və on­­lar, bir qrup iman gətirənlərdən başqa, onun ardınca get­di­lər”.

Allah bildirir ki, səbalılar o insanlardan idilər ki, şeytan Föv­qəlucaya yalvararaq müraciət etdikdə, onları naşükür və kafir ad­landırmış və demiş­di: “Sənin fövqəlqüdrətinə and olsun! Mən onların hamısını, təkcə Sənin seçilmiş səmimi qullarından başqa, yoldan çıxaracağam” (38/82-83). İblis dediyinə tam əmin deyildi – o, sadəcə, bunu güman edirdi. Qeyb ona mə­lum deyildi və Allah da ona bəşəriyyətin taleyindən xəbər vermə­mişdi. Lakin o, ehtimal etmişdi ki, yalnız səmimiyyətlə iman gətirənlər onun fitnə-fəsadlarından çəkinməyi bacara biləcəklər[8]. Səbalılar və on­la­­ra bənzər gü­nahkarlar İblisin kafirlər haqqında rəyini təsdiq et­di­lər. O, yorul­madan on­ları doğru yoldan çıxmağa çağırırdı və öz məqsədinə nail olmağı bacar­mışdı. Yalnız öz Rəbbinin istənilən xeyirxahlığına minnətdar­lıqla ca­vab verən səmimi möminlər şey­tanın ehtimalını doğrultmadılar. Belə bir rəy mövcuddur ki, sə­balılar haqqında hekayət bu surənin ondoqquzuncu ayəsi ilə sona çatır və bu ayədə söhbət bütün bəşəriyyətdən gedir.

 ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ

(34. 21) “Onun onların üzərində heç bir hakimiyyəti yox idi. Biz Axirətə iman gətirənləri ona şəkk gətirənlərdən ayır­maq üçün belə etdik. Rəbbin hər şeyi Qoruyubsaxlayandır”.

İblis Adəmin nəsilləri üzərində ixtiyara malik deyildi və on­­lara istə­di­yini güclə icra etdirə bilməzdi. Lakin müdriklər müd­ri­ki Allah ona insan­ları tovlamağa, azdırmağa, şübhəyə sal­mağa im­kan vermişdi ki, onlardan Qiyamət gününə qəti ina­nan­larla, ona şübhə edənləri ayırd etsin. Buna görə, şeytanın yoldan çı­xar­ma­sı – bir sınaqdır və onun sayəsində sadiq insan yalançı­dan fərq­lənir. Səmi­mi qəlb ilə iman gətirənlər bu sınaq­dan yaxşı çı­xır­lar və İblisin az­dır­malarına aldanmırlar, kəmetiqadlar isə ki­çik bir sar­sıntıya düşən kimi, şübhələrə qapılır və şeytanın ilk ça­ğırışında öz imanlarından dönürlər. Məhz şeytanın azdırması Allahın qullarından kimi­nin vic­danlı, kiminin isə yaramaz oldu­ğunu aşkar edir. Fövqəluca Rəbbə gəldikdə isə, O (Pak və Mü­qəddəs) Öz qullarını mühafizə edir, onların etdikləri əməllərini qo­ruyur[9] və onlar üçün hazırladığı əvəz veriləcək şeyləri də müha­fi­zəsi altında saxlayır ki, Qiyamət günü hər bir insan özünə çata­caq olanı bütövlüklə ala bilsin.

Sonra Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı ol­sun!) əmr edir ki, müşriklərə onların ibadət etdikləri məxluqların in­­sanlara nə xeyir, nə də zərər verməyə qabil olmadıqlarını və iba­­dətə də layiq olmadıqlarını izah etsin. Bundan ötrü Allah belə bu­­yurur:

ﯯﯰﯱﯲﯳ ﯴ ﯵﯶ ﯷ ﯸ ﯹﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ

(34. 22) “De: “Allahla bərabər saydıqlarınızı çağırın”. On­lar göy­lər­də və yerdə, hətta, ən kiçicik bir zərrəyə də sahib de­yillər və onlarda olan hər hansı bir şeyin şəriki belə deyillər və onların arasında Onun kö­məkçiləri yoxdur!”

Sizin dualarınız sizə fayda verməyəcəkdir, çünki sizin uy­durduğu­nuz “ilahlar” gücsüzdürlər və yalvarışlarınıza cavab ver­mək iqtidarında de­yillər. Onlar göylərdə və yer üzündə baş ve­rənlər üzərində heç bir muxtar hakimiyyətə malik deyillər. Allahın onların arasında yoldaşı yox­dur, çünki sizin “ilahlarınız” nəinki müstəqil hakimiyyətə malik deyil, onlar həm də göylərin və yerin üzərində Fövqəlqüdrətli Allahla bərabər, heç bir haki­miyyət bölgüsündə iştirak etmirlər

Lakin müstəqil sahibkar olmayan və ya mülkiyyətdə payı olmayan insan əsil mülkiyyətçinin köməkçisi və ya müavini ola bilər. Əgər müşrik­lərin uydurduqları “ilahlar” Allahın hüzu­run­da belə bir mövqe tutsaydılar, onda onlara yalvarmaq insanlara hökmən fayda verərdi. Yer üzündəki hökmdarlar həmişə müa­vin­lərə və köməkçilərə ehtiyac duyurlar və sonun­cular onlara yar­dım üçün müraciət edən insanlara kömək edə bilərlər. Lakin bütün bunların Allahın səltənətinə heç bir aidiyyəti yoxdur və buna görə O (Pak və Müqəddəs) buyurur ki, Onun məxluqları arasında köməkçiləri yoxdur. O (Pak və Müqəddəs) – Vahid və Fövqəlqüdrətli Hökmdardır və Kainatı idarə etmək üçün heç bir köməkçiyə möhtac deyil­dir. Onda bütpərəstlərin “ilahları” Allah qarşısında hansı mövqeyə malik ola bilərlər? Onlar üçün Fövqəl­qüdrətli Hökmdar qarşısında şəfaətçilik etməkdən başqa bir şey qalmır, lakin Allah belə şəfaətçiliyi rədd edir və buyurur:

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ

(34. 23) “Onun dərgahında, icazə verdiyi kəsdən başqa, ki­minsə şə­faəti fayda verməz. Qorxu onların ürəklərini tərk et­dik­­də, soruşarlar: “Rəbbiniz nə buyurdu?” Onlar: “Həqiqəti, axı O – Fövqəlucadır, Böyük­dür” – deyərlər”.

Bu ayələrdə Fövqəluca bütlərə, salehlərə, ağaclara və digər uy­durma “ilahlara” ibadət edən müşriklərin ümid bəslədikləri bü­tün şeyləri qətiyyətlə rədd edir. Allah onların təfəkkürünün qü­­surlu olduğunu ifşa edir və müş­rikliyin əsasını çökdürür.

Hər hansı müşrik öz “ilahının” yardımına ümid bəsləyərək, ona dua və ibadət edir. Məhz bu ümid onu yalançı “ilahlara” iba­dət et­məyə təkan verir. Heç kimin, Allahdan başqa, göylərdə və yer­də ha­kimiyyətə malik olmadığı, insanlara müstəqil surətdə xe­yir verə və ya zərər vura bilmədiyi, Allahın hakimiyyətində payı ol­madığı, Onun köməkçisi olmadığı və hətta Onun icazəsi ol­ma­dan Onun qar­şısında şəfaətçilik etməyə haqqı olmadığı bir halda, Al­lahdan baş­qa kiməsə ibadət edilməsi – sağlam düşün­cə­yə və di­nə tam zid­dir.

Nəticə etibarı ilə müşrik nəinki öz məqsədinə nail olmur, həm də, özünü ondan daha da uzaqlaşdırır. Fövqəluca xəbər ve­rir ki, bütlərə ibadət müşriklərə heç bir fayda gətirməyəcək və on­ları an­caq əzaba düçar edə­cəkdir. Qiyamət günü bütlər və bütpə­rəstlər bir-birilərini inkar edəcəklər və bir-birilərini lənətləyə­cəklər. Föv­qəl­uca belə buyurur: “İnsanlar toplandıq­da, bütlər on­lara düşmən kə­siləcək və onların ibadə­tini inkar edəcəklər” (Əhqaf, 46/6).

Qəribədir ki, müşriklər Allahın elçilərinə itaət etməkdən ona görə imtina edirdilər ki, onlar insan idilər, lakin özləri daşlara və ağaclara ibadət və dua etməyə razılaşırdılar. Onlar Rəhmli Hökmdara və Ədalətli Hakimə səmimiyyətlə qulluqdan imtina etdikləri halda, onlara faydadan çox zərər gətirən məxluqlara iba­dət etməklə, özlərinin amansız düşməni olan şeytana ibadət et­məklə qane olurdular.

Müzakirə etdiyimiz ayənin ikinci hissəsinə gəldikdə isə, belə bir rəy var ki, onda, əvvəlki ayələrdə olduğu kimi, müşrik­likdən bəhs edilir. Ərəb dilinin qrammatikası qaydalarına uyğun olaraq, əvəzlik öncə xatırlanan ən yaxın ismə aid olur. Qiyamət günü müşriklərin ürəklərini dəhşətli qorxu bürüyəcək və qorxu bu günahkarların ürəklərini tərk etdikdə, şüurları yerinə qayıda­caq və mələklər onlardan soruşacaqlar ki, niyə onlar haqq ilə on­ların yanına gəlmiş elçiləri inkar edirdilər. Müşriklər etiraf edə­cəklər ki, kafirlik və müşriklik yalan və faydasız idi, Rəbbin ayə­ləri və elçilərin təbliğatı – haqlı və həqiqət idi. Fövqəluca buyur­muşdur: “Əgər sən onları Odun qarşısında dayanan görsəydin. Onlar deyəcəklər: “Ah, əgər bizi geri qaytarsaydılar! Biz Rəb­bimizin ayələrini yalan saymazdıq və mömin olardıq!” “Heç vaxt! Əvvəllər onların gizlədikləri, özlərinə aydın oldu. Əgər onları geri göndərsələr, onlar mütləq qadağan olunana qayıdar­lar. Həqiqətən, onlar – yalançıdırlar” (Ənam, 6/27-28). Müşriklər əmin olacaq­lar ki, Allahın vəd etdiyi haqq imiş və etdikləri gü­nahlara görə peşman olacaqlar. Əgər Allahın adları arasında – Fövqəluca, Böyük adları varsa, bu başqa cür də ola bilməzdi, çün­ki O (Pak və Müqəddəs) Öz məxluq­larından Öz Məqamı, Föv­qəlqüdrəti və şan-şöhrətli sifətləri ilə misilsiz dərəcədə üstündür! Allahın əzəmətinin şəhadəti – Onun hakimiy­yə­ti­nin məhdudiy­yət­sizliyidir və bunun qarşısında bütün məxluqlar, hətta ən tə­kəb­­bürlüləri və kafirləri də mütiləşirlər. Bu şərh şərhlərin ən şüb­həsizidir və həmin par­çanın mətni ilə uyğun gəlir.

Lakin bir başqa rəy də vardır ki, ona müvafiq olaraq, bu ayə­də söhbət mələklərdən gedir. Fövqəluca Allah göylərin sakin­lə­­rinə müraciət etdikdə, nəcib mələklər hissiyyatdan məhrum olub, o saat üz üstə düşürlər[10]. Birinci olaraq başını Cəbrail (ə) qal­dırır və Allah ona Öz vəhyini nazil edir. Mə­ləklər özlərinə gə­lən­də və qorxu onların ürəklərini tərk edəndə, onlar bir-bi­ri­lə­rin­dən soruşurlar ki, Rəbb nə dedi. Onda onlardan bir qismi digərlə­ri­nə cavab verir ki, Allah haqqı demişdir. Bu – ümumi bir ca­vab­dır və ondan bəlli olur ki, Rəbbin bütün sözlərinin mütləq haqq ol­masına mələklər əmindirlər. Ola da bilər ki, onlar bir-birilərinə Rəb­bin hansı hökmü verdi­yini və ya nə dediyini xəbər verirlər.

Aciz, qeyri-kamil və faydasız “ilahlara” ibadət edən müş­rik­lər gör necə pozğunlaşmışlar ki, onlar, Fövqəluca və Əzəmətli Rəbbə iba­dətdən imtina edirlər. Halbuki, hətta nəcib mələklər də Ona yaxın ol­malarına və Onun nitqini eşitdikdə, Onun haqdan başqa bir söz söy­ləmədiyini təsdiq etmələrinə baxmayaraq, Onun qarşısında müti və alçalmış vəziy­yətdə dururlar. Fövqəlqüdrətli Hökmdarın və Ha­ki­min qarşısında təkəbbür gös­tərən bu müşrik­lər nəyi gözləyir? Hə­qi­qə­tən, Fövqəluca və Böyük Allah hər cür müşriklikdən üstündür və ya­lan danışan müşriklərin Onun haq­qında uydur­duqları hər şeydən uzaq­dır! Sonra Allah Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, müşriklərin etdikləri şirkdə nə qədər haq­lı olduqlarını onlardan soruşsun. Fövqəluca buyurur:

 ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶﭷ ﭸﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾﭿ

(34. 24) “De: “Sizə göylərdən və yerdən ruzinizi verən kim­dir?” De: “Allah! Həqiqətən, bizlərdən kimsə ya doğru yol­da­dır, ya da açıq-aşkar azğınlıqdadır”.

Ey Muhəmməd! Müşriklər mütləq sənə cavab verəcəklər ki, ruzini verən yalnız Allahdır. Əgər onlar bunu etiraf etməsələr, on­da bunu onlara özün xəbər ver və sən görəcəksən ki, heç kim sə­nin sözlərini təkzib edə bilməyəcək. İnsanlara yalnız Allahın göylərdən və yerdən ruzi nazil etdiyi­nə, yağış yağdırdığına, bitki­lə­ri becərdiyinə, çayları axıtdığına, ağaclarda meyvələr yetiş­dir­di­yinə və insanlara kömək edən və onlar üçün qida mən­bəyi olan müx­təlif heyvanlar yaratdığına onların gözünü aç. Nəyə görə on­lar nemət verə və onlara fayda gətirə bilməyən məxluqlara iba­dət etməyi davam etdirirlər?

Onlara de: “Biz sizinlə tamamilə başqa-başqa adamlarıq. Bi­zim bəzi­lərimiz ehtiramla doğru yolla gedir, digərləri isə az­ğın­lıq burulğanına bat­mışlar. Biz bir-birimizə öz dəlillərimizi təqdim etmişik və onlar kimin doğ­ru dediyinə və doğru yolla get­diyinə, kiminsə, yalan danışdığına və azğın­lıq zülmətində do­laş­dığına şüb­hə yeri qoymur. Bizim dəlillərimiz o dərə­cədə inan­dırı­cıdır ki, hər dəfə yeni-yeni sübutlar gətirməyin mənası yox­dur”.

Həqiqətən, belə sözləri o adam deyə bilər ki, haqqı dərk et­miş, doğru yolu tapmış və öz baxışlının gerçəkliyinə və rəqib­ləri­nin nəzərlərinin yan­lış­­lığına möhkəm əminlik hasil etmiş olsun. Bütün varlıqları Xəlqedən, Kainatı müstəqil İdarəedən, məxluqla­rına çoxsaylı nemətlərini Bəxşedən, onları bəlalardan və müsibət­lərdən Qoruyan və ən gözəl, tərifəlayiq və göy­­lərdə və yerdə hüdudsuz hakimiyyətə Sahibolan Allaha ibadət etməyə çağıran insanlar haqqında düşün! Mələklər və bütün qalan məxluqlar Onun əzəməti qarşısında mütiləşir və Onun fövqəlqüdrətinə tabe olurlar. Ən şərəfli müdafiəçilər Onun qəzəbindən dəhşətə gəlirlər və başqa məxluqlara havadarlıq etməyə yalnız Onun izni ilə razı olurlar. O (Pak və Müqəddəs) – Fövqəluca və Böyük Rəbdir. Onun məqamı ən ucadır, Onun sifət­ləri ən qüsursuzdur, Onun əməlləri ən təqdirəlayiqdir. O (Pak və Müqəddəs) kamilliyə, söh­rətə, gözəlliyə malikdir və ən səmimi tərifə və ehtirama layiqdir. Fövqəlqüdrətli Xaliqə ibadət etməyə, Ona sədaqətlə xidmət gös­tərməyə və Onunla yanaşı digər “ilahların” qəbul edilmə­məsinə çağıran bu insanları və nə heç bir canlı məxluqu yaratmaq gü­cündə olmayan, nə də ruzi verə bilməyən bütlər, daş heykəllər və qəbirlər qarşısında təzim edən günahkarlarla müqayisə et! Bu uydurma “ilahlar” nəinki müşriklərə, hətta heç özlərinə də fayda verməyə və ya zərər vurmağa qadir deyillər. Onlar nə həyata, nə ölümə, nə də dirilməyə sərəncam çəkə bilmirlər. Onlar, sadəcə, ağlı olmayan və onlara ibadət edən insanların dualarına cavab belə verə bilməyən cansız varlıqlardır. Lakin əgər onlar duaları eşidə bilsəydilər belə, onsuz da cavab verə bilməyə­cək­dilər. Qiya­mət günü başladıqda isə bu bütlər və daş heykəllər müşriklərdən də, onların ibadətindən də imtina edəcəklər. Müşriklər və onların bütləri bir-birilərini lənətləyəcəklər və bütün insanlara aydın ola­caq ki, Allahdan başqa, bir canlı məxluq belə göylər və yer üzə­rində hakimiyyətə malik deyil və Allahla bərabər bu hakimiyyətə şərik deyil, Onun köməkçisi deyil və Onun icazəsi olmadan Onun qarşısında şəfaətçilik etmək ixtiyarına malik deyil.

Lakin nə qədər ki, həmin Gün başlamamışdır, müşriklər aciz və faydasız bütlərə müraciət etməkdə davam edirlər, var güc­ləri ilə onların mərhəmətini qazanmağa can atırlar və yalnız Tək Allaha ibadət edənlərin hamısına qarşı nifrət və düşmənçilik bəsləyirlər, möminlərə müqavimət göstərirlər və aləmlərin tək Rəbbinə səmimiyyətlə və sədaqətlə qulluğu təbliğ edən Allah el­çi­lərini rədd edirlər. Bu həqiqəti dərk edənlər, heç bir çətinlik çəkmədən, əsil xoşbəxtliyə nail olanları və haqq yolu ilə gedən­ləri, özünü əbədi bədbəxtliyə məhkum etmiş və azğınlığa düş­müş­lərdən fərq­ləndirirlər. Fövqəluca bu ayədə doğru yolla ge­də­nin kim olduğunu qeyd etmir, çünki bu həqiqət o dərəcədə ay­dındır ki, insanlar əlavə izaha ehtiyac duymurlar.

 ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ

(34. 25) “De: “Sizdən bizim günahlarımız, bizdən də sizin gü­nah­larınız haqqında soruşmayacaqlar”.

Bizim hər birimiz yalnız öz əməllərinə cavab verəcəkdir. Siz mü­səlman­ların edə biləcəyi günahlara görə cavab verməyə­cək­­si­niz, biz də sizin cinayətlərinizə görə cavab verməyəcəyik. Qoy bi­zim hər birimiz haqqı tapmağa səy göstərsin və doğru yola gəl­­sin. Əv­vəllər etdiklərimizə əhəmiy­yət verməyin və qoy bizim hə­­rə­kət­lə­rimiz sizə düzgün seçim etməkdə mane olmasın. İnsan­la­­rın əsil hə­qiqətdə nəyə görə belə davrandıqlarını anlamağa cəhd gös­tər­mə­yin və onların əməllərini gördüyünüz kimi qəbul edin. Haqqa uy­ğun rəftar edin və yalandan çəkinin, çünki Qiya­mət günü hər bir insan öz əməllərinə görə cavab verməyə çağrı­la­caq. Həmin gün Müd­rik və Adil Hakim insanlar arasında on­ların bir-biri ilə nə üs­tündə çəkişdikləri barədə Özü mühakimə edə­cək­dir.

 ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ

(34. 26) “De: “Rəbbimiz bizim hamımızı toplayacaq, son­ra isə aramızda ədalətlə hökm verəcəkdir, çünki O – Hökmve­rəndir, Biləndir”.

Allah müsəlmanları da, müşrikləri də məsuliyyətə cəlb edəcəkdir və ədalətli hökm çıxaracaqdır və aydın olacaqdır ki, kim doğruçu imiş və mükafata layiqdir, kimsə yalan danışıb və cəzaya layiqdir. Həqiqətən, Allah – Hökmverəndir, Biləndir. O (Pak və Müqəddəs) ən dolaşıq və qa­ran­lıq işlərə nur saçmağa və ədalətli hökm çıxarmağa qadirdir, çünki O (Pak və Müqəddəs) insanların bütün əməllərindən agahdır.

 ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ

(34. 27) “De: “Ona şərik qoşduqlarınızı mənə göstərin. Xeyr! O – Allahdır, Fövqəlqüdrətlidir, Müdrikdir”.

Allahla yanaşı ibadətə layiq olanlar haradadırlar? Mən on­la­rı necə ta­nıya və onların ilahlığına necə əmin ola bilərəm? Onlar göy­lərdəmi məs­kunlaşmışlar və ya yerə enmişlər? Həqiqətən, aş­ka­rı da, qeybi də Bilən Allah xəbər vermişdir ki, Ondan başqa di­gər ilahlar yoxdur və ola da bil­məz. Quranda deyilir: “Onlar Al­lah­la yanaşı, onlara nə zərər vura, nə də fayda verə bilənə iba­dət edirlər. Onlar deyirlər: “Onlar – Allah qarşı­sında bizim şə­fa­ətçilərimizdir”. De: “Məgər siz Allaha göylərdə və yerdə elə bir xəbər verə bilərsiniz ki, O onu bilməmiş olsun?” O Pakdır və sizin Ona qoşduğunuz şəriklərdən ucadır” (Yunus, 10/18);

“Həqiqətən, göylərdə olanlar da, yerdə olanlar da Allaha məx­sus­dur. Allahdan başqa digər “ilahlara” ibadət edənlər han­sı yolla gedirlər? Onlar yalnız ehtimal edir və sadəcə yalan danışırlar” (Yunus, 10/66).

Hətta məxluqların ən yaxşıları olan Allahın elçiləri belə Allah­la mü­qayisə oluna biləcək bir kəs tanımırlar. Məgər müş­rik­lər Fövqəlqüdrətli Rəbbin şəriklərini göstərə bilərlərmi?! Əlbəttə ki, Allaha bərabər və bənzər olan yoxdur və Onun şərikləri və rəqibi də yoxdur. Təkcə O (Pak və Müqəddəs) ibadətə və pərəs­tişə layiqdir, çünki Onun Fövqəlqüdrətli, Müdrik adları Onun gözəl adları arasındadır. Bütün varlıq Onun hökmü altındadır və Ona tabedir. O (Pak və Müqəddəs), kamil məxluqlar ya­radır və hikmətli qanunlar qəbul edir.

Əgər Fövqəlucanın hikmətli qanunları arasında, Tək Olan Al­­laha səmimiyyətlə və sədaqətlə ibadət etmək və insanların uğur qazanmaları və məhv olmaqdan, əbədi əzablardan xilas ol­ma­­ları üçün müşriklikdən və uy­durma “ilahlara” ibadət etmək­dən çəkinmək hökmündən başqa bir qa­nun olmasaydı belə, onda təkcə elə bu, Rəbbin kamil müdrikliyinin gözəl dəlili olardı. Bəs onda Fövqəlucanın, hər bir hökmü hikmət incisi olan şəriəti haqqında nə deyə bilərik?!!

 ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ

(34. 28) “Biz səni məhz bütün insanlara müjdəçi və xəbər­da­redən nəsi­hətçi kimi göndərdik, lakin əksər insanlar bilmir­lər”.

Fövqəluca Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bildirmişdir ki, o (s.ə.s.), istisnasız olaraq bütün insanları bol mü­kafat müjdəsi ilə sevindirmək və onları şiddətli cəza haqqında xəbərdar etmək üçün göndərilmişdir. Elçi (s.ə.s.) insanlar üzərində hökmranlıq et­mirdi, lakin inadkar kafirlər on­dan (s.ə.s.), yalnız Bir Olan Allahın qadir olduğu bir şeyi tələb etməkdə davam edirdilər.

Buna görə Fövqəluca buyurur ki, insanlar çox vaxt həqiqət­dən xə­bərsiz olurlar. Onlar gerçəklik haqqında ya sadəcə bilmir­lər, ya da onu qə­bul etməkdən inadkarcasına boyun qaçırırlar. So­nun­cular həqiqi bilikdən məhrum olanlara bənzəyirlər, çünki on­lar haqqı təbliğ edənlərə itaətdən imtina edir və öz kafirliyini doğ­rultmağa cəhd göstərərək, onlardan müm­kün olmayan şeylər tələb edirlər.

ﯓﯔﯕﯖﯗﯘﯙﯚ

(34. 29) “Onlar dedilər: “Əgər siz doğru danışanlarsınızsa, onda bu vəd nə vaxt gerçəkləşəcəkdir?”

Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) zamanında müşriklər məhz belə davranırdılar. Onlar on­dan (s.ə.s.) onun (s.ə.s.) müşrikləri çəkindirdiyi Hesablaşma sa­atının yaxınlaşdırılmasını tələb edirdilər. Həqiqətən, bu, müşrik­lər tərəfindən edilən ən böyük zalımlığın təzahürüydü. Məgər haqqı deməkdən ötrü insan Qiyamət gününün nə za­man başlaya­cağını bilməli idi? Həqiqətən, müşriklərin sözləri onların haqqa bəslədikləri kin-küdurətə və onların kəmağıllılığına dəlalət edir­di. Təsəv­vür edin ki, sədaqətli və səmimi bir insan, onun bu səda­qətini və doğru­çuluğunu bilən bir xalqın yanına gəlir və xəbər verir ki, düşmən döyüşə hazırlaşır və bu xalqı məhv etmək niy­yətindədir. Məgər bu halda insanlar onun doğru danışdığını sü­but etmək üçün yaxınlaşan düşmənin yerini və döyüşün başlan­masının vaxtını ondan istəməlidir­lərmi? Hansı ağıllı insan bu anda belə sədaqətli və düz danışan adamdan dəlillər tələb edər? Əgər adamlardan kimsə bunu tələb edərsə, insanlar onu, sadəcə, axmaq adam sayarlar[11].

Bəs onda ən sədaqətli, doğru danışan, öz istəklərinə uyma­dan, yalnız Rəbbin vəhyləri əsasında danılmaz həqiqəti təbliğ edən və bəşəriyyəti qar­şısıalınmaz və qurtulmaq mümkün olma­ya­­caq cəza haqqında xəbərdar edən insanı yalançı sayan adamlar ba­rədə nə demək olar? Həqiqətən, belə bir insanı Qiyamət gü­nü­nün gəlməsini bilməməsinə görə rədd etmək ən böyük axmaq­lıq­dır.

 ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ

(34. 30) “De: “Sizə vəd edilən Günü siz hətta bir saat belə nə uzaq­laşdıra, nə də yaxınlaşdıra bilməzsiniz”.

Bu, Qiyamət gününün başlanması haqqında insanların bil­məli olduq­ları yeganə həqiqətdir. Onlar bu gündən çəkinməli və ona hazırlaş­ma­lı­dırlar.

 ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ

(34. 31) “Kafirlər dedilər: “Biz nə bu Qurana, nə də bun­dan əv­­vəl­kilərə inanmırıq”. Əgər sən zalımları Rəbbinin qarşı­sında, bir-birinə söz atıb, dayandıqları zaman görsəydin! Zəif­lər tə­kəb­bür­­­lənənlərə deyəcək­lər: “Əgər siz olmasaydınız, biz mömin olar­dıq”.

Fövqəluca Allah müəyyən olunmuş Günün labüdlüyünü xatırlatdıq­dan sonra, həmin dəhşətli gündə kafirləri nəyin gözlə­diyini bildirir. Əgər yer üzündəki insanlarla kafirliyə başçılıq edənlərin və onların ardıcıllarının Məhşər ayağında bir-biri ilə necə çəkişdiklərini görməyə imkan verilsəydi, onda onlar dəhşətli və ağlasığmaz bir mənzərənin şahidi olardılar. Həmin gün kafir­lər bir-birilərini günahlandıracaq və bədbəxtlər onları doğru yol­dan çıxaran başçılarına deyəcəklər: “Siz bizə iman gətirməyə ma­ne oldunuz və küfrü bizə bərbəzəkli göstərdiniz, biz isə yalnız sizin ardınızca gedirdik. Bu gün ancaq siz cəzalandırılmalısınız, çünki biz əzablı işgəncələrə layiq deyilik”.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ

(34. 32) “Özlərini təkəbbürlə aparanlar zəiflərə deyəcək­lər: “Məgər Haqq Təlimat gəldikdən sonra, bizmi sizi ondan uzaqlaşdırdıq? Yox, siz özünüz günahkar idiniz”.

Kafirliyə başçılıq edənlər binəsiblərə etiraz edərək, onların hər birinin müstəqil surətdə qərar qəbul etdiyini sübut etməyə cəhd gös­tərəcəklər. Onlar deyəcəklər: “Biz sizi kafirliyə güclə məc­­bur et­mir­dik və siz imtina etmək və ardımızca gəlməmək im­ka­nına malik idiniz. Bizim sizin üzəri­nizdə heç bir hakimiyyə­ti­miz yox idi”.

ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ

(34. 33) “Belə olduqda, zəiflər təkəbbürlülərə deyəcəklər: “Xeyr! Siz gecə-gündüz bizə əmr edirdiniz ki, Allahı inkar edək və başqalarını Onun­la bərabər tutaq”. Onlar əzabı görüncə peş­mançılıqlarını gizlədə­cəklər. Biz kafirlərin boynuna buxov vu­racağıq. Cəza isə onlara yalnız əməllərinə görə veriləcəkdir”.

Bədbəxt kafirlər öz rəhbərləri və başçıları ilə çəkişməkdə davam edəcək və deyəcəklər: “Siz, öz məkrli nitqlərinizlə gecə-gündüz aldat­ma­ğınız və kafirliyin ədalətli olmasında əmin etmə­yiniz sayə­sində bizi doğru yoldan çıxarda bildiniz. Siz azğınlığı doğru yol, haqqı isə azğınlıq adlan­dırırdınız. Siz Haqq Təlimi ləkələməyə cəhd göstərirdiniz və fitnəkar­lıqlar edirdiniz ki, bizi tamamilə doğru yoldan sapdırasınız”.

Onsuz da bu çəkişmələr kafirlərə heç bir fayda verməyə­cəkdir – onlar ancaq bir-birilərindən əl çəkəcəklər və onların ürəklərini böyük ümidsizlik və məyusluq bürüyəcəkdir. Onlar cəzadan xilas olmaq ümidi ilə bir-birilə­rinin qarşısında özlərini doğrultmaya çalışacaqlar, lakin onlara aydın ola­caq ki, doğrudan da onlardan qisas alınmasına layiqdirlər. Onlar əməllərinə görə sonsuz dərəcədə peşman olacaq və doğru yolla getmədik­lərindən və onları əbədi sarsıdacaq yalanı rədd etmədiklərindən qəm-qüssəyə bata­caqlar. Lakin onlar peşmançılıqlarını ürəklərində çə­kəcəklər, çünki öz na­mussuzluqlarını rüsvayçılıqla etiraf etmək­dən qorxacaqlar. Uzunsürən Qiyamət günü ərzində kafirlər tövbə zamanı cəmi bir neçə dəfə öz peş­mançılıqlarını ucadan etiraf edəcəklər. Eyni şeyi onları Cəhənnəmə atanda da edəcəklər. Föv­qəluca belə buyurur: “Həmin gün zalım öz əllərini çey­nəyərək deyəcək: “Kaş ki, Elçinin yolu ilə gedəydim! Kül başıma! Kaş ki, mən filankəsi özümə dost tutmayaydım!” (Furqan, 25/27-28);

“Onlar deyəcəklər: “Əgər biz qulaq assaydıq və düşün­səy­dik, Od­un sakinləri arasında olmazdıq”. Onlar öz günahla­rını etiraf edəcəklər. Qəhr olsun Od sakinləri!” (Mülk, 67/10-11).

Sonra Fövqəlqüdrətli Allah xəbər verir ki, günahkarlara, məh­buslar kimi, qandal vurulacaq. Fövqəluca buyurur: “...Onları bo­yun­la­­rında buxov və zəncirlənmiş halda qaynar suya sürü­yəcək və Od­da yandıracaqlar”(Mömin, 40/71-72).Həqiqətən, əzab-əziyyətli cəza və ağır buxovlar kafir­liyə, günahlara və ita­ətsizliyə görə ədalətli qi­sas­dır.

 ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔﮕ

(34. 34) “Biz xəbərdarlıq edən nəsihətçini hansı məskənə gön­də­rirdiksə, onun naz-nemət içində rahatlığa alışmış sa­kin­ləri deyirdilər: “Doğrusu, biz sizin gətirdiyinizə inanmırıq”.

Fövqəluca xəbər verir ki, öz elçilərindən imtina etmiş qə­dim xalqlar, bu gün Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın sa­la­va­tı və salamı olsun!) inkar edən fasiqlərə oxşayırdılar. Allahın elçisi (ə) hansı məskənə gəlirdisə, həmin yerin maddi nemətlərlə az­dı­rıl­mış və öz zənginliyi ilə qürrələnən varlı kişiləri onu (ə) rədd edir­dilər.

ﮖﮗﮘﮙﮚﮛﮜﮝﮞ

(34. 35) “Onlar deyirdilər: “Bizim çoxlu var-dövlətimiz və övlad­la­rı­mız var və bizə əzab verməyəcəklər”.

Biz ümumiyyətlə dirildilməyəcəyik və əgər dirildilsək də, bizə yer üzündə saysız-hesabsız dövlət və çoxsaylı övladlar bəxş etmiş Rəbb, bizə Axirətdə mütləq daha bol mükafat əta edəcək­dir. Bu isə o deməkdir ki, biz cəzalandırılmayacağıq.

 ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ

(34. 36) “De: “Həqiqətən, Rəbbim istədiyinin nəsibini ar­tı­rır və ya məhdudlaşdırır, lakin insanların əksəriyyəti bilmir”.

Fövqəluca Allah yalançı bəyənatları təkzib edərək xəbər ve­rir ki, dün­ya həyatında zənginlik və kasıblıq Axirətdə uğur qa­za­nı­lacağına dəlil deyildir. Rəbb var-dövləti Öz ilahi iradəsinə uy­ğun olaraq insanlara nazil edir. İnsanların bəzilərinə bolluq nəsib edir, digərlərinə isə – kasıblıq.

 ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ

(34. 37) “Nə sizin malınız, nə də övladlarınız, siz iman gə­tirməsəniz və yaxşı işlər görməsəniz, sizi Bizə yaxınlaş­dırmaz. Məhz belə insanların əməllərinin əvəzi – uca saraylarda əmin-amanlıq içində olmaqdır”.

İnsan Allaha yalnız Allahın elçilərinin təbliğ etdiklərinin ha­mısına qəti iman gətirməsi və öz xeyirxah əməlləri sayəsində ya­xınlaşa bilər. Bu məziyyətlərə malik olan insanların mükafatı on dəfədən yeddi yüz dəfəyə qədər və daha çox artırılacaqdır. Bu mü­kafatların əsil ölçüsü Fövqəluca Allahdan başqa heç kimə mə­lum deyil. Bu möminlər ən yüksək qəsrlərdə rahatla­nacaqlar ki, ora­da nə qəm-qüssə biləcək, nə də narahatçılıq çəkəcəklər. Onlar ora­da saysız-hesabsız nemətlərdən ləzzət alacaq və öncədən bilə­cək­­lər ki, bu məskəni heç vaxt tərk etməyəcək və heç vaxt orada kədər­lən­mə­yəcəklər.

ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ

(34. 38) “O kəslər ki, Bizim ayələrimizi zəiflətməyə cəhd göstərirlər, əzaba düçar ediləcəklər”.

Onlar öz Rəbbinin elçilərini rədd edirlər və onları yalan da­nışmaqda və gücsüzlükdə ifşa etməyə cəhd göstərirlər. Qiyamət günü Cəhənnəmin qüdrətli keşikçiləri onları yaxalayacaq və on­lar yalnız onda biləcəklər ki, gücsüzlük onların güvəndikləri və ümid bəslədiklərindəymiş.

ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ

(34. 39) “De: “Həqiqətən, Rəbbim öz qullarından istədi­yi­nə nəsi­bini artırır və ya məhdudlaşdırır. O, sizin sərf etdikləri­nizin hamısının əvəzini ödəyəcəkdir. O – ən yaxşı Qismətbəxş­edəndir”.

Fövqəluca bu barədə ona görə xatırladır ki, möminlər qo­humlarına, qonşularına, yetimlərə, kasıblara və digər ehtiyacı olanlara sərf etdikləri fərz və könüllü ianələrin onlara mütləq qaytarılacağına qəti əmin olsunlar. Sədəqə və ianələr heç vaxt on­ları verənin var-dövlətini azaltmır, çünki onla­rın əvəzini verə­cə­yini Fövqəluca Allah Özü vəd etmişdir və O (Pak və Müqəddəs), qullarından istədiyinin nəsibini artırır və ya azaldır. O (Pak və Müqəddəs) – ruziverən səxavət­lilərdən Ən Səxavətlidir. Ey insan­lar! Bunu unutmayın, Ondan var-dövlət və ruzi istəyin və onları əldə etməkdən ötrü zəruri olan və bacardığınız hər şeyi edin.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ

(34. 40) “Həmin gün O, onların hamısını toplayacaq, son­ra isə mələklərə buyuracaq: “Sizə ibadət edənlər bunlar idilər?”

(34. 41) “Onlar deyəcəklər: “Sən Pak və Müqəddəssən! On­lar yox, Sənsən bizim Hamimiz! Xeyr, onlar cinlərə ibadət edirdilər və əksəriyyəti məhz onlara iman gətirmişdilər”.

Qiyamət günü başladıqda, Allah bütün müşrikləri və onla­rın ibadət etdikləri yalançı “ilahları” bir yerə toplayacaqdır. Mə­lək­lərə ibadət edən ka­firləri qınamaqdan ötrü, Fövqəluca nəcib mə­ləklərdən soruşacaq: “Bunlar sizəmi ibadət edirdilər?” Mələk­lər müşriklərin onlara ibadət etməsini inkar edib deyəcəklər: “Yox­­dur Səndən başqa ilah! Sən hər hansı müşriklikdən Ucasan! Biz Səni sevir, Sənin lütfkarlığına ümid bəsləyirik və bizim bütpə­rəst­lərlə heç bir münasibətimiz yoxdur. Biz Sənin Himayənə möh­­ta­cıq və heç vaxt insanları özümüzə ibadət etməyə çağırma­rıq. Məgər biz Səndən başqa saxta ilahlar uydurarıqmı və kiminsə hi­mayəsinə ümid bağlaya­rıqmı?!! Müşriklər cinlərə və şeytanlara ibadət və itaət edirdilər və onlar da müşrikləri mələklərə və uy­durma “ilahlara” ibadət etməyə sövq edirdilər”.

Onların şeytana ibadəti – ona və onun tərəfdarlarına itaət et­­mələ­rindən ibarət idi. Fövqəluca bunu, bütün müşriklərə müra­ci­ət edərkən izah etmiş və belə buyurmuşdu: “Məgər Mən, ey Adəm oğulları, nəsihət etmə­mişdim ki, sizin açıq düşməniniz olan İblisə ibadət etməyəsiniz və Mənə ibadət edin? Bu – düz yol­dur” (36/60-61). Lakin müşriklər Allaha itaətsizlik göstərdilər, şey­­tana etibar etdilər və ona itaət etməyə başladılar. Onlar şey­ta­na iman gətirdilər, çünki iman həmişə etibar və itaətdən ibarət olur.

ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻﭼ ﭽﭾ

(34. 42) “Bu gün siz bir-birinizə nə fayda, nə də zərər verə bilməyə­cək­siniz. Biz zalımlara buyuracağıq: “Dadın yalan he­sab etdiyi­niz Odun əzabını!”

Mələklər müşrikləri inkar edib onlardan üz döndərdikdən son­ra, Fövqəluca onlara müraciət edərək buyuracaq: “Bu gün ara­la­rı­nızdakı əlaqə­lər qırılmışdır və buna görə siz bir-birinizə fayda və zə­rər verə bilməz­siniz”. Sonra da Rəbb kafirləri və günah­karları Cə­hən­nəmə atdıraraq onlara belə buyuracaq: “İnkar etdi­yiniz cəzanı da­dın! Siz onu öz gözünüzlə görür­sünüz və oranın alov bu­rul­ğa­nı­na artıq salınmızınız. Bu – sizə xeyir­xah işlər gör­məyə və cəzadan xi­las olmağa imkan verməyən kafirliyinizə görə ədalətli qisasdır”.

ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ

(34. 43) “Onlara Bizim aydın ayələrimizi oxuyanda, onlar de­­yirlər: “Bu – sadəcə, bir kişidir ki, sizi atalarınızın ibadət et­dik­lə­rindən uzaq­laşdırmaq istəyir”. Onlar deyirlər: “Bu – sa­də­cə, uy­du­­rulmuş bir yalan­dır”. O kəslər ki, haqq onlara gəl­dik­də, ona iman gətirmədilər, deyirlər: “Bu – yalnız aşkar bir sehr­baz­lıqdır”.

Fövqəluca xəbər verir ki, müşriklər, bu dünyada onlara ay­dın şəkildə izah edilən Quran ayələri çatdırılanda və Allahın, Onun Elçisinin (ona Allah­ın salavatı və salamı olsun!) doğru­çu­lu­ğu təkzibedilməz dəlillərlə on­lara təqdim ediləndə, özlərini ne­cə apa­rırlar. Bu sübutlar və dəlillər onla­ra hər bir xeyiri aydın­laşdırır və onları hər hansı şərdən çəkindirir. Bunlar Rəbbin insanlara bəs­lə­diyi ən böyük mərhəmətidir və Allahın bütün qul­la­rını Föv­qəl­uca Allaha və Onun Kitabına iman gətirməyi və Onun bütün hökm­lərinə itaət göstərməyi vacib edir. Lakin müş­riklər Föv-qəl­u­ca­nın bu lütfkarlığına naşükürlüklə cavab verirlər, Onun Təlimini rədd edir və Onun şərəfli Elçisi (s.ə.s.) haqqında deyirlər: “Bu kişi sizi yolları ilə getdiyiniz əziz atalarınızın adətlə­rin­dən uzaq­laş­dırmağa çağırır ki, siz ixlasla yalnız bir Allaha qul­luq edəsiniz”.

Müşriklər, yalan təbliğatçılarının vəsvəsəsi sayəsində, haq­qı inkar edirlər və sonuncular nəinki öz doğruçuluqlarını sübut edən inandırıcı dəlillər gətirməyə, onlar hətta ağıllı insanların ürə­yinə kiçik bir şübhə salmağa belə qadir deyillər. Haqqı danan və azğın qardaşlarının da haqqı danmaları ilə özlərinə bəraət qa­zan­dıran azğın günahkarlar kimin ürəyinə şübhə sala bilərlər? Özünə belə bəraət qazandırmaq əsil axmaqlıqdır. Allahın dinini təkzib etməyə cəhd göstərən müşriklərin, filosofların, materi­a­list­lə­rin, ateistlərin və digər allahsızların sözləri üzərində sadəcə dü­şün­mək ki­fa­yətdir ki, onların hamısının eyni cəfəngiyat oldu­ğunu an­layasan. Onların sözləri və əməlləri Qiyamət saatının baş­lan­ma­­sına qədər haqqı rədd etmək istəyən hər bir kəs üçün nü­mu­nə­dir.

Müşriklər öz davranışlarına yollarını azmış atalarının əməl­ləri ilə haqq qazandırırlar və Allahın elçilərinin (onlara salam ol­sun!) Təlimini rədd etməyi özlərinə rəva görürlər, amma təkcə bu­nun­la özlərini məhdud­laşdırmırlar. Onlar cəsarət göstərib, Şərəfli Kita­ba böhtan atırlar və onu, Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) özünün qondardığı uydurulmuş yalan, yəni saxta Ki­tab adlandırırlar. Onlar həm də onu açıq-aşkar sehr, yəni sehr­baz­lıq əməli adlandırırlar ki, bunun da yanlışlığı hər kə­sə aydındır. On­lar öz iftiraçı danışıqları ilə Haqqa bəslədikləri nifrəti nümayiş et­di­rir və axmaqların və nadanların arasında özlərinə yardımçı axta­rır­lar.

Beləliklə, müşriklərin öz etiqadı və baxışlarının lehinə gə­ti­rə bi­ləcək­ləri nə bir inandırıcı, nə də hətta şübhədoğurucu də­lil­ləri belə yox­dur. Əgər onlar öz baxışlarını əsaslandırmağa cəhd göstərsələr, bu­nu edə bilməyə­cəklər, çünki onların nəzəriyyələ­rinin nə zəmini, nə də təməli vardır. Buna görə sonra Fövqəluca belə buyurur:

 ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ

(34. 44) “Biz onlara oxuya biləcəkləri bir Kitab əta etmə­miş və səndən əvvəl onlara bir çəkindirici göndərməmişdik”.

Onların istinad edə biləcəkləri bir Kitabı, sözlərinə və hə­rə­kət­­lərinə əsaslanaraq özlərinə bəraət qazandıra biləcəkləri bir el­çi­ləri yox idi. Onların nə aydın biliyi, nə də bunun izi-tozu belə yox idi[12].

ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ

(34. 45) “Onlara qədər olanlar da yalançı saymışdılar. Bun­­­lar Bizim onlara əta etdiklərimizin heç onda birini də al­ma­mış­­­dılar, lakin onlar Mənim elçilərimi inkar etdilər. Gör, Mə­nim inkar etməm necə oldu!”

Allah Məkkə müşriklərinə müraciət edir və onları, onlar­dan əvvəl­ki kafirləri haqlamış cəzadan xəbərdar edib çəkindirir. Məkkəlilər Allahın əv­vəlki xalqlara əta etdiklərinin onda bir his­səsinə belə nail ola bilməmişdilər[13]. Lakin onlar Allahın elçilərini qəbul etmirdilər və buna görə Allahın onları ifşa etməsi dəhşətli olmuşdur. Allah onları qınamış və işgəncəli cəzaya mə­ruz qoy­muşdu. Rəbb onların bəzilərini dənizdə qərq etmiş, digərlərini sarsıdıcı qasırğa ilə, başqalarını qulaqbatırıcı fəryadla, bəzilərini zəlzələ ilə və digərlərini şiddətli küləklə məhv etmişdi. Ey kafir­lər! Öz küfrünüzdə inadkar olmağa cəsarət etməyin ki, əvvəlki xalqların başına gələnlər sizin də başınıza gəlməsin.

ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ

(34. 46) “De: “Mən sizə yalnız bir şeyə: Allah xatirinə iki­likdə və ya təklikdə səy göstərib, sonra düşünməyi məsləhət gö­rürəm. Sizin yolda­şınız cinli deyil. O, qarşınızdakı ağır əzab-əziyyəti, sadəcə, sizin nəzəri­nizə çatdırandır”.

Mən xahiş edirəm mənim məsləhətimə qulaq asıb, bunu edə­siniz. Belə hərəkət etsəniz, bu ədalətli olar, çünki mən sizdən ar­dımca kor-koranə gəlməyinizi və öz baxışlarınızdan dönməyi­nizi xahiş etmirəm. Qarşınıza haqqı tapmaq məqsədi qoyun və çalışın ki, Allahın qarşısında səmimi ola­sınız. Bir yerə toplaşın və mənim si­zi dəvət etdiyim şeyi müzakirə edin. Sonra tənhalığa çə­kilin və öz vic­danınız qarşısında səmimi olun. Düşün­dük­lərinizi cəm­ləşdirin və sizə göndərilmiş elçi barəsində fikirləşin. Məgər o, dəliyə oxşa­yır? Məgər onun görkəmi, nitqi və məziyyətləri dəlilə­rə xasdırmı? Bəlkə o, doğrudan da haqlı peyğəmbərdir və sizi müsibətlərdən çə­kin­dirir və baş verəcək şiddətli və ağrılı cəzalar barədə xəbərdar edir?

Əgər siz bu məsləhəti dinləsəniz, sizə tamamilə aydın olar ki, Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) cin tut­muş dəli deyildir. Onun (s.ə.s.) zahiri görkəmi, onun (s.ə.s.) baxışı dəlilərin görkəminə və baxışına bənzəmir. Onu nə boğmaca, nə qıcolma tutmur. Əksinə, o (s.ə.s.) ən gözəl görkəmə malikdir və ən zərif davranışlar sahibidir. O – alicənab xasiyyətə malikdir, sakitdir, təvazökardır, ləyaqətlidir və bir çox digər müsbət məziy­yətləri vardır ki, onlar yalnız ən ağıllı insanlara məxsus olur.

Əgər siz onun (s.ə.s.) gözəl kəlamları və müdrik nitqləri üzə­­rin­də düşünsəniz, əmin olarsınız ki, onlar həmsöhbətlərinin ürəklə­ri­nə rahatlıq və iman bəxş edir, onların qəlbini paklaşdırır, onlara ən gö­zəl xasiyyətlər aşılayır və onları pozğun əxlaqdan xi­las edir. O (s.ə.s.) danışmağa başlayan kimi, insanlar ona (s.ə.s.) hör­mət və ehti­ram bəsləməyə ruhlanırlar. Məgər belə rəftarı də­lilərin azğınlığı ilə mü­qayisə etməkmi olar? Məgər belə nitqlər də­lilərin sayıqlamasına oxşayırmı?!!

Hər hansı bir adam ya təklikdə və ya digər insanlarla bir­lik­də olar­kən Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) həya­tı və davranışı üzərində düşünərsə və onun (s.ə.s.) doğrudan da Allahın Elçisi olduğuna cavab tapmaq istə­yərsə, mütləq belə bir nəticəyə gələr ki, Muhəmməd (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) sədaqətli peyğəmbər və həqiqi elçidir. Məkkəlilər isə buna daha asanlıqla inanmalıydılar, çünki onlar Allahın Elçisini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) anadan ol­du­ğu gündən rəhmətə getdiyi günədək yaxşı tanıyır­dılar[14].

 ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰐ ﰑ

(34. 47) “De: “Mənim sizdən istədiyim mükafat yalnız si­zin üçündür, məni isə Allah mükafatlandıracaqdır. O – hər şe­yin Şahididir”.

Allah xəbər verir ki, əgər Allahın Elçisi (ona Allahın sala­va­tı və sala­mı olsun!) İslamı qəbul edənlərin varidatını əlinə keçir­səydi və onlardan öz moizələri üçün haqq tələb etsəydi, bu hal insanların haqqa iman gətirmə­sinə və ona itaət etməsinə mane olardı. Lakin Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bu fikirdən çox uzaq idi və buna görə Fövqəluca ona (s.ə.s.) əmr edir ki, belə desin: “Mən sizdən doğru yola gəldiyinizə görə mü­kafat istəmirəm. Mən sizi dəvət edirəm ki, mükafatınızın yalnız özünü­zə çatacağına şahid olasınız. Məni isə qoy Allah mükafat­lan­dırsın, axı O (Pak və Müqəddəs) – bütün varlığın Şahididir. Allah çox gözəl bilir ki, mən sizi nəyə dəvət edirəm və əgər mən sizə yalan desəydim, onda O (Pak və Müqəddəs) məni çox sərt cəzalandırardı. Lakin bununla belə, unutmayın ki, Allah həmçi­nin sizin hamınızın əməllərinin Şahididir. O (Pak və Müqəddəs) bütün əməllərinizi yadda saxlayır və törətdik­lərinizin hamısına görə sizə əvəzini verəcəkdir”.

 ﰒ ﰓ ﰔ ﰕ ﰖ ﰗ ﰘ ﰙ

(34. 48) “De: “Həqiqətən, Rəbbim – Haqqı Naziledəndir. O – Qeybibilən­dir”.

Fövqəluca Öz peyğəmbərinə (ona Allahın salavatı və sala­mı olsun!) əmr edir ki, Rəbbin əbədi Qanununu insanlara xəbər versin. Bu Qanuna uyğun olaraq, Allah haqla yalanı məğlub edir. O (Pak və Müqəddəs) Öz məxluqlarına haqqı izah edir və kafir­lərin yalan iddialarını təkzib edir və nəticədə yalan dağılır və yox olur. Bunda – düşünən insanlar üçün dəlillər vardır. Onlar görür­lər ki, Qeybi­bi­lən Rəbb müşriklərin yanlış baxış­larını ifşa edir, on­la­rın inadkar­lı­ğı­nı və küfrünü üzə çıxarır, yer üzündə Haqqı ya­yır və yalanın, qüsurların kökünü kəsir. O (Pak və Müqəddəs) Onun bəzi qulları­nın ürəyini dolduran vəsvəsə­lərdən və şübhə­lər­­dən agahdır və bu şübhələri darmadağın edə bilən inandırıcı də­lilləri Biləndir.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ

(34. 49) “Haqq gəldi – yalan heç nə törədə və geri qaytara bilməz”.

Allah Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və sa­la­mı olsun!) buyurur ki, Rəbbin haqqını və onun dəlillərini onlara ar­tıq açıqla­dığını insanlara xatırlatsın. Buna görə yalan heç vaxt haq­qa üstün gələ bilməz, heç vaxt şər törədə bilməz və özünün əv­vəl­ki gücünü də qaytara bilməz. Elçi (s.ə.s.) haqqı bəşəriyyətə çat­dırdı və kafirlərə göstərdi ki, onlar haqqa qarşı müqavimət gös­tər­mək qüdrətində deyillər. O (s.ə.s.) onlara bəyan etdi ki, on­lar haq­­qı – yalan və azğınlıq adlandıra bilərlər, lakin bu haqqın özü­nə heç bir zərər vurmaz və səmavi dinin qələbəsinin qarşısını ala bil­məz.

 ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ

(34. 50) “De: “Əgər mən sapmışamsa, öz zərərimə sap­mı­şam. Əgər mən doğru yolla gedirəmsə, bu yalnız Rəbbimin mə­nə vəhyinin sayəsin­dədir. Həqiqətən, O – Eşidəndir, Yaxındır”.

Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr olun­muş­du ki, müşriklərə bəyan etsin: əgər o (s.ə.s.) yolundan sapsaydı, bu­nunla yalnız özünə zərər vurmuş olardı. Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) belə davra­nışı onu göstərir ki, haqqın təsdiq edil­məsi naminə mübahisəyə girmiş həmsöhbətə güzəştə getmək lazımdır. Əlbəttə ki, Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yolunu azmaqdan uzaq idi. Allah bizi belə düşüncələrdən qorusun!

Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müşrik­lərə demiş­di ki, onun (s.ə.s.) doğru yolla getməsi onun (s.ə.s.) öz xidməti deyil, Fövqəluca Rəbbin lütfkarlığındandır, çünki O (Pak və Müqəddəs), onu (s.ə.s.) doğru yola yönəltmişdir. O (Pak və Müqəddəs) ona (s.ə.s.) haqqı tapmaqda yardım etmişdir və bu məsələdə bütün möminlərə kömək göstərir. Eşidən və Yaxınolan adları – Onun gözəl adları sırasındadır. O (Pak və Müqəddəs) qullarının sözlərini və nitqini eşidir və Ona dua edənlərin dua­sına və Ona kömək üçün müraciət edənlərin müraciətinə cavab verir.

ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ

(34. 51) “Əgər sən onların necə qorxduqlarını görə bil­səy­din? Onlar qaça bilməyəcəklər və yaxındaca yaxalanacaqlar”.

Ey Elçi! Əgər sən Qiyamət günü kafirləri görsəydin, onda qarşında dəhşətli və xoşagəlməz bir mənzərə açılardı. Həmin gün kafirlər Cəhənnəm cəzasını görəcək və yalançı saydıqları elçilərin doğruluğuna əmin olacaqlar və bu zaman onları qarşısıalınmaz şiddətli qorxu hissi bürüyəcəkdir. Onlar qaçmaqla özlərini xilas edə bilməyəcəklər və yaxınlıqdaca ələ keçiriləcəklər. Həmin gün­dən onlar üçün artıq qurtuluş olmayacaqdır. Onların hamısı Cə­hən­nəmin yaxınlığında olacaqlar və mələklər onları heç bir çə­tinlik çəkmədən alovsaçan Burulğana atacaqlar.

ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ

(34. 52) “Onlar deyəcəklər: “Biz buna iman gətirdik!” La­kin bu uzaq­lıqda onu necə əldə edə bilərlər!”

Kafirlər Cəhənnəmin qarşısında dayanıb ucadan bağıra­caq­lar ki, onlar yalan hesab etdikləri hər şeyə iman gətirdilər. Lakin məgər onlar bu uzaq bir yerdə, onlarla iman arasında keçilməz bir səddin ucaldıldığı məs­kəndə, həqiqi iman sahibi ola bilər­lər­mi? Qiyamət günü kafirlər artıq imana nail ola bilməzlər. Onlar iman gətirməyə hələ imkanları olduğu bir vaxtda bunu etmə­liy­dilər və onda Rəbb onların tövbəsini qəbul edərdi.

ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ

(34. 53) “Onlar əvvəllər buna inanmırdılar və çox uzaq bir yerdən zənnə qapılmışdılar”.

Onlar zənnə qapılır və haqqa yalanla qələbə çalmaq istə­yirdilər, lakin bu, uzaq məsafədən hədəfi düz nişan almaq kimi çətin və mümkünsüz idi. Yalan haqqı dağıda və ya ona qalib qələ bilməz və bu, yalnız insanlar haqqa xəyanət etdikdə, baş verə bilər. Haqq yalana qarşı çıxdıqda, onu mütləq darmadağın edər.

 ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ

(34. 54) “Onların və arzuladıqlarının arasında bir sədd çəkiləcəkdir ki, bu, əvvəllər də onlar kimilərlə belə edilmişdi. Həqiqətən, onlar du­manlı şübhələrdən iztirab içindəydilər”.

Qiyamət günü kafirlərlə onların arzuladıqları arasında sədd çə­kilə­cək. Onlar istəyəcəklər ki, öz övladları ilə öz qul­luq­çularının və mühafi­zəçilərinin əhatəsində olsunlar, var-dövlət­lə­rini qaytar­sın­lar, yer üzündə çəkdikləri zövqü-səfanı yenə də çəksinlər, lakin on­lar yalnız öz əməlləri ilə tənha qalacaqlar. Onlar təklikdə xəlq edil­miş­dilər və indi də təklikdə öz əməl­lərinə görə cavab verməli olacaq və istədiklərinə nail ola bilməyə­cəklər. Bu tale, öz elçilərini rədd et­miş qədim xalqlara da nəsib olacaqdır. Onlar şiddətli cəzanı artıq öz göz­ləri ilə gördükdə, arzularını hə­yata ke­çirməkdən məhrum ol­duq­­larını biləcəklər. Onlar buna – ağır şübhələr caynağında olduq­ları zaman və buna görə iman gətirməkdən boyun qa­çırdıqları və tövbə etmək istəmədikləri üçün layiq olmuşdular.

---

[1] “Nass” sözü ilə Quran ayələri və İslam Peyğəmbərinin (s.ə.s.) hədislərinin cəm hal­da ifadə edilməsi nəzərdə tutulur (Yəni, “nass” deyildikdə ya “ayə” və ya “hədis”, ya da hər ikisi birgə nə­zərdə tutulur). Rus dilindən tərcümə etdiyim: “çoxsaylı naslarda” fraq­mentini, mən, əslində: “səhih naslarda” kimi çevirməliydim ki, bu da ifadənin di­li­mizdə mənasının qaranlıqlaşmasına və ziddiyyətli olmasına səbəb ola bilərdi, çünki “nass” sözü, qeyd etdiyimiz kimi, ayəni də ehtiva edir ki, ayə haqqında “səhih” və ya “qeyri-səhih” ifadəsinin işlədilməsi yolverilməzdir – Quranın ayələrinin səhihliyinə inam – iman məsələsidir və müsəlmanlar ayələrin Allah Sözü olmasına qəti əmin­dir­lər. Bu baxımdan rus mətnində getmiş: “во многих достоверных священных текс­тах” fraqmentində qalın şriftlə “nass” ifadə edilmiş və ona kursivlə işarə etdiyim “səhih – достовер­ный” sözü əlavə edilmişdir ki, o, “nass” tərkibindəki ayəyə şamil edi­­lə bilməz. Bu iza­hımdan məqsəd – rus dilindəki mətndə “достоверных” sözünü söz birləşməsindən kənar­laşdır­ma­ğımdır. Belə incə­likləri qeyd etməyimin səbəbi isə, əs­lində, tərcümə etdiyim mətndən, bir söz belə olsun, nəzərdən qaçırmamağa ça­lış­ma­ğımla bağlıdır. Mən bununla məndən əvvəlki tərcüməçinin mətni­nə sadiq qal­dığıma, ona nəsə artırıb-əksiltmədiyimə şəhadət verirəm. Amma bəzi zəruri hallarda (yuxarı­dakı nümunə) bir-sıra haqlı istisnalardan qaçınmaq müm­künsüzdür. F.S.

[2] Yəni, Allahın doğru yola yönəltdiyi qullar. F.S.

[3] Elə buna görə də, ona (s.ə.s.), hələ peyğəmbərliyinədək, “Əmin” (etibarlı) – Muhəmməd Əmin adını vermişdilər. F.S.

[4] Allah Davuda (ə) müraciətlə dağlar və quşlarla birlikdə Onu mədh etməyi, tərifləməyi, şənini uca tutmağı əmr edir. F.S.

[5] Yəni onun (ə) avazla dediyi dualarını təkrarlayır, birgə səsləndirirdilər. F.S.

[6] Yəni, minnətdarlıq etmək. F.S.

[7] Ayənin orijinalında gedən “ﭬﭭ” (“Ərim seli”) ifadəsinə diqqət yetirdikdə, görürük ki, bir sıra Quran tərcümələrində, o cümlədən, ölkəmizdə nəşr edilmiş bir-birinə bənzər çe­vi­ri­lər­də həmin söz birləşməsi ya “ərim seli”, ya da orijinallıq xatirinə “güclü sel” kimi verilmişdir. Bu Təfsirdəki ayənin dilimizə nisbətən fərqli tərcüməsi İslam alimlərinin (Türkiyədəki Quran Tədqiqatları Mərkəzinin), o cümlədən şəxsən rəhmətlik Mevdudinin tədqiqatına görə, sadəcə, “bənd” (su bəndi) mənasını ifadə edir ki, bu o zamankı Ərəbistanın Cənub dialektində istifadə edi­­lən “arimən” sözündən törəmədir. Yəməndə aparılan arxeoloji qazıntılarda aşkar edilmiş xa­­­­rabalıqların tapıntılarında bu söz həmin mənada çox təkrar edilir. Yəmənin həbəşli hökm­da­rı Əbrəhənin böyük Mərib (Səba ölkəsinin paytaxtı) Səddinin təmirindən sonra yazdırdığı (B.e.-nın 542 və 543-cü illəri) tarixli bir kitabədə bu söz dəfələrlə təkrarlanaraq, “bənd” (“sədd”) mənasında işlədilmişdir. Bu halda “seylul-Arim” bir bəndin dağılması (və ya dağı­dıl­ması) zamanı yaranan güclü sel fəlakətini ifadə edir.

Səba ölkəsinin paytaxtı Məribdəki bu bəndin yüksəkliyi - 16 metr, səthi - eni 60 m. və uzun­lu­ğu isə 620 m. idi. Hesablamalara görə, bəndin vasitəsilə suvarılan sahənin cəmi – 9600 hek­tar­dı ki, bunun 5300-ü Cənub, 4300-ü isə Şimal ovalığına aiddi. Belə ki, Qurandakı “iki bağ” ifa­də­si, bu iki ayrı vadidə göstərilən bağçalara işarə edir. Bu bənd və suvarma təsisatları sa­yə­sin­də bölgə Yəmənin ən çox suvarılan və ən yüksək məhsul verən ərazisi kimi məş­hur­laş­mış­dı. Fran­sız alimi J. Holevy və avstriyalı Glaser Mərib Səddinin çox qədim za­manlardan möv­cud ol­duğunu yazılı sənədlərlə isbat etmişlər. Ximer dialektində yazılmış sə­nədlərdə Səddin da­ğıl­ma­sı tarixi təxminən eramızın 542-ci ili sayılır. Bu tarixdə dağılan bənd – Quranda bəhs edi­lən “arim” selini yaratmış və iki bağı məhv etmişdir”.

 Bax: “Quran heç tükənməyən möcüzə”, səh. 227-229. F.S.

 Möhtərəm oxucu! Quran və bu dəyərli kitabda Səba ölkəsi əhalisinin başına gələnləri oxu­­­duqda, saysız-hesabsız nemətlərə baxmayaraq, Allaha şükür etməyən və nankorluq edən bir cəmiyyətin başına gələn fəlakətlərdən xəbər tuturuq. Hamımız bütün Kainatın Sahibi Ola­nın, bütün nemətlərin Yaradıcısının Allah olduğunu bilməli, Allaha daima şükür etməli və Sə­ba camaatı kimi olmamağa çalışmalıyıq! Əlhəmdulilləh! Həmd olsun Allaha!

 Allahın həmin ayəsinə də diqqət yetirin: “...Məgər Biz naşükürlərdən başqa, kimisə be­lə cəzalan­dırırıqmı?” (Səba, 34/17). F.S.

[8] Möhtərəm müəllifimizin – Abdurrahman əs-Səədinin İblis barədə çıxardığı bu – son dərəcə əhə­miyyətli nəticə bir sıra cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. İlk öncə, bu nəticə ona işarə edir ki, İb­lis – cin nəslinin şeytanlaşmış bir nümayəndəsi kimi xəlq edilmiş çalışqan və yüksək tə­fək­kü­rə malik bir məxluqdur və Fövqəlqüdrət Sahibi Fövqəluca Allahın misilsiz elmi və hikməti qar­şısında insanları azdıra bilmək üçün müxtəlif sahələrdə kifayət qədər yüksək fəndgirliklərə, is­tedada, bacarıqlara malik olmalıydı. Bunlar Öz məxluquna Allahın verə biləcəyi key­fiy­yət­lər­dir. Amma bu keyfiyyətlər sahibinin niyə Allahın düşməni olması məsələsi Allahın müd­rik­li­yinə məxsus məsələdir. Lakin bu mühakiməmizdə ən maraqlı nöqtə Fövqəlqüdrət Sahibinin in­­sanların arasından da belə yüksək istedada malik fərdlərin varlığına yol verməsidir ki, on­la­rın da arasında İblis xasiyyətli yüksəkixtisaslı, istedadlı insanlar heç də nadir hal deyil. Odur ki, cin nəslində İblisin törəməsi ilə bəşər nəslində Allahın düşməninin törəmələrinin heç də az olmaması arasında bir paralellik, bir qanunauyğunluq görünür. Məncə bu, Allaha itaətsizliyin, Onun Haqqını qəbul etməməyin əsas əlamətinin nəticəsidir. Çünki bütün varlığın – Kainatın, ye­rin, göylərin Yaradanını inkar edənlər, geç-tez Onun düş­mən­lərinə çevrilir və iblisə dö­nə­rək, özləri də dərk etmədən, Cəhənnəm istiqamətində çalışırlar. F.S.

[9] Kursivlə verdiyim bu müəllif müddəası – Fövqəlqüdrətli Allahın, bəşər təfəkkürü üçün sa­ya­gəlməz sayda olan qullarının bütün etdikləri əməlləri qoruyub saxlaması – misilsiz, ecaz­kar həc­mə malik bir yaddaşla bağlıdır və bu gün kompüter sistemlərinə bələd olan müa­sirlə­rimizin bö­yük kitabxanaların belə yerləşə biləcəyi barmaq boylu ölçüdə olan fleş-kartlara yerləşdirilə bil­məsi imkanı, Fövqəlucanın Öz məxluqlarına son dövrlərdə bəxş etdiyi möcü­zələr sırasında ol­masının fərqinə çoxları heç varmırlar da! Son vaxtlar, hətta dırnaq həcmində olub minlərlə ki­tabın yerləşdirildiyi həmin fleş-kartlar Allahın Elminin dəlillə­rin­dəndir. Amma bu gün mö­min­lərdən başqa, kim bu və buna bənzər nemətlərə görə Hərşeyəqadir Rəbbə şükür edir? F.S.

[10] Çox ehtimal ki, bu ifadə: “səcdəyə qapılırlar” mənasındadır. F.S.

[11] Çünki belə taleyönlü məsuliyyətli anlarda etibar sahibi olan insandan onun əlavə dəlil gə­tir­mə­sini tələb etmək əvəzinə, vəziyyəti dəyərləndirib, özünümüdafiəyə hazırlaşmaq, zəruri təd­bir­lər görmək daha vacib və zəruri sayılmalıdır. Bu, ağıllı və tədbirli insanlara xas olan key­fiy­yət­dir. Bunun əksini isə, nadan, inadkar, hər şeyə şübhə ilə yanaşan inamsızlar edərlər. Bu da in­karçılara məxsus xislətdir. F.S.

[12] Bu ayənin təfsirində müasir İslam mütəfəkkiri mərhum Mevdudi yazırdı ki, “Bundan öncə on­lara Al­lahdan in­san­lara ibadət və itaət etmələrini öyrədən nə bir Kitab, nə də bir elçi gəl­mə­miş­di. Belə ol­duğu halda onlar Qura­nın və Muhəmmədin (s.ə.s.) tövhidə dəvətini bir biliyə is­ti­nad etməklə de­yil, sadəcə nadanlıqlarından inkar edirlər. On­lar əslində bu barədə heç bir is­ti­nad edəcəkləri bir şey yox­dur”. Bax: Mevdudi, Tefhimul Kuran, Səbə surəsi, 44-cü ayənin şər­hi. F.S.

[13] Bu ayədə (və onun şərhində) bəhs edilən nailiyyət – Allahın məkkəlilərə nisbətən, onlardan əv­vəlki xalqlara nəsib etdiyi maddi nemətlər, bolluq nəzərdə tutulur. F.S.

[14] Mevdudi Təfsirinin bu ayəni şərh edən qismində deyilir: “Bu gün dəli dediyiniz şəxsin dü­nə­­nə qədər aranızda ağıllı və fərasətli bir insan kimi tanınmasının səbəbi nə idi? Onun (s.ə.s.) pey­­ğəmbər kimi göndərilməsindən qısa bir müddət öncə baş vermiş bir hadisə haq­qında ham­ı­nı­­zın xəbəri vardır. Kəəbənin yenidən inşaasından sonra Qureyşin müxtəlif qəbi­lələri arasında “Qa­ra Daşı” (“Həcərül-Əsvədi”) yerinə qoymaqla əlaqədar anlaşılmazlıq yaran­dıqda, məhz Mu­­həmmədi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hakim təyin etməyə yekdil­liklə səs ver­miş­­diniz və o (s.ə.s.) da hamını razı salacaq bir şəkildə problemi həll etmişdi. Bəs indi necə ol­du ki, ağıl və fərasətini hamınızın sınaqdan keçirtdiyi belə bir insana dəli deməyə baş­la­mı­sı­nız? Öz dilinizlə dediyinizə, doğrudandamı inanırsınız?” Bax: Təfhimul-Kuran, hə­min ayə­nin şərhi. F.S.