37. ƏS-SƏFFAT SURƏSİNİN ŞƏRHİ

\¢

 ƏS-SƏFFAT

SURƏSİNİN

ŞƏRHİ

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

 Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ

(37. 1) “And olsun cərgə-cərgə düzülənlərə”,

(37. 2) “inadla qovanlara”,

(37. 3) “Zikri oxuyanlara!”

Fövqəluca Ona ibadət edən və Onun icazəsi ilə Kainatın bə­zi işlərinə sərəncam çəkən alicənab mələklərə and içir. O (Pak və Müqəddəs), bu andı ona görə içmişdir ki, yalnız Özünün – Vahid Rəbb və ibadətə layiq Allah olduğunu təsdiq etsin. Əv­vəlcə O (Pak və Müqəddəs), Ona qüsursuz xidmət etmək üçün cərgə-cərgə düzülən mələklərə and içmişdir. Sonra O (Pak və Mü­qəd­dəs), buludları qovan və digər təbii hadisələri ida­rə edən mə­ləklərə and içmişdir. Nəhayət, O (Pak və Müqəddəs), Zikri oxu­yan, yəni, Onun sözlərini təkrarlayan mələklərə and içmişdir. Mələklərin yalnız Ona pərəstiş etməsini, təkcə Ona ibadətini və heç vaxt Onun hökmlərinə itaətsizlik göstərmədik­lərini nəzərə alaraq, Rəbb tövhidin haqq olmasını təsdiq etmək məqsədilə onlara and içir.

 ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ

(37. 4) “Həqiqətən, sizin Allahınız – Vahiddir!”

Allahdan başqa, ilahlaşdırılmağa və ibadətə layiq hər hansı digər ilah yoxdur. Bütün insanlar Onu səmimiyyətlə sevməli, On­dan qorxmalı, Onun mərhəmətinə ümid bəsləməli və yalnız Ona ibadət etməlidirlər.

ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ

(37. 5) “O – göylərin, yerin və onların arasında olanların da, məşriqlərin[1] də Rəbbidir”.

O (Pak və Müqəddəs) Kainatı yaradaraq, onda məs­kun­la­şan bütün məxluqlarına ruzi bəxş edir. Bütün varlıqlar Ona ta­bedir və Onun nə hökmranlıq haqqına, nə də ibadət haqqına şərik olanlar yoxdur. Fövqəluca Özünün hökmranlıq haqqı ilə yanaşı Ona ibadət edilməsi haqqını çox tez-tez xatırladır, çünki sonuncu birincini qüvvətləndirir. Müşriklər Allahın Vahid Rəbb olmasına inanırdılar, lakin belə hesab edirdilər ki, başqa ilahlara da ibadət etmək olar. Buna görə, Allah insanlara nəyə iman gə­tirməli ol­duq­larını onlara tez-tez xatırladır və onları inkar etdik­lərinə iman gətirməyə çağırır.

Bu ayədə Allah Özünü bütün şərqlərin[2] Rəbbi adlandırır. Bu­rada üfüqdə görünən səma cisimlərinin çıxdığı yerlər nəzərdə tutulur. Bu sözlər səma cisimlərinin batdığı çoxlu yerlərin möv­cudluğunu sübut edir. Ola bilsin ki, Allah üfüqdə görünən ul­duzların tülu etdiyi yerləri nəzərdə tutmuşdur ki, onların barə­sində aşağıdakı ayələrdə bəhs edilir.

 ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ

(37. 6) “Biz dünya səmasını ulduzların gözəlliyi ilə bəzə­dik”

(37. 7) “və onu hər bir azğın şeytandan qoruyuruq”.

(37. 8) “Onlar aliməqam mələkləri dinləyə bilmirlər və on­­ları hər tərəfdən daşa basırlar”

(37. 9) “oradan qovmaq üçün. Onlara əbədi əzab ha­zır­lan­mışdır”.

Allah ulduzların Yer sakinlərinə böyük fayda gətirdiyini xə­­bər verir. Birincisi, onlar göylərin bəzəyidir. Ulduzlar olma­say­dı göylər qaranlıq və tutqun görünərdi. Allah səmanı ulduzlarla bəzəmişdir ki, onu işıqlı etsin və onun görkəmini gözəlləşdirsin. İnsanlar ulduzların sayəsində quruda və dənizdə hətta ən qaran­lıq gecələrdə belə yolu düzgün müəyyənləşdirə bilirlər. İkincisi, ulduzlar göyləri, mələklərin səmada danışıqlarına qulaq asmağa cəsarət edən azğın şeytanlardan mühafizə edirlər. Şeytanlar, on­ların üstünə hər tərəfdən axan ulduzlar düşdüyünə görə, mələk­lərin danışıqlarını eşidə bilmirlər. Onlar şeytanları qovur və on­lara göylərdə hansı işlərin gedəcəyindən xəbər tutmağa imkan vermirlər. Bu, qiyam və Rəbbə itaətsizlik etdiklərinə görə, onlar­dan alınan ədalətli qisasdır.

 ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ

(37. 10) “Lakin onlardan[3] kimsə bir söz qapıb qaçarsa, onu axan yandırıcı ulduz təqib edər”.

Fövqəluca bu barədə xəbər verməsəydi, əvvəlki ayələrin əsasında demək olardı ki, şeytanlar göylərdəki danışıqlara qulaq asmaqda heç bir imkana malik deyillər. Lakin onların bəziləri mə­ləklərin ağzından çıxan sözü oğurlamağa nail olurlar və belə ol­duqda səma sakinləri parlaq axan ulduzlar vasitəsilə onları məhv edirlər. Bəzən belə bir ulduz azğın şeytanı, o, qulaq asıb eşitdiyi xəbəri öz həmkarlarına ötürənə qədər yandırıb-yaxır. Belə ol­duq­da qöylərdən oğurlanan xəbər yer sakinlərinə gedib çatmır. Bəzi hallarda isə, axan ulduz şeytanı, o eşitdiklərini öz əlaltılarına ötür­dükdən sonra, məhv edir. Belə olduqda, şeytanlar bir həqiqə­tə yüz yalan əlavə edib, onları cadugərlərə və falabaxanlara çatdı­rırlar. Cahil və nadan insanlar isə onların çoxsaylı yalan “öncəgö­rümlərinə”, şeytanların göylərdə eşitdikləri bir həqiqi sözə görə, inanmağa başlayırlar.

 ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ

(37. 11) “Onlardan soruş: onlarmı güclü xəlq edilmişlər və ya Bizim yapışqan palçıqdan yaratdıqlarımız?”

                                                                         

Allah insanlara nəhəng göy cisimlərinin mövcudluğu haq­qında xatırlatdıqdan sonra, O (Pak və Müqəddəs) Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, kafirləri Rəb­bin yaratdıqları üzərində düşünməyə çağırsın. Onlar öldükdən sonra dirildiləcəklərinə iman gətirməkdən imtina edirlər. Məgər ölmüş insanları dirilt­mək, əzəmətli göyləri və nəhəng planetləri yaratmaqdan çə­tin­midir? Şübhə yoxdur ki, müşriklər göylərin və yerin xəlq edil­məsinin insanın dirildilməsindən olduqca mürək­kəb oldu­ğu­nu etiraf edirlər. Bütün bunlar insanlara ölümdən son­ra həyatın varlığına inanmağı vacib edir. Lakin bu dirilmənin ger­çəkliyinin yeganə dəlili deyildir. Fövqəluca insanı saf gildən ya­ratmışdır. O (Pak və Müqəddəs) belə buyurur: “Biz insanı, par­daq­lan­mış palçıqdan alınmış cingiltili quru gildən yarat­dıq” (Hicr, 15/26). Əgər insan bu dünyaya necə gəldiyi üzərində dü­şünsə, onda başa düşər ki, insanı yapışqan gildən xəlq etmək, onu öl­dük­dən sonra diriltməkdən daha mürəkkəbdir.

ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ

(37. 12) “Amma sən təəccüblənirsən, onlar isə məsxərəyə qoyurlar”.

Ey Elçi! Ey insan! Sən, dirilməyə iman gətirməkdən imtina edən və çoxsaylı möcüzə və dəlillərdən üz döndərən insanların ya­lançılığına heyrət edirsən. Belə insanların kafirliyi doğrudan da heyrətə salır və təəccüb doğurur, çünki labüd Qiyamət gününü inkar etmək mümkün deyil. Lakin insanı daha çox heyrətə salan, Elçini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və möminləri məs­xərəyə qoyan kafirlərin rəftarıdır. Onlar haqqı inkar etməklə kifa­yətlənməyərək, ona hələ istehza etməyə də cəsarət göstərirlər.

 ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ

(37. 13) “Onlara xatırlatdıqda, onlar yada salmaqdan im­tina edirlər”.

(37. 14) “Bir möcüzə görəndə isə, onu lağa qoyurlar”.

Belə davranış təəccüb doğurmaya bilməz. Möminlər gü­nah­karlara, onların ağlı və təhtəlşüuru ilə bütövlükdə və tama­mi­lə həmahəng olan haqqı xatırladırlar, lakin fasiqlər ondan üz çe­virməkdə davam edirlər. Əgər onlar öz nadanlıqlarına görə belə rəftar edirlərsə, onda bu onların axmaqlığı və kəmağıllılığına də­lalət edir. Necə ola bilər ki, hər bir insanın təhtəlşüuruna həkk olunmuş və heç bir çətinlik çəkilmədən dərk oluna bilən şey inkar edilsin?! Əgər onlar haqqı öz inadkarlıqları üzündən şüurlu su­rətdə inkar edirlərsə, onda bu daha çox təəccüblüdür. Haqq təb­liğatçıları öz doğruçuluqlarına inandırıcı dəlillər təqdim edir­lər və onlara, ən ağıllı insanların iman gətirdikləri əzəmətli möcü­zə­lər göstərirlər, lakin onlar belə möcüzələri də inamsızlıqla və is­tehza ilə qarşılayırlar. Həqiqətən, bu da, peyğəm­bər təlimini açıq-aydın cadugərlik adlandıran kafirlərin sözləri kimi, çox qəribədir.

 ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(37. 15) “Onlar deyirlər: “Bu – yalnız açıq-aydın bir sehr­dir”.

(37. 16) “Doğrudanmı biz öldükdən, torpağa və sümüyə çevrildikdən sonra dirildiləcəyik?”

(37. 17) “Ya da bizim ulu babalarımız?”

Onlar yer üzündə hər şeydən şərəfli və ən gözəl olan haqqı, ən alçaq və ən yaramaz əməl olan sehrbazlıqla müqayisə edirlər. Bundan başqa, onlar göylərin və yerin Rəbbinin ilahi imkanlarını bütün cəhətləri baxımından ən aciz və kamil olmayan insanın qa­biliyyət və bacarığı ilə müqayisə edirlər. Onlar ölülərin diril­dil­məsini mümkünsüz sayır və buna görə belə deyirlər: “Doğru­danmı biz öldükdən, torpağa və sümüyə çevrildikdən sonra diril­diləcəyik?” Bu, kafirlərin ən böyük və tamamilə əsassız dəlilidir.

 ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ

(37. 18) “De: “Bəli, siz də alçaldılacaqsınız!”

Allah müşriklərin sübutlarını sadalayaraq, Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, onların yalançı bə­yanatlarını təkzib etsin və onları alçaldıcı cəza haqqında xəbər­lə təhdid etsin. Ey müşriklər! Siz də, sizin ata-babalarınız da müt­ləq dirildiləcəksiniz, alçaldıl­mışların və nifrətə layiqlərin sırasın­da ola­caqsınız. Bu, Allah üçün heç də çətin olmayacaqdır.

 ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳﯴ

(37. 19) “Yalnız bir Səs qopunca, onlar görə­cək­lər”.

(37. 20) “Deyəcəklər: “Vay halımıza! Bu, Din gü­nü­dür!”

(37. 21) “Bu, sizin yalan saydığınız Ayırdetmə günü­dür”[4].

Mələk İsrafil sura üfürən kimi bütün ölülər qəbilərindən qal­­­xacaqlar. Onlar ilk dəfə dünyaya gəldikləri görkəmdə: çılpaq, ayaqyalın və sünnət edilməmiş halda dirildiləcəklər. Bu dəhşə­tən­giz anda kafirlər peşman olduqlarını, ümidsizliyə qapıldıq­larını, xəcalət çəkdiklərini və alçaldıldıqlarını gizlədə bilməyəcək­lər. Onlar özlərini lənətləyəcək və başa düşəcəklər ki, haqq-hesab çəkiləcək və əvəz veriləcək saat artıq başlamışdır və dünya hə­yatında məsxərəyə qoyduqlarını inkar edə bilməyəcəklər. Bax on­da onlara Ayırdetmə Gününün başladığı xəbər veriləcək. Hə­min Gün Allah hər bir insana, onun Allah qarşısında və Onun məx­luqları qarşısında öz vəzifələrini necə yerinə yetirdiyini bildi­rə­cəkdir. Kafirlər inkar etdikləri və məsxərəyə qoyduqlarının doğ­ruluğuna əmin olduqları vaxt, Rəbb mələklərə əmr edəcək ki, gü­nahkarları, yalan saydıqları Cəhənnəm Oduna atsınlar.

 ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ

(37. 22) “Toplayın zalımları, onların taylarını və ibadət etdiklərini,

(37. 23) “Allahdan başqa! Onlara Cəhənnəmin yolunu gös­­tərin!

(37. 24) “Onları dayandırın, çünki sorğu-suala çəki­lə­cəklər:”

(37. 25) “Nə olub ki, yardımlaşmırsınız?”

(37. 26) “Xeyr! Bu gün onlar – təslim olanlardır”.

Bu fasiqlər özlərinə qarşı zalımcasına davranır, küfrə, müş­rikliyə və Allaha itaətsizliyə batırdılar. Qiyamət günü başladıqda isə, onlar, eyni yaramaz işlər törətmiş öz həmkarları ilə birlikdə bir yerdə toplanacaqlar. Bundan başqa, müşriklərin ibadət et­dik­ləri bütlər və daş heykəllər də onların taleyinə şərik olacaqlar. Onların hamısı bir yerə toplanacaq və kobud mələklər onları qo­va-qova Cəhən­nəmə aparacaqlar. Müşriklər və kafirlər məhv ol­maqdan və əzablı cəzadan xilas ola bilməyəcəklərini anlayacaq­ları zaman, Allah mələklərə günahkarlar kütləsini dayandırmağı əmr edəcək. Onlar öz iftiralarına görə cavab verməyə təqdim edi­ləcəklər. Rəbb bütün məxluqların gözü qarşısında kafirləri rüsvay edəcək, onların yalanını və xəyanətini ifşa edəcəkdir. Onlardan soruşulacaq: “Siz niyə belə kədərlisiniz? Siz niyə bir-birinizə yar­dım etmirsiniz, bütlər isə sizə kömək etmirlər? Axı siz güman edir­diniz ki, özü­nü­zün uydurduğunuz tanrıçalar sizi cə­zadan qur­taracaqlar və Allah qarşısında sizin şəfaətçiniz ola­caqlar”. Yəqin ki, kafirlər bu suallara cavab verməyəcəklər, çünki onlara itaətkarlıq və alçal­dıl­ma libası geydiriləcək. Onlar öz qis­mətləri ilə razılaşacaq, Fövqəl­uca­nın iradəsinə itaət edəcək və özlərini doğrultmaq üçün heç bir söz deyə bilməyəcəklər. Onlar itaətkar, alçaldılmış və aciz olacaq­lar.

 ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ

(37. 27) “Onlar bir-birilərinə yönəlib soruşacaqlar”.

(37. 28) “Onlar deyəcəklər: “Həqiqətən, siz bizə sağdan gəlirdiniz”[5].

Kafirlər öz həmkarları və bütləri ilə birlikdə Cəhənnəmə aparan yolda toplanacaqlar. Mələklər onları dayandıracaq və sor­ğu-sual etməyə başlayacaqlar, lakin kafirlər onlara verməyə ca­vab tapmayacaqlar və özləri azğınlığa düşdüklərinə və başqa­la­rını da azdırdıqlarına görə bir-birilərini günahlandıra­caq­lar. Bu dünya həyatında sadə insanlar olan günahkarlar öz rəh­bərlərinə və başçılarına deyəcəklər: “Siz öz gücünüzü və hakimiyyətinizi bizi azğınlığa salmaq üçün istifadə edirdiniz. Əgər siz olmasay­dınız, biz möminlərdən biri olardıq”.

 ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱﭲ ﭳﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ

(37. 29) “Onlar cavab verəcəklər: “Xeyr! Siz özünüz mö­min olmadınız”.

(37. 30) “Biz sizin üstünüzdə hakimiyyətə malik deyildik. Amma siz azğın camaat idiniz”.

(37. 31) “Barəmizdə Rəbbimizin Sözü gerçəkləşdi. Həqi­qə­tən, biz onu dadacağıq”.

(37. 32) “Biz sizi azğınlığa saldıq, çünki biz özümüz də azmışdıq”.

Kafirlərin başçıları belə cavab verəcəklər: “Siz bizimlə bir­likdə saxta “ilahlara” ibadət edirdiniz və siz bizdən heç nə ilə fərq­­lənmirsiniz. Niyə siz bu gün bizi qınayırsınız? Biz sizi kafir­li­yə məcbur etməmişik – siz özünüz haqqı inkar etmisiniz. Bu gün bizi Rəbbin təyin etdiyi qədər haqlamışdır. Biz sizinlə öz acı taleyimizi bölüşəcəyik və cəzanı dadacağıq. Biz azmış insanlar idik və sizə də ardımızca gəlməyi təklif etdik. Siz könüllü surətdə razılaşdınız və bizim izimizlə getdiniz. Bu gün siz bunda, özü­nüzdən başqa, heç kimə tənə vurmamalısınız”.

 ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ

(37. 33) “Həqiqətən, həmin gün onlar əzaba şərik ola­caq­lar”.

(37. 34) “Həqiqətən, Biz günahkarlarla belə rəftar edirik”.

Söhbət, bütün günahkarların əzab-əziyyətli cəzanı dada­caq­ları Qiyamət günündən gedir və hər günahkarın ağrı-acıları­nın ağırlığı onun günahlarının ağırlığından asılı olacaqdır. Allah günahkarlarla, bax, beləcə rəftar edir! Onlar özlərinin bu dünya­dakı həyatında birlikdə kafirliyə batırdılar və buna görə Axirət hə­yatında onlar əzab-əziyyətə də birlikdə şərik olacaqlar. Onların günahları və cinayətləri yol verilən bütün hədləri aşırdı.

 ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ

(37. 35) “Onlara deyiləndə ki: “Allahdan başqa ilah yox­dur” – onlar təkəbbürlənirlər”

(37. 36) “və deyirlər: “Məgər biz bir dəli şairdən ötrü ilah­larımızdan əl çəkməliyik?”

Onlara, Allahdan başqa ibadətə layiq ilahların olmadığına şəhadət gətirmələri təklif olunduqda, onlar haqqı təkəbbürlə in­kar edir və ona dəvət edənləri isə rədd edirdilər. Onlar bütün xal­qın qarşısında dəvətçilərə öz nifrətini nümayiş etdirir və de­yir­dilər: “Məgər biz atalarımızın və babalarımızın ibadət etdik­ləri al­lahlara ibadətdən imtina edərikmi? Məgər biz Muhəmmədin xati­rinə buna gedərikmi?” Lakin rüsvayolmuş müşriklər Allahın Elçi­sindən (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yalnız üz dön­dər­məklə qane olmayaraq, onu (ona Allahın salavatı və salamı ol­sun!) hələ bir yalançılıqda da ittiham etmişdilər. Onlar onu (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) dəli şair adlandıranadək sakit­ləşə bilmirdilər. Bu, onların tərəfindən ən zalım bir rəftar idi. On­lar çox gözəl bilirdilər ki, Muhəmməd (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) nə bir şairlə, nə də şeiriyyətlə tanış deyildi. Bundan başqa, onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) rəftarı heç vəchlə şairlərin davranışına bənzəmirdi. Müşriklər Muhəmmədi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), onların müasirlərinin ən ağıllısı və ən sağlam düşüncəlisi olaraq tanıdıqları kimi, bunu da yaxşı bilirdilər. Buna görə, Fövqəluca Allah onların iftiraçı iddia­larını təkzib edərək, belə buyurur:

 ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ

(37. 37) “Xeyr! O, haqqı gətirmiş və elçiləri təsdiq etmiş­dir”.

Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gəlişi, onun dini və ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) nazil edil­miş Kitab – haqdır. Onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gəlişi özündən əvvəlki elçilərin doğruçuluğunu təsdiq et­mişdir. Onlardan hər biri onun (ona Allahın salavatı və salamı ol­sun!) pey­ğəm­bər olacağı haqqında öncə­dən xəbər vermişlər. Muhəmməd (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) haqqında ön­cədən veri­lən xəbər səma elçilərindən hər birinin möcüzəli əla­mət­­lərindən idi. Allah on­lar­la əhd etmişdi ki, sonuncu elçiyə iman gətirsinlər və əgər onlardan kimsə Muhəmməd Peyğəm­bərlə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) görüş­səydi, onda o (ə), ona (Allahın salavatı və sala­mı olsun!) mütləq hərtərəfli yar­dım gös­tər­məliydi. Məhz buna görə, Allahın elçiləri (onlara Allahın salamı olsun!) öz davamçı­la­rına tap­şır­mışdılar ki, Muhəm­məd Peyğəm­bər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bə­şəriyyətə göndə­ril­dikdə, ona (s.ə.s.) iman gətirsin­lər. O (s.ə.s.) gəl­dik­də isə, bütün insanlar əvvəlki elçilərin (onlara Allahın sa­lamı ol­sun!) haqlı olduqlarına və onların düşmənlərinin və əleyh­darla­rı­nın yalançı­lı­ğına əmin oldular. Əgər bu baş ver­mə­səy­di, gerçək­ləş­mə­miş pey­ğəmbərlik xəbəri insanların Alla­hın seçilmiş elçilərinə inamını sar­sıdardı.

Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) özün­dən əvvəlki elçilərin doğruçu­lu­ğunu, həmçinin öz təliminin və dəvətinin onun sələflərinin təlimləri və dəvəti ilə ümumi olan əs­as­lara istinad etməsi ilə təs­diqləyirdi. Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və sa­la­mı olsun!) Allahın bəşəriyyətə gön­dərdiyi bütün elçilərinə (onla­ra Allahın salamı olsun!) inanırdı. O (s.ə.s.) öz ardıcıllarına onla­rın peyğəmbərliyi, Kitabları və şəriət­lə­rinin haqq olması haq­qında xəbər vermişdir.

Otuzbirinci ayədə Allah bildirir ki, kafirlər məşəqqətli əza­bı dadacaqlarına özləri əmin olacaqlar. Lakin kafirlərin sözləri adi insanların yalnız ehtimallarıdır və yanlış da ola bilər və buna görə Fövqəluca qəti hökm çıxarmağı qərara alır. O (Pak və Müqəddəs) buyurur:

 ﮪ ﮫ ﮬ ﮭﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ

(37. 38) “Siz mütləq məşəqqətli əzabı dadacaqsınız”

(37. 39) “və təkcə törətdikləriniz əməllərə görə əvəz ala­­caq­­sı­nız”.

Bu, haqdan gələn bir xəbərdir ki, ona şübhə etmək müm­kün deyil. Kafirlər amansız cəzaya məruz qoyulacaqlar, lakin on­larla zalımcasına davranılmayacaqdır. Bu, ədalətli cəza olacaq­dır. Bu sözlərin ümumi səciyyə daşıması ilə, ilk nəzərdə, bunlar bü­tün insanlara aiddir, lakin Fövqəluca möminlər üçün istisnalar edir və belə buyurur:

 ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ

(37. 40) “Allahın xalis qullarından başqa”.

Onlar xeyirxah əməlləri səmimiyyətlə Allah xatirinə yerinə yetirirdilər və müşriklikdən, kafirlikdən xilas olmağı bacardılar və Allah da onları əzabverici cəzadan qurtaracaqdır. O (Pak və Müqəddəs) onları Öz mərhəməti ilə himayə edəcək və bol mü­kafatlarla təltif edəcəkdir.

 ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥ   

(37. 41) “Onlar üçün müəyyənləşdirilmiş ruzi – “

(37. 42) “meyvələrdir. Onlara ehtiram göstəriləcək”

Həqiqətən, Allahın mükafatı naməlum deyildir. O, o qədər böyük və füsunkardır ki, insanlar ona laqeyd ola bilməzlər və onun bütün gözəlliyini dərk edə bilməzlər. Allah Cənnət nemətlə­rindən bəzilərini təsvir etmişdir. Bunlar – müxtəlif meyvələrdir ki, onların ləzzətindən və görünüşündən Cənnət sakinləri böyük məmnunluq duyacaqlar. Cənnət məkanında möminlərə ehtiram bəsləniləcək. Onları təhqir etməyəcək, alçaltmayacaqlar, əksinə, onları şərəfləndirəcək və ucaldacaqlar. Onlar bir-birilərinə hörmət və ehtirmla yanaşacaq və nəcib mələklər də onlara ehtiram gös­tərəcəklər. Mələklər möminlərin yanına çoxsaylı dərvazalardan daxil olacaqlar və onları böyük uğur və bol mükafatlar qazanma­ları ilə təbrik edəcəklər. Lakin, ən başlıcası, Alicənab və Səxavətli Rəbbin Cənnət əhlinə göstərəcəyi ehtiram olacaqdır. O (Pak və Müqəddəs) onlara çoxsaylı nemətlər əta edəcək və onların ürək­lərinə, qəlbinə və canlarına sevinc nəsib edəcəkdir.

 ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ

(37. 43) “Səadət Cənnətində.

Onlar bərəkətli Cənnət bağlarında qalacaqlar. Bərəkət, se­vinc və xoşbəxtlik bu bağlarda əbədi sakindir. Möminlər üçün orada baxışların görmədiyi, qulaqların eşitmə­diyi, insan qəlbinin heç xəyalına belə gətirmədiyi şeylər hazırlanmışdır. Heç bir şey onların səadətini kölgələndirə bilməz və onlara ra­hatsızlıq yarada bilməz.

 ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ

(37. 44) “Taxtlarda üzbəüzdürlər.

Onlar zəngin örtüklər döşənərək bəzədilmiş hündür taxt­larda yastılanacaqlar. Möminlərin hətta oturuşu-duruşu da onlara məmnunluq gətirəcək və rahatlıq bəxş edəcəkdir. Onlar üzbəüz əyləşəcəklər və bu da onların qarşılıqlı ehtiramına dəlalət edir. Məhəbbət onların ürəklərini birləşdirəcək və onlar özlərinin vəh­dət halında və həmrəy olmalarından zövq alacaqlar. Cənnət sa­kin­lərinin bir-birinə yaxınlığı təkcə üzbəüz oturmaları ilə deyil, həm də qəlbən yaxın olmaları ilə özünü göstərəcəkdir. Onlar bir-birinə qarşı o dərəcədə mehriban və nəzakətli olacaqlar ki, hətta bir-birilərinə arxa və ya böyrünü çevirmək belə istəməyəcəklər. Bü­tün bunlar Cənnət sakinlərinin Səadət içində və gözəl əxlaq sahibi olmalarının dəlilidir.

 ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ

(37. 45) “Onlar üçün qədəhlər dolandırılacaq bulaq su­yun­dan – ”

(37. 46) “şəffaf – içənlərə ləzzət verər”.

Əbədi gənc yeniyetmələr möminlərə həmişə xidmət etməyə hazır olacaqlar. Onlar möminlərin ətrafında cazibədar qədəhlərə doldurulmuş qeyri-adi şirələr gəzdirəcəklər. Bu şirələr – müşk qatılmış Cənnət içkisidir. O, bu dünyadakı şəraba qətiyyən bən­zəmir. Ağ rəngdədir, çünki ağ rəng ən yaxşı rəngdir. Lakin o, yer üzündəki şərabdan təkcə rəngi ilə fərqlənmir. Cənnət içkisi mö­minlərə nəinki təkcə onu içən vaxt, həm də içəndən sonra da böyük zövq verir.

 ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ

(37. 47) “Onda baş kicəlləndirmə yoxdur və ondan sərxoş olmazlar”.

Cənnət içkisi əzab vermir, təfəkkürü korşaltmır və insanı bütün var-dövlətini içkiyə verməyə sövq etmir. O, başı ağrıtmır və başa bəla gətirmir. Fövqəluca Cənnət yeməklərini, içkilərini, qəşəng taxtları və “mübarək bağlar” söz birləşməsi ilə ifadə edilə biləcək digər ləzzətləri xatırlatmışdır. Buna baxmayaraq, Föv­qəl­uca belə hesab edir ki, Cənnət zövqlərini daha da təfsilatı ilə təs­vir etsin və bunun əsasında möminlər öz Rəbbinin mərhəmə­tini qazanmağa daha böyük əzmlə can atsınlar. O (Pak və Müqəddəs) irigözlü gözəl hurilər haqqında xəbər verir. Onlar möminləri ya­xınlıqda yerləşən çadırlarda gözləyəcəklər.

 ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ

(37/ 48) “Yanlarında baxışlarını yalnız onlara dikmiş iri göz­lü hurilər olacaqlar;”

(37/ 49) “Onlar qapalı yumurtaya bənzərlər”.

Onların baxışları heyran və məftun edicidir. Fövqəluca on­ları “baxışlarını ərlərinə dikmiş” adlandırır, çünki onların hər biri öz bakirəliyini qoruyur və öz ərindən başqa hamının qarşı­sın­da baxışlarını aşağı dikir. Onların hər biri öz ərinin gözəlliyi və ka­milliy­inə heyran olacaq və onu kimləsə dəyişməyə heç vaxt razı­laşmayacaqlar. Bundan başqa, hurilərin ərləri də bütün qalan qa­dınlar qarşısında baxışlarını aşağı endirəcəklər və bu onların zöv­cə­lərinin təsvirolunmaz gözəlliyinə və kamilliyinə dəlalət edir. Onlar kuluk toyuğun qoruduğu yumurtaya bənzəyirlər. Onların heç bir nöqsanı və qüsuru yoxdur və hətta onların dərilərinin rəngi də ən gözəldir.

Bir rəy var ki, Allah, yalnız öz ərlərini arzulaya­caqları və sevəcəklərinə görə, huriləri “baxışlarını yerə dikmiş” adlandır­mış­­dır. Belə şərh də səhihdir. Bütün bunlar onu göstərir ki, kişilər və qadınlar Cənnətdə gözəl olacaqlar. Onların arasında məhəbbət və razılıq hökm sürəcək və onlar özləri üçün başqa heç bir şey istəməyəcəklər. Cənnət sakinləri əxlaqi paklığa riayət edəcək, bir-birilərinə həsəd çəkməyəcək, qarşılıqlı düşmənçilik bəsləməyəcək və mübahisə etməyəcəklər – bunun üçün, sadəcə, heç səbəb də olma­yacaq.

 ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ ﰔ ﰕ ﰖ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ ﰔ ﰕ ﰖ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ

(37. 50) “Onlar bir-birilərinə müraciət edərək, sual verə­cəklər”.

(37. 51) “Onlardan biri belə deyəcək: “Mənim bir yaxın dostum vardı”.

(37. 52) “O demişdi: “Doğrudanmı sən iman gətirənlərə məxsussan?”

(37. 53) “Doğrudanmı biz öləndən, torpağa və sümüklərə çevriləndən sonra əvəz alacağıq?”

Cənnət yeməkləri və içkiləri, gözəl taxtlar və füsunkar zöv­cələri xatırlatdıqdan sonra, Fövqəluca Allah Cənnət sakinləri­nin öz aralarında necə mehribanlıqla söhbət edəcəklərini xəbər verir. Onlar özlərinin keçmiş həyatını və keçmiş əməllərini yada sala­caqlar. Onların söhbəti o qədər uzun çəkəcək ki, onlardan biri belə deyəcək: “Mənim bir yaramaz yoldaşım vardı və məni dün­ya həyatında müşayət edərdi, öldükdən sonra dirilməni inkar edər və məni imanıma görə qınayardı. O deyərdi: “Sən insanın əməllərinə görə cəzalandırılacağına və ya mükafatlandırılacağına necə olur ki, inanırsan?! Bu ki, mümkün deyildir! Biz hamımız torpağa çevriləcəyik və bizdən yalnız sür-sümüklərimiz qalacaq­dır. Doğrudanmı sən elə düşünürsən ki, bu sür-sümüklər dirildi­ləcək və insan öz əməllərinə görə məsuliyyətə cəlb olunacaq?!” Büdür mənim hekayətim... Mən öz dostumu unuda bilmirəm. Mən iman gətirdim və ömrümün sonuna kimi saleh mömin ola­raq qaldım, o isə əbədi həyatı inkar etməkdə və küfrə bat­maqda davam edirdi. Bu gün, gördüyünüz kimi, mən bu gözəl nemət­lərin arasındayam, o isə Cəhənnəm əzabının burulğanında sar­sıntılar içində iztirab çəkir”.

 ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ

(37. 54) “O deyəcək: “Baxmaq istəyirsinizmi?”

Burada həmin mömin belə təklif edəcək: “Gəlin, kafirlərin çəkdikləri əzab-əziyyəti öz gözümüzlə görüb əmin olaq və Rəbbi­mizin iltifatına nail olduğumuza görə özümüzü daha da xoşbəxt hiss edək”. Cənnət sakinləri öz qardaşlarının xahişini həvəslə ye­ri­nə yetirirlər və buna görə, onlar onunla birlikdə onun dos­tuna baxmağa gedəcəklər.

 ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ

(37. 55) “O baxıb, onu Cəhənnəmin ortasında görəcək”.

(37. 56) “O deyəcək: “Allaha and olsun! Sən az qalmışdı məni də məhv edəsən”.

(37. 57) “Rəbbimin lütüfkarlığı olmasaydı, mən də düçar edilmişlərdən olardım”.

Mömin Cəhənnəmə baxdıqda, öz yoldaşını Cəhənnəm Od­u­nun ortasında görəcək. O, Cəhənnəm məşəqqətləri burulğa­nın­da əzab çəkəcək və od onu hər tərəfdən əhatə edəcəkdir. Mömin kafiri qınayacaq və Allaha, onu düşmənin fitnələrindən xilas et­diyinə görə, həmd edəcəkdir. O, ucadan deyəcəkdir: “Allaha and olsun ki, sən mənim qəlbimə şübhə salmağa cəhd göstərir­din və məni həlak edə bilərdin. Əgər Allah mənə imanımı qorumaqda kömək etmə­səydi, onda mən Cəhənnəmə vasil edi­lən­lərin ara­sında olardım”.

 ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ

(37. 58) “Doğrudanmı biz bir də ölməyəcəyik – “

(37. 59) “birinci ölümümüzdən sonra? Doğrudanmı biz əzab-əziyyətə məruz qoyulmayacağıq?”

Bu elə bir sualdır ki, cavabı – deyiləni yalnız təsdiq etməklə nəticələnəcəkdir. Bu, möminlərin Cənnətdə olmaqdan və Cəhən­nəm cəzasından qurtulmaqdan duyduqları böyük sevincə dəlalət edir.

50-ci ayədə Fövqəluca Allah buyurur: “Onlar bir-birilərinə müraciət edərək, sual verəcəklər”. Rəbb bizə Cənnət əhlinin han­sı söhbətlər aparacaqlarını xəbər vermir. Lakin tamamilə aydındır ki, onlar bu ünsiyyətdən zövq alacaqlar. Onlar sevinc gətirən hər şey barədə danışacaqlar və yer üzündə olarkən bir-biri ilə zid­diyyətə düşdükləri məsələlər barədə müzakirələr edə­cəklər. Yax­şı məlumdur ki, alimlər elmi mübahisələrdən və mü­za­­kirə­lərdən çox razı qalırlar. Bu məmnunluq hissini dünyəvi həyat barədə söhbət edən insanların hiss etdikləri ilə müqayisə etmək mümkün deyil. Onlar Cənnət sakinləri arasına düşdükdən sonra, uzun-uza­dı elmi məsələləri müzakirə edəcək və elə elmi kəşflər edə­cəklər ki, insan onları hətta təsəvvür etmək ha­lında deyil.

 ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ

(37. 60) “Həqiqətən, bu ən böyük qurtuluşdur!”

Fövqəluca Cənnət səadətini və ecazkar Cənnət nemətlərini təsvir edir və sonra isə müsəlmanları səmimi və xeyirxah işlər gör­məyə ruhlandıraraq, buyurur ki, Cənnət nemətlərinə nail ol­maq ən ali uğurdur. Möminlər bu uğuru qazanacaqlar. Onlar, insan qəlbinin xəyalından keçirə biləcəyi bütün nemətlərə malik olacaq və hər cür xoşagəlməz və ikrahdoğurucu şeylərdən qurtu­la­caqlar. Məgər insan bundan sonra da nə isə bir şey arzu edə bilərmi? Yaxud bu, ola bilsin ki, doğrudan da ən ali uğurdur? Göy­lərin və yerin Rəbbinin yaxınlığında ilahi iltifatının kölgəsin­də məskun olmaq haqqından da daha yaxşı nə ola bilər? Öz Xaliqini dərk etmək, Onun nəcib Üzünü görmək və Onun ecazkar nitqini dinləmək imkanından da gözəl nə ola bilər?

 ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ

(37. 61) “Qoy zəhmətkeşlər buna görə çalışsınlar!”

Əbədi Cənnət nemətləri, onların əldə edilməsi xatirinə in­san­la­rın öz var-dövlətini sərf etmələrinə və qollarını çırmalayaraq zəhmət çəkmə­lə­rinə layiqdir. Ağıllı insan, əgər onu İlahi Mərhə­məti Məkanına yaxınlaşdıra bilməyən işlərə vaxt sərf edərsə, kə­dərlənməlidir. Onda bəs günah işlədən və özünü həlaka məhkum edən adamlar haqqında nə demək olar?!!

 ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ

(37. 62) “Bu ziyafət xeyirlidir, yaxud zəqqum ağacı?”

(37. 63) “Şübhəsiz ki, Biz onu zalımlar üçün bir fitnə et­mi­­şik”.

(37. 64) “O, əslən, Cəhənnəmin dibində bitən bir ağac­dır”.

Məgər Cənnət Səadəti Cəhənnəmdəki ağrı-acılı cəzadan yax­­şı deyilmi? Hansı qonaqlıq daha xeyirlidir: Cənnət təamları və ya Cəhənnəm sakinlərinin meyvələri ilə qidalanacaqları zəqqum ağacı? Rəbb bu ağacı küfrə batmış və Allaha itaətsizlik edən gü­nahkarlar üçün cəza vasitəsi etmişdir. O, Cəhənnəmin lap orta­sında bitir və onun kökləri Cəhənnəmin tərkindən başlanğıc gö­türür. Bu, ən yaramaz və ən mənfur zəmindir və deməli, onda bi­tən ağac da ən pis olmalıdır. Fövqəluca da məhz bunu nəzərə çat­dırmaq üçün əvvəlcə ağacın mənşəyi haqqında izahat verir, sonra isə onun meyvələrini xatırladır.

 ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ

(37. 65) “Meyvələri sanki şeytanların başları kimidir”.

(37. 66) “Mütləq ondan yeyəcək və qarınlarını doldura­caq­­lar”.

(37. 67) “Sonra isə onlar[6] qaynar su[7] ilə qarışdı­rıla­caq­dır”.

Əgər o meyvələrin belə zahiri görünüşü varsa, onda onla­rın murdar dadından və Cəhənnəm əzabkeşlərinin qarınla­rında nəyin baş verəcəyindən danışmağa heç bir zəruriyyət yox­dur. On­lar cəzadan qaça bilməyəcəklər – onların, sadəcə, başqa çıxış yolları olmayacaq. Cəhənnəm sakinlərinin yeməyi necə də dəh­şətlidir! Onların içəcəkləri də necə dəhşətlidir! Onlar zəqqum ağa­cının meyvələrinin üstündən bağırsaqlarını yandırıb dağıda­caq qaynar su içəcəklər. Fövqəluca buyurur: “...Onlar kömək üçün yalvarmağa başladıqda, onlara üzü yandırıb-yaxan əridil­miş me­tala bənzər su ilə yardım edəcəklər...” (Kəhf, 18/29).

                                                                                                                                                                                                                                                                              

 ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(37. 68) Sonra isə onları Cəhənnəmə qaytaracaqlar”.

Bura – onların əbədi mənzili və sığınacağı olacaqdır. Onlar orada sərt cəzanı dadacaq və müdhiş dərəcədə istiliyin necə oldu­ğunu dərk edəcəklər və bunlar zalımlara təkcə bədbəxtliklər və əzab-əziyyət gətirəcək. Günahkarları bu vəhşətəngiz məkana gə­tirən nə oldu? Sanki bu suala cavab verərək, Fövqəluca buyurur:

(37. 69) “Həqiqətən də, onlar öz atalarını azmış görmüş­dülər”

(37. 70) “və özləri də onların izi ilə getməyə tələsmişdi­lər”.

Onlar çox tələskənliklə azğınlıq burulğanına atılmışdılar və Allahın elçilərinin (onlara Allahın salamı olsun!) çağırışına qulaq asmamışdılar. Onlar Kəramətli Kitabların nəsihətləri üzərində dü­şünməmiş və möminlərin xeyirxah məsləhətlərinə əhəmiyyət verməmişdilər. Əksinə, onlar o nəsihətlərdən üz döndərmiş və de­mişdilər: “Həqiqətən, biz atalarımızı bu yolda görmüşük və biz onların izi ilə sədaqətlə gedirik” (Zuxruf, 43/23).

 ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ

(37. 71) “Doğrusu, onlaradək əvvəlkilərin əksəriyyəti azğınlığa düşmüşdü”.

(37. 72) “Əslində, Biz onlara xəbərdarlıq edən nəsihət-çilər göndərirdik”.

Ərəb müşriklərindən xeyli qabaq əvvəlki nəsillər də zəla­lətə düşmüşdülər və onlardan yalnız bəziləri haqq dinə gəlmiş-di­lər və düz yolla gedirdilər, halbuki onlara azğınlıq­dan və al­dan­malardan qoruyan nəsihətçilər gəlirdilər.

 ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ

(37. 73) “Bax gör, xəbərdarlıq edilənlərin sonu necə oldu–

(37. 74) Allahın xalis qullarından başqa”.

Kafirlərin cinayətləri onları həlaka, rüsvayçılığa və vicdan-sızlığa gətirib çıxartdı. Qoy müşriklər öz azğınlıqlarına görə töv­bə etsinlər ki, onlara, onlardan əvvəlkilərin aqibəti nəsib olmasın. Nəzərə alsaq ki, xəbərdarlıq edilənlərin heç də hamısı azğın­lığa düşməmişdi, çünki Allah Ona səmimiyyətlə ibadət edən və buna görə məhv edilməkdən xilas olan möminlər üçün istisnalar et­miş­di. Səmimilik və sədaqətlilik onlara Allahın lütüfkarlığına və bə­yə­nilən sonuca nail olmağa imkan vermişdi.

 ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ

(37. 75) “Nuh Bizə müraciətlə dua etdi – axı Biz dualara çox gözəl cavab verənik”.

(37. 76) “Biz onu və ailəsini böyük kədərdən xilas etdik

(37. 77) “və yalnız onun nəslini saxladıq”.

(37. 78) “Biz onu sonrakılara tərk etdik”.

(37. 79) “Nuha aləmlərdə salam olsun!

(37. 80) “Həqiqətən, Biz yaxşılıq edənlərə belə əvəz veri­rik”.

Sonra Fövqəluca Allah qullarına bəzi qədim xalqlar haq­qında xəbər verərək, Nuhun (ə) xalqını nümunə olaraq göstərir. O (ə) peyğəmbərlərdən biri və Allahın ilk Elçisi idi. Bir çox illər ərzində o (ə) öz qəbilədaşlarını Vahid Allaha iman gətirməyə ça­ğırırdı, lakin kafirlər günbəgün onun moizələrinə daha çox nifrət edirdilər. Nəhayət, o (ə) Allaha bu sözlərlə yalvardı: “Ey Rəbbim! Yer üzündə bir nəfər belə kafir sakin qoyma!” (Nuh, 71/26); “Ey Rəbbim! Mənə kömək et, axı onlar məni yalançı hesab etdilər” (Şuəra, 23/26). Fövqəluca onun (ə) duasına cavab verdi, çünki O (Pak və Müqəddəs) dualara hamıdan yaxşı cavab verəndir.

Allah Özü Özünü belə tərifləyir. O (Pak və Müqəddəs) qul­larının dua və müraciətlərinə, Nuh peyğəmbərin (ə) dualarına diq­­qət yetirdiyi kimi, yanaşır. O (Pak və Müqəddəs) onu (ə) mö­minlərlə birlikdə böyük bəladan xilas etmiş, qa­lan bütün kafirləri isə, suda qərq etmişdir. Allah onun (ə) nəsil­lə­rindən bəşəriyyəti yenidən dirçəltmiş və onda böyük peyğəmbər (ə) haqqında gözəl xatirə qoymuşdur.

Nuh əleyhissəlam Yaradana səmimi ibadətinə və insanlara, digər məxluqlara göstərdiyi yaxşılığına görə bu böyük şərəfə la­yiq olmuşdur. Lakin bu ehtirama layiq görülən yalnız Nuh (ə) de­yildir. Rəbb xeyirxahlıq edənlərin hamısını belə mənsəbə yük­səl­dir. Onların şöhrəti möminliklərindən və xeyirxahlıqlarından asılı olaraq bütün dünyaya yayılır.

 ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ

(37. 81) “Həqiqətən, o – Bizim mömin qullarımızdan biri idi”.

(37. 82) “Sonra isə Biz bütün qalanlarını qərq etdik”.

Bu sözlərdən aydın olur ki, Allahın qulunun qalxa biləcəyi ən yüksək pillə – imandır. O, özündə dinin bütün əsas və fərdi hökmlərini ehtiva edir və məhz bu şanlı məziyyətlə Allah Öz xalis qullarının üstünlüyünü vurğulayır.

 ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ

(37. 83) “İbrahim onun tərəfdarlarından biri idi”.

Allahın sevimlisi İbrahim (ə) Nuhun (ə) ardıcıllarından biri idi. O (ə), öz peyğəmbərliyini yerinə yetirir, öz sələfinin yolu ilə gedərək, insanları Allaha dəvət edirdi. Məhz buna görə Fövqəl­uca Allah Nuhun (ə) duasına diqqət yetirdiyi kimi, İbrahimin (ə) duasına da diqqət yetirmişdir.

ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ

(37. 84) “Bir zaman o, sağlam ürəklə Rəbbinin yanına gəl­mişdi”.

Onun ürəyi haqqı dərk etməyə və düzgün rəftara mane olan müşriklikdən, şübhələrdən və qüsurlu istəklərdən təmizlən­mişdi. Yalnız ürəyi qüsurlu olmayan hər cür yaramaz və xoşagəl­məz şeylərdən qurtula, xeyirxah və arzuedilən şeylərə nail ola bilər.

 ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ

(37. 85) “O, atasına və xalqına dedi: “Siz nəyə ibadət edir­siniz?”

İbrahimin (ə) qüsursuzluğunun dəlili onun insanlarla olan münasibətində səmimiyyəti idi. Onun (ə) ürəyində yalana, həsə­də və digər yaramaz keyfiyyətlərə yer yox idi. Məhz buna görə o (ə), insanları səmimiyyətlə doğru yola yönəltməyə səy göstərirdi və ilk növbədə öz atasını iman gətirməyə dəvət etmişdi. O (ə) öz atasından və öz qəbilədaşlarından belə soruşmuşdu: “Siz nəyə ibadət edirsiniz?” Bu sualın özü müşrikliyin əbəsliyini və qüsur­lu­luğunu qınamaqdan və sübuta yetirməkdən ibarətdir.

 ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ

(37. 86) “Doğrudanmı siz iftira uydurmaqla Allahdan baş­qa digər “ilahlar” həsrətindəsiniz?”

Doğrudanmı siz ibadətə və ilahlaşdırılmağa layiq olmayan ya­lançı “ilahlara” ibadət edirsiniz? Məgər siz düşünmürsünüz ki, Alla­ha şərik qoşduğunuza görə aləmlərin Rəbbi sizi cəzalandıra bilər?

İbrahim peyğəmbər (ə) öz qəbilədaşlarını, müşrikləri və ka­firləri gözləyən məşəqqətli cəza ilə belə qorxudurdu.

 ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ

(37. 87) “Belə olduqda, siz aləmlərin Rəbbi barədə nə dü­şü­nürsünüz?”

Doğrudanmı siz aləmlərin Rəbbinin o qədər qüsur və nöq­sanı olduğunu zənn etdiyinizə görəmi naqis və aciz “ilahlarınızı” Onunla müqayisə etməyi özünüzə rəva görürsünüz?”

 ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ

(37. 88) “Sonra o ulduzlara nəzər saldı”

(37. 89) “və: “Mən xəstəyəm” – dedi”.

İbrahim peyğəmbər (ə) qəbilədaşlarının ibadət etdikləri büt­­­ləri dağıtmağı qərara almışdı və bunu etmək üçün əlverişli bir vaxt gözləyirdi. Qəbilədaşları öz bayramlarından birinə getdikdə, İbrahim (ə) da onlarla birlikdə yola düşdü. Bu vaxt o (ə), ulduz­lara nəzər salaraq, belə dedi: “Doğrudan da, mən – xəstəyəm”.

Bir səhih hədisdə rəvayət edilir ki, bütün həyatı böyü İbrahim peyğəmbər (ə) cəmi üç dəfə yalan danışmışdı. Birinci də­fə, o (ə): “Doğrudan da mən – xəstəyəm” – deyəndə; ikinci də­fə: “Xeyr! Bunu edən onların böyüyü, bax, budur!” – deyəndə; üç­üncü dəfə isə, o (ə) öz zövcəsi Saranı öz bacısı adlandıranda.

 ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ

(37. 90) “Onlar ondan üz çevirib, geriyə döndülər”.

(37. 91) “O, xəlvətcə onların “ilahlarına” yaxınlaşıb dedi: “Yemək istəyirsiniz?”

(37. 92) “Sizə nə olub ki, danışmırsınız?”

İbrahim (ə) qərara almışdı ki, özünü xəstəhal göstərsin ki, təklikdə qalaraq, öz niyyətini həyata keçirsin. O (ə) bütün müş­riklərin bayrama getmələrini gözlədi və sonra gizlicə bütlərə ya­xınlaşdı. Onların yanına gəldikdə, o (ə) rişxəndlə dedi: “Siz ibadə­tə qətiyyən layiq deyilsiniz, çünki sizin qüsurlarınız heyvanların qüsurlarından daha çoxdur. Onlar yem yeyir və bir-biriləri ilə da­nışırlar, siz isə heç bunları da bacarmırsınız”.

ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ

(37. 93) “Xəlvətcə yaxınlaşıb, onları sağ əli ilə vurub da­ğıt­dı”.

O (ə), onlara elə güclü və səylə zərbə vururdu ki, onlardan təkcə dağıdılmış parçalar qalmışdı. Lakin İbrahim (ə) ən böyük bütü sındırmadı ki, müşriklərə onların acizliyini sübut etsin.

 ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ

(37. 94) “Onlar[8] tezliklə onun yanına gəldilər”.

Fövqəluca bu hadisəni daha müfəssəl “əl-Ənbiya” surə­sin­də təsvir etmişdir. Müşriklər dağıdılmış bütlərini gördükdə, ki­min onların “ilahlarını” belə təhqir etməyə cəsarət göstərməsi üzə­­­rində düşünməyə başladılar. Onlar dedilər: “Kim bizim ilah­larımıza qarşı bunu etmişdir? Həqiqətən, o – günahkardır!” Müş­riklərdən bəziləri dedilər: “Biz eşitmişik ki, İbrahim adlı bir gənc onları biabır edirdi”. Onlar xatırladılar ki, İbrahim (ə) belə de­miş­di: “Allaha and olsun! Siz onları nəzarətsiz qoyub gedən­dən son­ra mən sizin “ilahlarınıza” qarşı bir çarə taparam”. Lakin İbrahim (ə) dedi: “Xeyr! Bunu edən onların böyüyü, bax, budur! Əgər on­lar danışmaq qabiliyyətindədirlərsə, özünüz bu barədə onlardan soruşun”. Onlar bir az fikirləşdikdən sonra, bir-birilə­ri­nə deməyə başladılar ki: “Həqiqətən, siz günahkarlarsı­nız”. Sonra isə müş­riklər yenə əvvəl dediklərinə qayıtdılar və dedilər: “Axı sən bilir­sən ki, onlar danışmaq qabiliyyətinə malik deyillər”. Belə olduq­da, İbrahim (ə) dedi: “Doğrudanmı siz Allah­dan başqa, heç nəyə kömək etməyə və ya sizə zərər vur­mağa qabil olmayana ibadət edirsiniz? Siz və Allahdan başqa ibadət etdikləriniz nifrətə layiq­siniz! Məgər siz yenə də ağıllanma­yacaq­sınız?”

 ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(37. 95) “O dedi: “Doğrudanmı siz öz yonduqlarınıza iba­dət edirsiniz?”

(37. 96) “Sizi də, düzəltdiklərinizi də Allah xəlq etmiş­dir”.

Siz bütlərinizi öz əllərinizlə daşlardan yonursunuz, sonra da onlara ibadət edirsiniz. Doğrudanmı siz bu minvalla davran­mağı daha üstün tutur və Vahid Allaha səmimi ibadətdən imtina edirsiniz?

ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ

(37. 97) “Onlar dedilər: “Bir bina tikin və onu oda atın!”

(37. 98) “Onlar ona tələ qurdular. Biz də onları alçaltdıq”.

Müşriklər böyük bir ocaq qurmağı, onda od qalamağı və İbrahimi (ə) ona atmağı qərara aldılar. Müşriklər Allahın pey­ğəm­­­bərinə (ə) belə bir hökmü onun (ə) onların bütlərini dağıtma­sına görə çıxartmışdılar. Onlar İbrahimi (ə) ən müdhiş edama mə­ruz qoymağı qərarlaşdırmışdılar, lakin Allah onların məkrli niy­yətlərini onların özlərinə qarşı çevirdi və odu İbrahim (ə) üçün sə­rin və xilas vasitəsi etdi.

 ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ

(37. 99) “O dedi: “Mən məni doğru yolla aparacaq Rəbbi­min yanına gedirəm”.

Mən öz imanımı xilas etmək xatirinə Şamın bərəkətli torpa­ğına gedirəm, Rəbb isə dinimə fayda gətirəcək işlər görmək üçün mənə kömək edər. İbrahim (ə) həmçinin belə dedi: “Mən sizi və Allahdan başqa ibadət etdiklərinizi tərk edir və Rəbbimə dua edirəm. Rəbbimə edəcəyim duaların sayəsində bədbəxt olmaya­cağıma ümidvaram” (Məryəm, 19/48).

 ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ

(37. 100) “Ey Rəbbim! Mənə salehlərdən bəxş et!”

İbrahim (ə) öz qəbilədaşlarını doğru yola gəlməyə nəsihət verməkdən ümidini itirdikdə, o (ə) Allahdan xahiş edir ki, ona (ə) əməlisaleh bir oğul bəxş etsin ki, o, atasına (ə) həm bu dünyada, həm də ölümündən sonra fayda verə bilsin. Allah Öz sevimli el­çisinin (ə) xahişini qəbul etdi və buyurdu:

ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ

(37. 101) “O vaxt Biz onu mülaim bir oğulla müjdələdik”.

Şübhəsiz ki, bu ayədə bəhs edilən İsmail peyğəmbərdir (ə), çünki İshaqın doğulması haqqında xoş xəbər yalnız 112-ci ayədə xatırlanır. Fövqəluca buyurur: “Onun zövcəsi ayaq üstəydi, gül­dü. Onda Biz ona[9] İshaq haqqında, İshaqın ardınca isə Yaqub haqqında müjdə verdik” (Hud, 11/71). Bütün bunlardan və həm də sonrakı ayələrdən aydın olur ki, İbrahim peyğəmbər (ə) məhz İsmaili (ə) qurban kəsməyə hazırlaşırdı. Fövqəluca İsmaili (ə) mü­laim adlandırır və bu gözəl sifət İbrahimin (ə) böyük oğlunun sə­birli, mətin, xoşxasiyyət, nəcib və mərhəmətli olmasına dəlalət edir.

 ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ ﰔ ﰕ

(37. 102) “O, onunla[10] bərabər çalışmaq yaşına çatdıqda, o dedi: “Ey oğlum! Mən yuxumda görürəm ki, səni qurban kəsi­rəm. Buna nə deyirsən?” O dedi: “Ey ata! Sənə verilən hökmü yerinə yetir. Allah istəsə, sən səbirlilərdən biri olduğumu gö­rərsən”.

İllər keçdi və İsmail (ə) elə bir həddə çatdı ki, bu zaman əksər hallarda, valideynlər öz oğulları və qızlarından razı qalırlar, çünki onlar ata-analarına kömək etməyə başlayır və onlara çoxlu fayda verirlər. İbrahim (ə) oğluna dedi: “Allah yuxuda mənə səni qurban kəsməyi əmr etdi və sən bilirsən ki, peyğəmbərlərin yu­xusu vəhydir. Biz Allahın iradəsinə itaət etməliyik. Sən bu barədə nə fikirləşirsən?”

İsmail (ə) bu sözləri labüd bir səbirliliklə qəbul etdi. Hətta belə bir çətin saatda da o (ə) Allahın mərhəmətinə ümid bəslə­məkdə davam etdi, Onun mərhəmətinə nail olmağa səy göstərdi və valideynlərinin itaətkar oğlu olaraq qaldı. O dedi ki, Fövqəluca Allahın istənilən istəyini səbirlə yerinə yetirəcəkdir, çünki Kai­natda baş verən hər şey Onun izni ilə olur.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ

(37. 103) “Onların hər ikisi itaət etdikdə və o, onu gicgahı üstə yıxdığı zaman”,

Ata və oğul Allahın iradəsinə təslim oldular. İbrahim (ə) Allahın cəzasından qorxurdu və qəti qərara gəlmişdi ki, oğlunu və qəlbinin sevincini qurban versin. İsmailə (ə) gəldikdə isə, o (ə) böyük səbirlilik göstərdi və Fövqəluca Rəbbə itaətsizliyə cəhd etmədi və atasını məyus etmədi. İbrahim (ə) oğlunu qurban kəs­mək üçün gicgahı üstə üzatdı – o (ə) bu zaman onun (ə) üzünə baxmaq istəmirdi.

ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ

(37. 104) “Biz onu çağırdıq: “Ey İbrahim!

(37. 105) Sən yuxunu doğrultdun”. Həqiqətən, Biz yaxşı­lıq edənlərə belə əvəzini veririk”.

Bu həyəcanlı və çox ağır bir anda Allah Öz sevimli elçisini (ə) çağırıb, buyurur: “Ey İbrahim! Sən artıq yuxuda sənə əmr edi­ləni icra etdin. Sən oğlunu qurban kəsməyi qəti niyyət etmiş­din və Rəbbinin əmrini yerinə yetirmək üçün hər şeyi etmişdin. Sənə yalnız İsmailin (ə) boğazına tiyənin neştərini çəkmək qalırdı, la­kin indi buna ehtiyac yoxdur”. Allaha səmimiyyətlə iba­dət edən­lər və öz istəklərini təmin etməkdənsə, Onun mərhə­mə­tini üstün tutanlar üçün hazırlanmış mükafat belədir.

 ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ

(37. 106) “Həqiqətən, bu açıq bir sınaqdır”.

İbrahim peyğəmbərin (ə) keçdiyi sınaq onun (ə) əxlaqi pak­lığını və Rəbbinə kamil məhəbbətini sübuta yetirirdi. Məhz belə olduqda, Allah İbrahimi (ə) Özünün sevimli elçisi adlandırmışdır. Ərəb sözü olan “hillət” ali və ən kamil məhəbbəti ifadə edir. Bu­ra­dan belə çıxır ki, Allahın sevimlisi özünün bütün məhəbbətini Mər­hə­mətli Xaliqə verməlidir. Belə bir məhəbbət hissələrə bölünə bil­məz. Lakin İsmailin (ə) dünyaya gəlməsi ilə İbrahim peyğəm­bər (ə) qəlbinə daxil olmuş alovlu məhəbbətlə onu sevməyə baş­lamışdı. Belə olduqda Allah istəmişdir ki, Öz sevimlisinin Rəbbi­nə olan mə­həb­bətini sınaqdan keçirsin və onun (ə) qəlbini məx­luqlara olan mə­həb­bətdən təmizləsin. Allah ona (ə) əmr edir ki, Rəbbini daha möh­kəm sevməyə mane olan mə­həbbətlə sevdiyi oğlunu qurban kəssin.

 ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ

(37. 107) “Biz onun[11] əvəzinə böyük bir qurbanlıq ver­dik”.

İbrahim əleyhissalam dünyəvi məhəbbəti qarşısında üstün­lüyü Allaha bəslədiyi sevgisinə verdikdə və oğlunu qurban ver­məyi qərara aldıqda, dünyəvi məhəbbət onu (ə) Rəbbinə itaət et­mək­dən yayındıra bilmədi. İsmaili (ə) qurban verməyə artıq sə­bəb qalma­mışdı və buna görə də Fövqəluca Allah İbrahimə (ə) əmr etdi ki, oğlunu deyil, iri bir qoçu qurban kəssin. Allah bu qurbanı bir ne­çə səbəbə görə iri adlandırır. Birincisi, ona görə ki, o – şanlı İsmail peyğəmbərin (ə) həyatının əvəzi olan fidyə idi. İkincisi, çünki qur­­ban kəsmə ibadətin ən böyük ayinlərindən bi­rinə çevrilmə­liydi. Üçüncüsü isə, bu ayin həmişəlik qalacaqdı və Qiyamət gü­nü baş­lananadək mövcud olacaqdı.

ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ

(37. 108) “Biz sonra gələnlərə onu anmağı təmin etdik”.

Fövqəluca bildirir ki, İbrahim (ə) haqqında gözəl xatirə in­sanlar arasında əbədi yaşayacaqdır. İbrahimin (ə) ən yaxın nəsil­ləri Allaha dua edirdilər ki, O (Pak və Müqəddəs) onların şan-şöhrətli ulu babasına sülh və əmin-amanlıq nazil etsin. Mö­min müsəlmanlar bu gün də bu duanı edirlər. Müsəl­man­­ların son­­rakı nəsilləri də bunu davam etdirəcəklər[12]. Bütün zamanlarda insan­lar bu şərəfli peyğəmbəri və elçini (ə) sevir, ehtiram bəsləyir və tə­rifləyirlər.

 ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ

(37. 109) “İbrahimə salam olsun!”

Bu – Fövqəluca Allahın Öz seçilmiş dostlarını salamlamağı əmr etdiyi salamlaşmanın sözləridir. O (Pak və Müqəddəs) həm də əmr etmişdir ki, belə deyilsin: “Allaha həmd və Onun seçil­miş qullarına salam olsun!” (Nəml, 27/59).

 ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ

(37. 110) “Xeyirxahlıq edənlərin əvəzi belədir”.

Əgər Allahın qulu Ona səmimiyyətlə ibadət edir və Onun məxluqlarına yaxşılıq göstərirsə, onda Rəbb onu bədbəxt­liklərdən xilas edir, ona firavanlıq bəxş edir və onu ən gözəl sözlərlə tə­rifləyir.

 ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ

(37. 111) “O, həqiqətən, Bizim mömin qullarımızdandır”.

O (ə), insanın iman gətirməli olduğu hər şeyə iman gətir­miş və tam əminliyə nail olmuşdur. Fövqəluca buyurur: “Biz İbrahimə göylərdəki və yerdəki səltənəti belə göstərdik ki, o, qəti etiqad edənlərdən olsun!” (Ənam, 6/75).

 ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ

(37. 112) “Biz onu, İshaqla, salehlərdən olan peyğəmbərlə müjdələdik”.

Söhbət, bizim artıq öncə xatırlatdığımız İshaqın (ə) doğula­cağı haqqında müjdədən gedir. Allah İbrahimi (ə) və onun ahıl­laşmış zövcəsini İshaqın (ə), sonra da onun oğlu Yəqubun (ə) dün­­­yaya gələcəkləri ilə sevindirmişdir. O (Pak və Müqəddəs), onları gələcək oğullarının peyğəmbərliyi haqqında müjdə­ləmiş­dir.

 ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ

(37. 113) “Biz onu da, İshaqı da təbrik etdik. Onların nə­sil­­ləri arasında xeyirxahlar da, özlərinə açıq-aşka zülm edən­lər də vardır”.

Biz onların elmini, saleh əməllərini və nəsillərini artırdıq. Bunun sayəsində İbrahim (ə) üç böyük xalqın: ərəblərin, israil­lilərin və romalıların atası oldu. Ərəblər İsmail peyğəmbərin (ə), israillilər – Yaqub peyğəmbərin (ə) və romalılar isə İshaq pey­ğəm­­bərin (ə) nəsilləridir. Onların arasında salehlər də, günah­kar­lar da, ədalətli insanlar da, zalım müstəbidlər də, möminlər də, kafir və müşriklər də vardır. Görünür, Fövqəluca Allah bu barədə ona görə xəbər verir ki, insanlar İbrahimin (ə) nəsilləri barədə yanlışlığa düşməsinlər. Allah insanı təbrik edərkən bu mübarək­badlıq onun nəsillərinə də aid edilir, lakin bu o demək deyildir ki, İbrahimin (ə) bütün nəsilləri saleh və xeyirxah olacaqlar. Məhz buna görə, Fövqəluca Allah xüsusilə vurğulayır ki, İbrahi­min (ə) nəs­lində vicdanlı kişilər də, günahkarlar da vardır. Allah isə bu ba­rədə ən yaxşısını bilir.

 ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ

(37. 114) “And olsun ki, Biz Musaya və Haruna lütüfkar­lıq göstərdik”.

(37. 115) “Biz onların hər ikisini və onların xalqını böyük kədərdən qurtardıq”.

(37. 116) “Biz onlara kömək etdik və məhz onlar qalib çıxdılar”.

(37. 117) “Biz onlara aydın bir Kitab əta etdik”

(37. 118) “və onları doğru yolla apardıq”.

Fövqəluca şərəfli qullarını və elçilərini (onlara salam ol­sun!), İmranın iki oğlunu – Musanı (ə) və Harunu (ə) yada salır. Allah onlara Kitab və pey­ğəmbərlik verməklə onları şərəflən­dir­miş və onlara insanları Fövqəluca Rəbbə ibadət etməyə çağır­mağı əmr etmişdir. Allah onların hər ikisini qəbilədaşları ilə bir­likdə zülmkar Firondan (L) xilas etmiş və onlara düşmənləri üzə­rində qələbə çalmağı bəxş etmişdir. O (Pak və Müqəddəs) Fir­onun (L) qoşunlarını heyrət içində olan israillilərin gözü qarşı­sında suya qərq etmiş, sonra isə Musaya (ə) və Haruna (ə) aydın bir Kitab – Şərəfli Tövratı nazil etmişdir. Onda hikmətli nəsihətlər və ədalətli şəriət hökmləri bir yerə cəmlənmiş və Allahın qu­lunun bilməli olduğu hər şey izah edilmişdir. Rəbb Musanı (ə) və Haru­nu (ə) böyük ne­mətə və xilasa aparan din yoluna yönəltmiş və onlara bu yolla layiqincə getməkdə kömək göstərmişdir.

 ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ

(37. 119) “Biz sonra gələnlərə onları anmağı təmin etdik”.

(37. 120) “Musaya və Haruna salam olsun!”

(37. 121) “Həqiqətən, Biz xeyirxahlara əvəzini belə veri­rik”.

(37. 122) “Həqiqətən, onlar Bizim mömin qullarımız­dan­dırlar”.

Allah bu elçilər haqqında gələcək nəsillərə gözəl xatirə qoy­muş və insanlara onların əmin-amanlığı haqqında dua etməyi bu­yurmuşdur. Onların haqqında gözəl xatirə, doğrudan da, bi­zim günlərimizə qədər yaşamaqdadır, bu isə o deməkdir ki, bu elçi­lə­rin (onlara Allahın salamı olsun!) şan-şöhrəti bizim əcdadla­rımızın yaddaşında da öz əksini tapmışmış.

ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ

(37. 123) “İlyas da elçilərimizdən biri idi”.

(37. 124) “O öz xalqına demişdi: “Doğrudanmı siz vahi­mə keçirmirsiniz?”

(37. 125) “Doğrudanmı siz Bəələ dua edir və nəzərdən qa­çı­rırsınız xəlq edən­lər­dən Ən Yaxşısını –“

(37. 126) “sizin Rəbbiniz və əcdadlarınızın Rəbbi olan Allahı?”

Fövqəluca Öz qulu və elçisi İlyası (ə) tərifləyir. O (ə) öz pey­­ğəmbərlik vəzifəsini yerinə yetirmiş və xalqını Vahid Rəbbə iman gətirməyə dəvət etmişdir. O (ə) təqvalılığı və Tək Allaha sə­mimi qulluğu təbliğ etmiş və insanları müşriklikdən çəkindir­miş­dir. O (ə) qəbilədaşlarını Bəəl adlı bütə sitayiş etməkdən əl çək­məyə və yalnız xəlq edən və Öz məxluqlarına qayğı çəkən, onlara mərhəməti ilə himayə edən və saysız-hesabsız gözlə görünən və görünməyən nemətlər nazil edən Allaha ibadət etməyə çağır­mış­dır.

O (ə) onlara deyirdi: “Məgər siz Mərhəmətli və Rəhmli Xaliqə səmimiyyətlə ibadət etmək istəmirsiniz və sizə nə fayda verə, nə də zərər vura bilən daş heykəl qarşısında alçalmağı üs­tün tutursunuz?! Bu büt nə isə yaratmaq və ya sizə ruzi vermək halında deyil. O hətta yemək yeyə və ya sizinlə danışa da bilmir. Həqiqətən, sizin seçiminiz dərin azğınlıq və ən böyük axmaq­lıqdır!!”

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

(37. 127) “Onlar onu yalançı saydılar və onların hamısı mütləq toplanacaqlar”[13],

Müşriklər İlyasa (ə) iman gətirmədilər və onun (ə) təlimini təkzib etdilər və belə olduqda, Allah onları, Qiyamət günü, ağır cəza verəcəyi ilə təhdid etdi. Bununla belə, Fövqəluca Allah bu kafir xalqın yer üzündə məhz hansı cəzaya məruz qoyulduğunu göstərməmişdir.

 ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ

(37. 128) “Allahın seçilmiş qullarından başqa”.

Allah, amansız cəzanın iman gətirənlərə və elçinin ardınca gedənlərə toxunmayacağını xəbər verərək, bir daha möminlər üçün istisna hal yaradır. Onları bol mükafat gözləyir. İlyas (ə) haqqında isə Rəbb gələcək nəsillərə gözəl xatirə qoymuşdur:

 ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ

(37. 129) “Biz sonra gələnlərə onu anmağı təmin etdik”.

(37. 130) “İlyasa salam olsun!”

Bu, Rəbbindən və bütün mömin qullardan Allahın şanlı el­çisinə (ə) salamdır.

 ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ

(37. 131) “Həqiqətən, Biz xeyirxahlıq edənlərə əvəzini be­lə veririk”.

(37. 132) “Həqiqətən, o – Bizim mömin qullarımızdan bi­ri­dir”.

Fövqəluca İlyası (ə), onun qardaşlarını təriflədiyi kimi, tə­rif­ləyir. Allahın bütün peyğəmbərlərinə və elçilərinə salavat və salam olsun!

 ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ

(37. 133) “Lut da elçilərimizdən biri idi”.

(37. 134) “Biz onu və onun bütün ailəsini xilas etdik,

(37. 135) “təkcə arxada qalanların arasındakı qarısından baş­­qa”.

Allah Öz qulu, vəzifəsini yerinə yetirmiş və xalqını Ona iman gətirməyə vicdanla dəvət etmiş elçisi Lutu (ə) da tərifləyir. Uzun illər boyu o (ə) insanları müşriklikdən əl çəkməyə və so­dom güna­hı­na[14] görə tövbə etməyə çağırmışdı. Lakin günahkarlar onun (ə) nəsihətlərinə qulaq asmırdılar və belə olduqda, Allah Öz pey­ğəmbə­rini (ə) ailəsi ilə birlikdə xilas edərək, fasiqləri həlaka uğ­ratdı. Gecə qaranlığının pərdəsi altında Lut (ə), haqq dinə iman gətirməmiş və şəhərdə məhv edilmək üçün qalan qoca qarısı istis­na olmaqla, ailəsi ilə birlikdə şəhəri tərk etdi.

 ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ                                                                                                                                                     

(37. 136) “Sonra Biz qalanlarını məhv etdik”.

Sübh çağı Allah şəhərdə qalanların hamısını məhv etdi. Föv­qəluca buyurmuşdur: “Əmrimiz gəldikdə, Biz onların öl­kə­sini alt-üst etdik və bişmiş gil kəsək­ləri bir-birinin ar­dınca üst­lərinə yağdırdıq” (Hud, 11/82).

 ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉ ﮊ

(37. 137) “Siz onların yanından keçirsiniz səhərlər də”,

(37. 138) “axşamlar da. Doğrudanmı siz dərk etmirsiniz?”

Siz bu sözlərin doğruluğuna şübhə edə bilməzsiniz, çünki səhərdən axşama kimi alt-üst edilmiş şəhərlərin xarabalıqlarının yanından keçirsiniz. Məgər siz saysız-hesabsız əlamətlər və nəsi­hətlər üzərində düşünmürsünüz? Məgər siz fasiqləri həlakə məh­kum edən günahlarınızı tövbə etməyəcəksiniz?

 ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ

(37. 139) “Həqiqətən, Yunus da elçilərdən biri idi”.

Fövqəluca qulu və elçisi olan Matta oğlu Yunusu (ə) da tə­rifləyir. Allah, əvvəlki elçilər kimi, onu (ə) da vəzifəsini yerinə ye­tirdiyinə və hikmətli nəsihətlər verdiyinə görə mədh etmişdir.

 ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ

(37. 140) “O, dolu gəmi ilə qaçmışdır”.

Yunus peyğəmbərin (ə) qismətinə bu dünyada cəza almaq düşmüşdür ki, o (ə) bundan öz möhkəm əqidəsi və saleh əməlləri sayəsində qurtulmağa nail ola bilmişdir. Yunus (ə) Rəbbindən qaç­maq istəyəndə, Onu qəzəbləndirmişdi. O (ə) elə dşünürdü ki, Allah ona (ə) çata bilməz, lakin o (ə) nəticədə böyük bir balığın qarnına düşdü. Allah Yunusun (ə) hansı günahı etməsi haqqında bizə xəbər vermir, çünki bu barədə məlumat müsəlmanlara heç bir fayda gətirməzdi. Əvəzində, hər bir müsəlmanın, günah işlə­miş insanın, o hətta alicənab elçi də olsa, cəzadan qurtarmağı ba­carmayacağını bilməsi faydalıdır. Yunus peyğəmbərə (ə) gəl­dikdə isə, Allah ona (ə) möminliyə nail olmaqda kömək etmiş, onu (ə) cəzadan qurtarmış və böyük rüsvayçılıqdan xilas etmişdi. Lakin buna qədər bir-neçə əlamətdar hadisələr baş vermişdi.

Yunus qaçıb, adamlarla dolu və ağır əşyalar və yüklərlə yüklənmiş gəmi ilə xilas olmağa cəhd göstərmişdi. Adamlar dəni­zə çıxdıqda, aşkar etdilər ki, gəmi batmağa başlayır. Belə ol­duq­da, onlar adamlardan birini dənizə atmaqla, qalan insanları xi­las etməyi qərara aldılar. Gəmidəki insanlar kimin bu sərt qis­mətə layiq olduğunu bilmirdilər və ona görə də ədlətlə dav­ran­mağı qərara alıb, püşk atdılar.

 ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ

(37. 141) “O da püşk atdı və uduzanlardan oldu”.

(37. 142) “O, özünü qınayarkən balıq onu uddu”.

Allah bir şeyi etmək istədikdə, O (Pak və Müqəddəs), bun­dan ötrü səbəb və zəmin yaradır. Püşk Yunusa (ə) düşdü[15] və adamlar onu (ə) dənizə atdılar. O (ə) özünü qınadığı anda balina onu (ə) uddu[16].

 ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ

(37. 143) “Əgər o, həqiqətən, mədh edənlərdən olmasaydı,

(37. 144) “onda mütləq, dirildilən günə qədər, onun qar­nında qalardı”.

Yunus peyğəmbər (ə) cəzalandırılanadək Allahı tez-tez tə­rifləyər və Ona çoxlu ibadət edərdi. Balinanın qarnına düşdükdə, o (ə): “Səndən başqa ilah yoxdur! Sən Paksan! Həqiqətən, mən zalımlardan biri idim!” (Ənbiya, 21/87) – deyə təkrar etməyə baş­ladı. Əgər bu saleh əməlləri olmasaydı, nəhəng balinanın bətni onun (ə) sərdabəsi olardı. Lakin səmimi ibadət və Allaha çoxsaylı həmdsənalar Yunusu (ə) cəzadan xilas etdi. Allah bəlalara və bəd­­­bəxtliklərə düçar olduqları zaman möminləri belə xilas edir.

 ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ

(37. 145) “Biz onu açıq bir yerə çıxartdıq və o, xəstə idi”.

Balina Yunusu (ə) boş bir sahilə çıxartdı ki, orada heç kim yox idi, ola da bilsin ki, heç kölgə sala bilən bir ağac da yox idi. Heyvanın qarnında uzun müddət qaldığına görə bərk azarla­mışdı. O (ə), yumurtadan təzəcə çıxmış cücəyə bənzəyirdi.

 ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(37. 146) “Biz onun yanında boranı tağı saldıq”.

Yunus peyğəmbər (ə) hündür boranı tağının kölgəliyində daldalanmışdı. Yaxşı məlumdur ki, bu tağların kölgəsində həmişə sərinlik olur və milçəklər heç vaxt onların üstünə qonmurlar. Fövqəlucanın Öz tövbə etmiş quluna göstərdiyi iltifatı və xeyir­xahlığı belə idi. Lakin bu nemət sonuncu və yeganə deyildi.

 ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ

(37. 147) “Biz onu yüz min nəfərə və ya daha çoxuna elçi göndərdik”.

(37. 148) “Onlar iman gətirdilər və Biz müəyyən bir vaxta­dək onların güzəranını təmin etdik”.

Bu o deməkdir ki, Allah Yunusa (ə) əhalisi yüz mindən az olmayan bir şəhərdə haqq dini təbliğ etmək hökmü vermişdi. On­lar iman gətirmişdilər və onların hər birinin xeyirxah əməlləri üçün Yunus peyğəmbərə (ə) də savab yazılmışdı, çünki məhz o (ə) on­lara iman gətirməkdə kömək göstərmişdi. Şəhərin sakinlə­rinə gəldikdə isə, Allah onlara maddi nemətləri müəyyən vaxta­dək əta etmişdi, yəni, onlar öz əvvəlki cinayətlərinə görə layiq ol­duqları cəzadan xilas edilmişdilər. Fövqəluca buyurur: “Məgər, Yunusun xalqından başqa, əhalisi etiqadının köməyi ilə iman gətirən və bunun fayda verdiyi bir bölgəmi vardı? On­lar iman gətirdikdə, Biz onları dünya həyatında rüsvayçı əzab­lardan xi­las etdik və onla­ra müəyyən vaxtadək maddi ne­mət­lərdən ya­rarlanmağa imkan verdik” (Yunus, 10/98).

 ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ

(37. 149) “Onlardan soruş ki, niyə qızlar Rəbbinin, oğul­lar isə onların olmalıdır?”

Müşriklər mələkləri Allahın qızları sayır və onlara ibadət edirdilər. Bununla onlar nəinki məxluqları Xaliqə bərabər tutur, hətta Ona Onun əzəmətinə layiq olmayan sifətlər aid edirlər. On­lar oğul sahibləridirlər, Allaha isə qız övladları aid edirlər. Bu, ədalətsiz bölgü və dərin azğınlıqdır. Əvvələn, ona görə ki, müş­riklər Fövqəluca Allaha övlad aid edirlər. İkincisi, ona görə ki, müşriklər onları qadın adlandırırlar, halbuki qadın cinsi, kişi­lərə nisbətən, öz vəziyyətinə görə daha zəif və aciz cinsdir. Bundan başqa, onların qızları doğulanda, onlar narazılıq edir və hiddət­lənirlər. Fövqəluca buyurur: “Onlar Allaha qız övladı aid edir­lər. O – Pakdır! Özlərinə isə istədiklərini saxlayırlar” (Nəhl, 16/57). Üçüncüsü isə, ona görə ki, onlar mələkləri Allahın qızları adlandırırlar.

ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ

(37. 150) “Ya da Biz mələkləri qadın yaratmışıq, onlar isə şahidi olublar?”

Fövqəluca müşriklərin yalanını ifşa etmiş və bildirmişdir ki, mələklər qadın deyillər. Axı, əgər müşriklər onların xəlq edilməsində iştirak etməyiblərsə, bunu haradan öyrənə bilərdi­lər?

 ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ

(37. 151) “Həqiqətən, onlar öz yalançılıqları üzündən deyirlər:

(37. 152) ““Allah doğurmuşdur”. Doğrudan da, onlar ya­lan­çıdırlar!”

Müşriklər nəinki heç bir məlumatları olmayan şeylər haq­qında danışırlar. Onlar hətta Allaha böhtan atmağa cəsarət edirlər və deyirlər ki, O (Pak və Müqəddəs) Özünə övlad törət­mişdir. Onlar bunu özlərinin yalançılığı üzündən iddia edirlər və buna görə də Allah onları yalançı adlandırmışdır. Onlar qəlbən anla­yır­lar ki, onların söylədikləri və qüsurluluğu şübhə doğur­mayan sözləri açıq-aşkar yalandır.

ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ

(37. 153) “Məgər O, qızları seçib, oğul­lar­dan üstünmü tut­muş­dur?”

(37. 154) “Sizə nə olmuşdur ki, belə hökm verirsiniz?”

(37. 155) “Heç düşünmürsünüzmü?”

(37. 156) “Yoxsa, aydın bir sübutunuzmu var?”

Sizin mühakiməniz ötkəm və ədalətsizdir və siz dediyiniz sözlərə görə tövbə etməlisiniz. Əgər siz dediklərinizin üzərində yaxşıca düşünsəydiniz, onda belə kobud və qaba sözlər söylə­mə­yə cəsarət etməzdiniz. Bəlkə Şərəfli Kitablar və ya Allahın elçi­lə­rinin sözləri sizin dediklərinizi təsdiqləyir? Əlbəttə ki, müşrik­lə­rin baxışları nə Mübarək Kitablarla, nə də Allahın elçilərinin söz­ləri ilə təsdiq edilmir və buna görə, sonra Fövqəluca Allah be­lə buyurur:

 ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ

(37. 157) “Doğru deyirsinizsə, Kitabınızı gətirin!”

Əgər insan inandırıcı dəlillərə istinad etməyən bəyanatlar verirsə, onda o, ya şüurlu surətdə yalan deyir, ya da heç bir biliyə malik olmadan boşboğazlıq edir.

 ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ

(37. 158) “Onlar Onunla cinlər arasında qohumluq qərarı verdilər, lakin cinlər həqiqətən bilirlər ki, onlar toplanacaqlar”.

Müşriklər belə hesab edirdilər ki, cinləri Allahla bağlayan qohumluq əlaqəsidir. Onlar deyirdilər ki, mələklər Allahın qızla­rı­dır, onların anaları isə cinlərdən olan zadəgan qadınlardır. La­kin belə iddialar dərin azğınlığın nəticəsidir, çünki cinlər çox gözəl bilirlər ki, elə bir gün gələcək ki, onlar öz Rəbbi qarşısında dayanacaqlar və öz əməllərinə görə əvəz alacaqlar. Onlar həm­çinin bilirlər ki, Allahın alçaldılmış qullarıdırlar. Amma əgər on­la­rın Rəbb ilə qohumluq əlaqələri olsaydı, hər şey başqa cür olardı.

 ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ

(37. 159) “Pak Allah, onların vəsf etdiklərindən Fövqəl­uca­dır”.

Fövqəlqüdrətli və Təmkinli Hökmdar Pakdır! Onun ilahi sifətləri kamildir və müşriklərlə kafirlərin Allah haqqında dedik­ləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

 ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ

(37. 160) “Allahın xalis qulları istisnadır”.

Onlar səmimi və mömindirlər və buna görə öz Rəbbi haq­qında yalnız Onun ilahi əzəmətinə uyğun gələn şeyləri danışırlar. Məhz buna görə Fövqəluca Allah xalis möminlərin sözlərini tək­zib etmir.

 ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ

(37. 161) “Siz və sizin ibadət etdikləriniz”,

(37. 162) “heç kimi Ondan çəkindirə bilməzsiniz”,

(37. 163) “təkcə Cəhənnəmdə yanmalılardan başqa”.

Ey müşriklər və bütpərəstlər! Nə siz, nə də sizin uydur­du­ğunuz “ilahlar”, Cəhnnəmə düşmək nəsib edilmiş gü­nah­kar­lar­dan başqa, heç kimi azdırmağa qadir deyillər. İnsan Cəhən­nəmə yalnız Allahın qədəri tələb etdiyi halda düşür. Müş­rik­lərə və büt­pərəstlərə gəldikdə isə, onlar tamamilə gücsüz və aciz­dirlər. On­lar hətta bir nəfəri belə, Rəbbin iradəsi əleyhinə, yo­lundan az­dırmaq üçün aldada bilməzlər. Bütün bunlar Fövqəluca Allahın mütləq fövqəlqüdrətinə dəlalət edir. Bu belə olduğu hal­da müş­rik­lər Allahın xalis qullarını və uğurlu həmfikirlər firqə­si­ni az­ğınlığa salmağa cəhd göstərməyə bilərlər.

 ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ

(37. 164) “Bizim hər birimizin yeri məlumdur”.

Sanki müşriklərin yalançı iddialarını təkzib edərək, mələk­lər təsdiq edirlər ki, onlar Allahın müti qullarıdır və hətta ən əhəmiyyətsiz şeylərdə belə Ona itaətsizlik göstərmirlər. Mələk­lərdən hər biri öz yerini və öz vəzifəsini bilir. Onlar bu vəzifə­lə­rini, nə ifrata varmadan, nə də qüsura yol vermədən, ən mü­kəm­məl surətdə yerinə yetirirlər. Eyni zamanda onlar bilirlər ki, bü­tün hakimiyyət Allaha məxsusdur və onlar özləri Rəbbin məxluq­larının heç birinin barəsində hökm vermə və ya qərar qəbul etmə haqqına malik deyillər. Onlar deyirlər:

 ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ

(37. 165) “Həqiqətən, biz cərgə-cərgə düzülürük”.

(37. 166) “Həqiqətən, biz – tərifləyənlərik”.

Biz Rəbbimizə itaətkarıq və Ona həmişə qulluq etməyə ha­zırıq. Biz bunları səmimiyyətlə edirik və fasiləsiz olaraq Fövqəl­uca Allahı tərifləyirik. Biz həmçinin şahidlik edirik ki, Allah hər hansı nöqsandan və Onun əzəmətinə və kamilliyinə yaraşmayan yararsız sifətlərdən uzaqdır. Fasiqləri mələklərə ibadət etməyə və bu müti məxluqları Fövqəluca Xaliqə bərabər tutmağa məcbur edən nədir? “O Müqəddəs və Fövqəluca onların dediklərindən olduqca yüksəkdir” (İsra, 17/43).

 ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ

(37. 167) “Onlar dedilər:”

(37. 168) “Əgər yanımızda əvvəlkilərin Kitabı olsaydı”,

(37. 169) “onda biz mütləq Allahın xalis qulları olardıq”.

(37. 170) “Lakin onlar onu inkar etdilər və tezliklə bilə­cəklər”.

(37. 171) “Bizim Sözümüz elçi göndərdiyimiz qullarımıza de­yilmişdi:”

(37. 172) “Həqiqətən, onlara kömək ediləcək”.

(37. 173) “Həqiqətən, Bizim qoşunlarımız qələbə çala­caq­lar”.

Fövqəluca bildirir ki, Məkkə müşrikləri bir vaxtlar düz yol­la getmək arzusu səsləndirir və deyirdilər: “Əgər Allah bizə biz­dən əvvəlkilərə nazil edilmiş zikr və Aydın Kitab göndərsəydi, onda biz hökmən tək Ona səmimiyyətlə ibadət etməyə başla­yar­dıq. Bundan başqa, biz səmimi iman sahibləri olardıq”. Lakin on­ların sözləri yalan idi. Allah onlara bütün Kitabların ən yaxşı­sını nazil etmişdi və onlar onu yalan saydılar. Onlar haqqın əleyhinə çıxmağa cəsarət etdilər və çox tezliklə öz kafirliklərinin nəticə­lərini anlayacaqlar. Onları amansız cəzanın çulğayacağı Gün gə­ləcək və onlar biləcəklər ki, Rəbbin cəzalandırması necə əzab­ve­ricidir. Amma bu dünyada da onlar üçün təyin olunmuş acı qis­mət onlara nəsib ediləcəkdir və müşriklər qoy elə fikirləşməsinlər ki, möminlərin üzərində qəlbə çala biləcəklər. Allah Özünün mö­min elçilərinə və xalis qullarına qələbə bəxş edəcəyinə söz ver­mişdir və heç nə Allahın vədinin gerçəkləş­mə­sinə maneə ola bil­məz. Təqvalı möminlərin qoşunları üstünlük qazanacaq və Allah da onlara bunda əzəmətli yardım göstərəcək və Rəbbin dininin yer üzündə bərqərar olmasına kömək edəcək­dir. Bu – çox böyük bir müjdədir ki, özünü Allahın döyüşçüsü və İslamın haqq işi uğrunda mübarizi sayan hər kəs buna sevinməli­dir. Əgər belə bir insan düzgün və səmimi rəftar edirsə, onda Allah mütləq ona düşmən və rəqib üzərində qələbə əta edəcəkdir.

 ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ

(37. 174) “Müəyyən vaxtadək onlardan üz döndər”.

(37. 175) “Onlara bax və onlar tezliklə görəcəklər”.

(37. 176) “Məgər onlar Bizdən gələcək əzabı tezləşdirmək istəyirlər?”

(37. 177) “Əzab xəbərdarlıq edilənlərin sahələrinə nazil edildiyi səhər necə də pis olacaq!”

(37. 178) “Müəyyən vaxtadək onlardan üz döndər”.

(37. 179) “Bax gör! Onlar da tezliklə görəcəklər!”

Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, haqqa inadkarcasına iman gətirməkdən boyun qaçı­ran fasiqlərdən üz çevirsin. Onlara vəd edilmiş cəzanı gözləmək­dən başqa bir şey qalmamışdır. O gəldikdə, onlar mütləq əzab-əziyyətin girdabında çabalamağa başlayacaqlar. Allahın cəzası on­ların üstünə və ya yaxınlıqlarında düşəcək və o zaman kafirlər üçün ən dəhşətli gün başlayacaq. Bu, cəzalandırılma və həlak gü­nü olacaqdır. Sonra isə Allah Peyğəmbəri Muhəmmədə (ona Allah­ın salavatı və salamı olsun!) bir daha əmr edir ki, müşriklər­dən üz döndərsin və onları yaxınlaşmaqda olan qisas haqqında bir də xəbərdar etsin.

Bu surədə Fövqəluca Allah tez-tez müşriklərin və kafirlərin yaramaz baxışlarını xatırladır. Sanki, Özünün bu yalançı iddia­lara heç bir aidiyyəti olmadığını vurğulayaraq, Allah buyurur:

 ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ

(37. 180) “Sənin Pak Rəbbin, fövqəlqüdrətli Rəbdir və onların Ona aid etdiklərindən çox uzaqdır”.

Bütün varlıqlar Ona itaət edir və Onun hakimiyyəti altın­dadırlar. O (Pak və Müqəddəs) o dərəcədə əzəmətlidir ki, müşrik­lərin Ona aid etdikləri natamam sifətlərin hamısından ucadır.

 ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ

(37. 181) “Elçilərə salam olsun!”

Elçilər günahlardan, nöqsanlardan və göyləri və yeri Yara­dan haqqında nalayiq düşüncələrdən təmizlənməyi bacar­dıq­la­rı­na görə onlara salavat və salam olsun!”

 ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ

(37. 182) “Aləmlərin Rəbbi Allaha həmd olsun!”

Həmd bütövlükdə və tamamilə yalnız Ona məxsusdur! O (Pak və Müqəddəs) ona Özünün kamil və əzəmətli sifət­lə­rinə və həmçinin Özünün ilahi və tərifli əməllərinə görə layiqdir. O (Pak və Müqəddəs) Öz məxluqlarının hər biri haqqında qayğı çəkir, qullarına çoxsaylı nemətlər bəxş edir, onları, bəlalar­dan və bəd­bəxtliklərdən qoruyur, onları işlədikləri və istirahət etdikləri vaxt idarə edir. Bütün bunlar Allah üçün heç bir çətinlik yaratmır. O (Pak və Müqəddəs) çatışmazlıqlardan, qüsurlar­dan azaddır və mədh edilməyə, sevgiyə və ehtirama layiqdir. O (Pak və Mü­qəd­dəs) qullarına həm bu dünyada, həm də Axirətdə dinclik və əmin-amanlıq bağışlamağa qadirdir. O (Pak və Müqəddəs) onları Özünün seçilmiş elçilərinə və onların sadiq davamçılarına əta edir, Onun düşmənlərini isə həm bu dünyada, həm də öldükdən sonra bədbəxtlikdən, həlakdan başqa bir şey gözləmir.

---

[1] Məşriq – “şərq”, günəşin doğduğu (çıxdığı, səmada tülu etdiyi) yer. Burada: səma cisim­lə­ri­nin üfüq xətti üzərində göründüyü yer mənasındadır. F.S.

[2] Quran tədqiqatçısı Taşkın Tuna bu ayəni belə açıqlayır: “Yer Kürəmizin çox müx­təlif hərə­kət formaları vardır. Kainatın bir nöqtəsindən təkrar keçməmək şərti ilə özünün bütün sistem­ləri ilə birlikdə Yer kürəsi hərəkətdədir. Kürəmizin yuvarlaq olmasına görə bir yerdə doğan günəş eyni anda bir başqa yerdə batır. Gecə gündüzü, gündüz də gecəni qovur. Belə olduqda, günəşin doğduğu “yer” deyil, “yerlər” nə­zər­də tutulmalıdır. Yer kürəsinin hərəkətinin hər nöq­təsi üçün səhərin açılması saatları müxtəlifdir. Hər yer ayrı-ayrı saniyələrdə günəşin doğmasını gözləyir... Günəşi isə Kainatın müxtəlif yerlərində “doğarkən” müşahidə edirik. Günəş də həmin günəşdir, Yer də həmin Yerdir, amma Kainatda onun zühur etdiyi yerlər ayrı-ayrı yer­lər­dir...”. T. Tuna Allahın Quranda günəşin doğduğu yerləri (məşriqlər) cəm halında adlan­dırmasını belə açıqlayır.

 Hər səhər doğarkən gördüyümüz günəş nəhəng bir nüvə reaktorudur. Hidrogen atomlarını heliuma çevirərək işləyən bu reaktorumuz Allah tərəfindən çox mükəm­məl şəkildə tənzimlən­miş halda, Onun ona verdiyi öz vəzifələrini yerinə yetirir. Quranın izah etdiyi kimi, dayana­cağı son nöqtəsindəki yerədək hərəkət edəcək bu həyat mənbəyimizin çox sürətli hərəkətində müvazinətini misilsiz tarazlıqda saxla­yaraq, heç bir dəyişikliyə yol vermədən Kainatda səfər­də­yik. Düşünən, araş­dıran və Quranın ayələrini (dəlillərini) səmimiyyətlə dəyərləndirənlər Allahın fövqəl­qüdrətini və Quranın möcüzələrini görəcəklər. Fövqəluca Allah Ənkəbud surə­sində (29/43) buyurur ki, “Məhz bunlar Bizim insanlar üçün çəkdiyi­miz məsəllərdir. Elmə sahib olanlardan başqası bunları dərk etməz!” (Bax: “Quran heç tükənməyən möcüzə, səh. 83). F.S.

[3] Göylərdə mələklərin danışığına gizlicə qulaq asan şeytanlar nəzərdə tutulur. F.S.

[4] Haqlı və haqsız insanların, əsil mömin və kafirlərin ayırd ediləcəyi gün. F.S.

[5] Ərəb dilində bu ifadənin bir sıra mənaları mövcuddur: “qüvvə”, “yaxşılıq”, “əminlik”. Bu ifadəni “əminlik” kimi qəbul etsək, onda ayə: “Siz yolunuzun doğru olduğuna bizi əmin etdiniz” kimi başa düşülməlidir. (Bax: Təhfimül-Quran, həmin ayənin şərhi). F.S.

[6] Yəni, kafirlərin yedikləri zəqqum ağacının meyvələri. F.S.

[7] Ayədə keçən: “həmim” sözü, əsasən, qaynar metal ərintisi kimi bir mayeni ifadə edir. Ka­firlər və digər imansızlar belə bir mayeni, məcburiyyət üzündən, su əvəzinə içəcəklərini dərk et­səydilər, yəqin ki, bu dünyadakı öz inkarçılıqlarından və digər ağır günahlarından əl çəkər­dilər. F.S.

[8] Bütpərəstlər. F.S.

[9] İbrahimin (ə) zövcəsinə. F.S.

[10] İbrahim peyğəmbərlə (ə). F.S.

[11] Yəni, İbrahimə (ə), qurban kəsməsi üçün İsmailin (ə) əvəzinə, böyük bir heyvan (kök bir qoç) göndərdik. F.S.

[12] Bu sevginin əyani nümunəsi: Müdrik Allahın Sonuncu Peyğəmbəri Muhəmmədə (s.ə.s) möminlərin gündəlik beş kərə qılmasını tapşırdığı namazda İbrahimə (ə) və onun ailəsinə salat və salam verilməsini buyurması və bunun müsəlmanların namaz qılarkən (tə­şəh­hüddə) yerinə yetirməsidir. F.S.

[13] Peyğəmbərləri yalançı sayanların Qiyamət günü həşr olunacağı, yəni, Qiyamət meydanında toplanacağı nəzərdə tutulur. E. Quliyevin rus dilinə tərcüməsində ayə belə verilmişdir: “Они сочли его лжецом, и все они непременно будут собраны в Аду,” və həm də “Cəhən­nəm” («ад») mətnə, sadəcə, tərcüməçi əlavəsidir və ayənin orijinal mətnində Allah toplanı­lacaq yeri göstərməyibsə, məncə, mütləq bu yerin dəqiqləşdirilməsinə nə ehtiyac var? Ayənin ərəb mətnində “Cə­hənnəm” və ya onun sinonimləri işlədilmədiyindən, ilkin toplanış yeri – Məhşər (həşr) məkanı olacaq. Təbii ki, Qiyamətin gedişatı bilavasitə Cəhən­nəmdə cərəyan etməyəcək. Buna dəlil yoxdur. Kafirlər və digər günahkarlar, onlarla haqq-hesab çəkildik­dən son­ra, Həşr meydanından apa­rılaraq, Cəhənnəmə vasil ediləcəklər. Buna görə, mən etdiyim tərcüməmin Allahın kəla­mına, nisbətən, daha yaxın olduğu ehtimalın­da­yam. (Kafirlərin mütləq Cəhənnəmə “sığınacaqları” şübhəsizdir. Lakin bu başqa məsələdir. Ayədə söhbət son toplaşmadan deyil, mühkimə olunmaq üçün toplanışdan gedir). Ən yaxşısını isə Allah bilir. F.S.

[14] Homoseksuallıq nəzərdə tutulur. F.S.

[15] Yəni, gəminin batmaması üçün bir nəfərin dənizə atılması şərti Yunus peyğəmbərin (ə) qismətinə düşmüşdü və bu, təbii ki, Allahın qədərinə əsaslanırdı və təsadüfi hald deyildi. Misilsiz planlaşdırma, proqramlaşdırma Sahibi Allah hər şeyə Qadirolandır. Oxucu bacı və qardaşlarımızın Fövqəlucanın bu gözəl sifətini dərk etmələri onlara həyatda çox fayda verər və onların olduqca karına gələrdi. F.S.

[16] Kursivlə verdiyim bu cümlə rus mətnində: “Его проглотил кит, и в тот момент он был достоин порицания” kimi verilmişdi. Tərcüməsi isə belə olmalı idi: “Balina onu (ə) uddu və o anda o (ə) qınanmağa layiq idi”. Əslində, rus mətnində ərəbcədən çevrilmiş ayə, ərəb mət­ninə nisbətən, xeyli fərqlidir: “Его проглотила рыба, когда он был достоин порица­ния” (فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلٖيمٌ). Mənim tərcüməmlə müqayisə edin (“O, özünü qı­na­yarkən balıq onu uddu”). Tamamilə fərqli çevirilərdir. Ayədə Yunus peyğəmbərin (ə) özü­nü qına­masından bəhs edildiyi halda, tərcümədə onun ümumiyyətlə qınanılması göstərilir ki, belə olduğu halda onun (ə) balığın onu udma­mışdan əvvəl peşman olması nəzərə alınmır. Yunus (ə) öz yanlış əməlinə məhz peşman olduğuna görə balıq onu udan anda Allahı tərifləyib şərəfləndirmişdi və Allaha qarşı bu sədaqətlilik və səmimi ibadət onun xilasının təmin edilməsində öz rolunu oyna­mış­dı (bax: 37/143- 144). F.S.