36. YA-SİN SURƏSİNİN ŞƏRHİ

\¡

YA-SİN

SURƏSİNİN

ŞƏRHİ

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ

 Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə![1]

ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ

(36. 1) “Ya. Sin”.

(36. 2) “Hikmətli Qurana and olsun!

Fövqəluca Allah Şərəfli Qurana and içərək, onu Hikmətli ad­landırır, çünki Şərəfli Quran hər şeyi öz yerinə qoyur. Bu Sə­mavi Kitabın bütün hökmləri, qadağaları və göstərişləri hik­mətlə doludur. Allah Kəramətli Quranda nəinki təkcə ədalətli hök­mlər nazil etmiş, həmçinin qullarına onların mənası və hik­mə­­ti­ni də bildirmişdir. O (Pak və Müqəddəs) möminlərə həm də bu və ya digər hökmlərdən çıxarılan nəticələrə və amillərə xüsusilə diqqət yetirməyi öyrətmiş­dir.

 ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ

(36. 3) “Həqiqətən, sən – elçilərdən birisən

Ey Muhəmməd! Fövqəluca Hikmətli Qurana ona görə and içmişdir ki, sənin pey­ğəm­bərliyinin gerçəkliyini təsdiq etsin. Sən – elçilərin birincisi deyilsən, axı sənə qədər də insanların yanına elçilər gəlirdilər. Sənin gətirdiyin dinin əsasları səndən əvvəlki­lərin təbliğ etdiklərinə uyğun idi. İnsanların peyğəm­bər­lərin və elçilərin davranışı və əxlaqı üzərində düşünmələri kifayət edər ki, onlarla sadə insanlar arasında çox böyük fərq olduğunu görə bilsinlər. Əgər onlar sənin kamil məziyyətlərin və nəcib əxlaqın barədə fikirləşməli olsalar, onda onlara aydın olar ki, sən doğru­dan da Allahın ən əzəmətli elçilərindən birisən.

Rəbbinin, Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəm­bərliyini təsdiq edərkən, Hikmətli Qurana and içməsi təsadüfi deyildir. Hikmətli Kitab və sonuncu Elçinin (s.ə.s.) peyğəmbərliyi arasında sıx rabitə mövcuddur. Əgər onun pey­ğəmbərliyini Kəramətli Qurandan başqa heç nə təsdiq etmə­səydi belə, təkcə bu dəlilin özü onun təsdiqi üçün bəs edərdi. Quran – onun (s.ə.s.) peyğəmbərliyinin ən böyük və əbədi sübu­tu­dur. Bu Kitabın mənşəyinin ilahi dəlillərinin hamısı onun (s.ə.s.) peyğəm­bərliyinin həqiqiliyini təsdiq edir.

 ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ

(36. 4) “doğru yolda”.

Allah Öz Elçisinin – Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın sala­vatı və salamı olsun!) peyğəmbərliyinin haqq olduğu­nu təs­diq edən ən gözəl məziy­yət­lərindən birini – doğru yolun pey­ğəm­bəri ol­masını xüsusilə vurğulayır. Bu yol Allaha və İlahi mərhəməti Mə­ka­nına aparır. Bu yolla getmək yalnız saleh əməllər və nəcib xa­siyyət sayəsində mümkündür. Xeyirxah əməllər insa­nın qəlbini və vücudunu, həmçinin yer üzündə və ölümdən sonra insanın həya­tı­nı sahmana salır. Nəcib xasiyyət isə insanın ürəyini saflaşdırır, qəl­bi­ni nəcibləşdirir və mükafatını artırır. Allahın Elçi­sinin (ona Alla­hın salavatı və salamı olsun!) getdiyi doğru yol məhz bu keyfiy­yət­lər­dən təşəkkül tapmışdı. Ən Şərəfli Vəhyinin təsdiqi üçün ən Şərəf­li Kitabına and içən Allahın bunu necə et­məsi üzərində düşünün! Məhz belə ecaz­kar ifadələrdə Kəramətli Quranın əzəməti özünü büru­zə verir.

Əlbəttə, Allahın yalnız bir şəhadəti kifayətdir ki, Onun qulları Haqqa iman gətirsinlər. Lakin Rəbb bununla qane olma­yaraq, Öz sözlərini inandırıcı sübutlar və təkzibolunmaz dəlillərlə də təsdiq etmişdir. O (Pak və Müqəddəs), insanlara sübut edir ki, Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəm­bərliyi haqdır və onlara onun (s.ə.s.) yolu ilə getməyi buyurur.

ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ

(36. 5) “Onu Fövqəlqüdrətli və Rəhmli nazil etmişdir ki”,

Bu doğru yolu, Kitabı Naziledən və qullarına Ona doğru yol tap­maq istəyənlərə Köməkedən – aləmlərin Rəbbi göstər­miş­dir. O (Pak və Müqəddəs), Öz hakimiy­yəti və Öz Fövqəlqüd­rətli sayə­sində doğ­ru yol Təlimatını təhriflərdən və dəyişdiril­mə­lər­dən qoruya­raq, bununla Öz qullarına mərhəmət göstərmişdir. Onun lütfkarlığı in­sanları yer üzündə tərk etmir və tükənməz İlahi neməti Məkanına nail olanadək yardım edir. Məhz buna görə Allah burada Özünün gözəl adları olan Fövqəlqüdrətli və Rəhmli adlarını xatırladır. Sonra O (Pak və Müqəd­dəs), xüsusilə qeyd edir ki, bütün insanların doğru yola və Allahın Təliminə bərk möhtac olduqlarını bildirərək, belə buyurur:

 ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ

(36. 6) “ataları xəbərdar edilməmiş və buna görə qafil qal­mış insanları xəbərdar edəsən”.

Söhbət bir-çox əsrlər boyu Səmavi Kitablardan məhrum ol­muş və Allahın elçilərini tanımayan savadsız ərəblərdən gedir. Bütün ərəb qəbilələri nadanlığa qapılmış və azğınlıq içində batıb qalmışdılar. Onda Allah onların öz mühitindən olan bir elçini on­lara göndərdi. O (s.ə.s.), onların əvvəllər dərin azğınlıq içində ol­masına əhəmiyyət verməyərək, onların qəlbini təmizləməyə və onlara Kitabı və Hikməti öyrətməyə çalışırdı. O (s.ə.s.), cahil ərəb­lər arasında haqqı təbliğ edir və onlara onu digər cahil ərəblərin hər birinə və həmçinin əvvəllər Vəhy nazil edilmiş Kitab əhlinə çatdırmağı tapşırırdı. Bu – Allahın bütün bəşəriyyətə və, xüsusi ilə, ərəblərə göstərdiyi ən böyük mərhəmətinin təza­hürü idi. Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və müsəlmanlar haqqı insanlara çatdırdılar, lakin onların nəcib çağı­rışını eşidən insanlar iki hissəyə bölündülər.

 ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ

(36. 7) “Onların əksəriyyəti barədə Söz gerçəkləşmişdir, çünki onlar iman gətirmədilər”.

Bəziləri Allahın Təlimini rədd etdilər və nəsihətlərə qulaq as­ma­dılar. Rəbbin onlar üçün təyin etdiyi və istədiyi qədəri hə­qi­qətə çev­irdi. Onlar həqiqəti bildilər, ondan üz çevirdilər, kafirliyi və müş­rikliyi ondan üstün tutdular və bundan sonra iman sahib­lərinə ay­dın oldu ki, bu günahkarların ürəkləri, doğ­rudan da mö­hür­lən­miş­miş.

 ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ

(36. 8) “Həqiqətən, Biz onların boynuna çənələrinədək kündə vurmuşuq və başları dik qalmışdır”.

Allah müşriklərə iman sahibi olmağa nəyin mane olduğu­nu bildirir. Bu, Allahın kafirlərin boynuna vurduğu kündələrdir. Bunlar çox möhkəm qandal­lara bənzər: onlar günahkarların boy­nunu sıxar və çənələrinə dirənər və buna görə günahkarlar baş­larını yuxarıya qaldırıb dik tutmağa məcbur qalar və başlarını aşağı əyməyə qadir olmazlar.

 ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ

(36. 9) “Biz bir sədd onların qarşısında və bir sədd də ar­xalarında qoy­mu­şuq və gözlərinə pərdə çəkmişik ki, görmə­sinlər”.

Allah onların qarşısında və arxasında maneə qoymuşdur ki, onları haqq dindən ayırsın. Lakin bu hələ hamısı deyil! Ka­fir­lər dərk etmək imkanından da məhrum edilmişlər, çünki on­ların gözlərinə pərdə çəkilmişdir. Cahillik və bədbəxtliklər onları hər tərəfdən əhatə edir və buna görə öyüd-nəsihətlər onlara heç bir fayda vermir.

 ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ

(36. 10) “Sən onları xəbərdar etsən də, etməsən də, onlar üçün fərqi yoxdur. Onlar iman gətirməzlər”.

Axı ürəyi möhürlənmiş insan necə iman gətirə bilər?! Haqqı yalan, yalanı – haqq hesab edən insan necə iman gətirə bilər?!

 ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ

(36. 11) “Sən yalnız Zikrə itaət edəni və Rəhmandan, Onu görmə­dən, qorxanı xəbərdar edə bilərsən. Onu bağışlanacağıyla və şərəfli bir mükafatla müjdələ”.

Fövqəluca insanların digər dərəcədən olanları – xütbələrə və nəsihətlərə diqqətlə yanaşan möminləri xatırladır. Allah Öz Elçisinə (s.ə.s.) xəbər verir ki, onun (s.ə.s.) xütbələri[2], xeyirxah məsləhətləri təkcə Zikrə itaət edən insanlara, yəni, haqqı tapmağa can atanlara və Rəhmandan qorxanlara fayda verir. Haqqı tapma­ğa səmimiyyətlə səy göstərmək və Fövqəluca Allah qarşısında qorxu hissi keçirmək – məhz bu iki məziyyət möminlərə pey­ğəmbər təbliğatından faydalı ibrət götürməyə və Allahın Təlimi sayəsində paklanmağa yardım edir. Ey Elçi! Bu iki keyfiyyətə malik olan insanları tanı və onlara bağışlanacaqları və şərəfli mü­kafat alacaqları barədə müjdə ver. Onların günahları bağışlanacaq və onlar öz xeyirxah niyyətlərinə və gözəl əməllərinə görə ən böyük mükafat[3] alacaqlar.

 ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ

(36. 12) “Həqiqətən, Biz ölüləri dirildirik, onların etdik­lərini və özlərin­dən sonraya qoyduqlarını yazırıq. Biz Açıq Kitabımızda hər şeyi istinad[4] edilməsi üçün saymışıq”.

Bizə, məsuliyyətə cəlb etmək üçün ölüləri diriltməkdə çə­tinlik yoxdur. Bundan ötrü nəinki insanın həyatda yaşadığı za­man, hətta o öldükdən sonra da etdiyi əməllərinin yaxşı və pis nəticələrini Biz yazırıq. Biz hər bir insanın söylə­diyi, etdiyi və ya onun təhriki ilə edilən bütün yaxşı və pis sözləri və əməllərini qeydə alırıq. Bu təhrik – xütbə, xeyirli məsləhət, xeyirxahlıq et­məyə və günah­lardan çəkinməyə çağırış ola bilər. İnsan həm­çinin özündən sonra qoyub getdiyi biliklərə və faydalı kitablara görə və ya onun namaz qılınmasından nümunə götü­rülməsinə, fərz və nafilə sədəqələr verməsinə və başqa xeyirxah işlər gör­məsinə görə mükafat alacaqdır. Eyni şey məscid və ya digər ictimai tikililər inşa edən adamlara da aiddir. Belə insanlar öz əməllərinə görə mükafatı həm bu dünyada yaşadıqları zaman və həm də öldükdən sonra alırlar, çünki onlar özlə­rindən sonra digər insan­lar üçün xeyirxah işlər qoyub gedirlər ki, bu da onların yaxşı əməllər kitabına düşür. Özlərin­dən sonra yaramaz əməllər və günahlar qoyub gedən insanlara gəldikdə isə, onlar həmçinin başqa insanların onların nümunəsi və təhriki əsasında törətdikləri günahlara görə də məsuliyyət daşıya­caqlar.

Buna görə hər bir insan xeyirxah iş görülməsi üçün nü­munə göstərirsə, mükafatı həm özünə görə və həm də Qiyamətə qədər xeyirxah işlər görənlərin hər birinə görə alacaqdır. Cinayət törə­dil­məsi üçün nümunə olan hər bir insan isə, həm özünə görə, həm də belə cinayəti Qiyamətə qədər onun təhriki əsasında törədənlərə görə cəza alacaqdır. Bunları bilmək İslamı yaymaqla və ətrafda­kı­ları Haqq yola dəvət etməklə məşğul olan insanların üstünlüyünü daha yaxşı başa düşməyə imkan verir. Bizə həm də aydın olur ki, insanları günah törətməyə çağıran fasiqlər ən alçaq, ən rəzil məxluqlar, ən qatı cinayətkarlar və ən böyük günah­kar­lardır.

Sonra isə Allah bildirir ki, insanların bütün əməlləri və niy­yətləri Müha­fizəedilən Kitabda yazılmışdır. O, bütün Səmavi Kitabların Anasıdır və nəcib mələklərin saxladığı kitablar ona istinad edirlər.

ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘﭙ

(36. 13) “Onlara, ibrətamiz örnək kimi, vaxtilə elçilərin gəl­diyi şəhər­lərin sakinlərinin məsəlini çək”.

Allah Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyu­rur ki, onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müraciətini rədd edən və onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) xütbə­lərindən boyun qaçıran insanlara, Allahın elçilərini təkzib et­miş və özlərini işgəncəli əzab-əziyyətə məhkum etmiş şəhərlərin əha­lisi haq­qında məsəl çəksin. Ola bilsin ki, onlar bu ibrətamiz məsəl üzərində düşü­nər və ondan faydalı nəticələr çıxararlar.

Fövqəluca həmin şəhərin adını çəkmir, lakin buna zəru­riy­yət olsaydı, O (Pak və Müqəddəs), bunu mütləq edərdi. Bu şəhə­rin adı­nı müəyyən et­məyə cəhd göstərən insanlar özlərini çıxıl­maz vəziy­yətə qoyurlar və heç bir bilikləri olmayan şeylər haq­qında danış­ma­ğa cəsarət göstərirlər. Bir qayda ola­raq, onlar ehti­mal edir və yanı­lır­lar. Quranın bəzi müfəssirləri[5] müxtəlif rəy və mülahi­zə­lər söyləyir və bizi əmin etmək istəyirlər ki, müsəl­man­lar səhih biliklərə istinad etməli və onlara fayda gətirmə­yəcək məsələlərə aludə olmama­lı­dırlar. Müsəlmanlar məhz bu yolla öz ürəklərini təmizləyə və bilik­lərini dərinləşdirə bilərlər. Əsassız ehtimalların öyrənilməsi sayəsin­də bilikləri dərin­ləş­dirmək haq­qında bəzi insanların mülahizələrinə gəldikdə isə, belə düşünən­lər təkcə cahil­lərdir. Onların biliyi onlara fay­da ver­məyəcək və yalnız onların nizamsız düşün­cələrinə və şüb­həli ideyalara qa­pılmalarına səbəb olacaqdır.

Bir sözlə desək, bizə məlumdur ki, Allah şəhərlərdən biri­nin əhalisi haq­qında bir hekayəti Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı ol­sun!) inkar edən kafirlər üçün məsəl çəkmişdir. Fövqəluca Allahın elçiləri həmin şəhərin sakinlərinin yanına gəlmiş və Allaha ibadəti, təkcə Ona səmimiy­yətlə qulluq etməyi və müşriklikdən, Rəbbə itaətsizlik göstərməkdən əl çək­məyi təbliğ etməyə başlamışdılar.

 ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ

(36. 14) “Vaxtilə Biz onlara ikisini göndərdikdə, onları ya­lançı saydılar. Belə olduqda, Biz onları üçüncüsü ilə qüvvət­lən­dirdik. Onlar dedilər: “Həqi­qə­tən, biz sizə göndərilmiş elçi­lərik”.

Əvvəlcə Allah şəhərin əhalisinə iki elçi göndərmişdi, lakin camaat onları qəbul etməmişdi və belə olduqda, Allah onları üç­üncü elçi ilə qüvvətləndirdi. Fövqəluca Öz yolunu azmış qulla­rına qayğı göstərərək, onlara bir-birinin ardınca bir neçə elçi gön­dərmişdir və haqqı onlara ən kamil tərzdə çatdırmışdır. Elçilər öz xalqına müraciət edərək, Allahın elçiləri olduqlarını bəyan etmiş­lər. Lakin mürtədlər onları təkzib etmiş və onların söylədikləri sözlər isə bu günə kimi elçilə­rin müdrik dəvətini rədd edənlərin hamısı tərəfindən istifadə edilir.

 ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ

(36. 15) “Onlar dedilər: “Siz də bizim kimi insanlarsınız. Rəhman heç nə nazil etməmişdir, siz yalnız yalan söyləyir­si­niz”.

Müşriklər dedilər: “Siz də bizim kimi insanlarsınız. Allah sizi hansı xid­mət­lərinizə və üstünlüklərinizə görə seçmiş və şə­rəfləndirmişdir?” Kafirlər hər dəfə elçiləri bu üsulla rədd edən­də, Allahın seçilmişləri onlara belə deyər­dilər: “Biz də sizin kimi insanlarıq. Lakin Allah Öz qullarından istədi­yinə Öz nemətini əta edir” (İbrahim, 14/11). Mürtədlər belə bir izaha cavab ola­raq əvvəlcə, ümumiyyətlə, peyğəmbərlik ideyasının özünü təkzib edir və sonra isə, onlara bilavasitə gələn elçiləri yalan danış­maq­da günahlandırırdılar.

 ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ

(36. 16) “Onlar dedilər: “Rəbbimiz bilir ki, biz, həqiqətən, sizə göndə­rilmişik”.

(36. 17) “Bizə düşən şey – yalnız açıq təbliğatdır”.

O vaxt üç elçi onlara dedilər: “Əgər biz sizə yalan desəydik, Allah mütləq bizi rüsvay edərdi və bizi cəzalandırmaqda ləngi­məzdi. Bizim vəzifəmiz – bütün zəruri olan şeyləri sizə izah et­mək­dir. Biz sizin tələb etdiyiniz möcüzələri sizə göstərə bil­mə­rik və cəzalandırılacağınız günün gəlməsini də tezləşdirə bilmə­rik. Biz öz vəzifələrimizi qüsursuz olaraq icra edirik, sizə aydın xə­bərləri çat­dı­rı­rıq və həqiqəti izah edirik. Əgər siz doğru yolla get­səniz, onda bö­yük nemətə nail olarsınız və uğur qaza­narsınız. Əgər siz azğınlığa üstünlük versəniz, onda biz sizə heç nə ilə kömək edə bilmərik”.

 ﮃ ﮄ ﮅ ﮆﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ

(36. 18) “Onlar dedilər: “Şübhəsiz ki, biz sizə görə uğur­suzluğa uğradıq. Əgər əl çəkməsəniz, hökmən sizi daşqalaq edə­­rik və sizə şiddətli əzab toxunar”.

Şəhər sakinləri Allahın elçilərinə (onlara salam olsun!) de­di­lər ki, onların təbliğatını və gəlişini uğursuzluq əlaməti sa­yırlar. Allahın Elçiləri (onlara salam olsun!) istəyirdilər ki, Föv­qəluca Rəbbin in­san­lara bəslədiyi sayğının və, insanların özləri­nin ol­duqca çox möh­tac olduqları, ən böyük nemətini əldə et­məkdə onlara kömək göstərsinlər. Fasiqlər onları rədd etdilər, amma ən təəccüblüsü o idi ki, onlar elçilərin gətirdiyi neməti şər və fəlakət hesab etdilər və bununla da öz bədbəxtliklərini daha da artırdılar. Onlar Allahın elçilərinə yardım göstərməkdən və kömək etmək­dən bo­yun qaçırdılar və bunun nəticəsində öz rəqiblərin­dənsə, özlərinə daha çox zərər vurdular. Sonra isə onlar elçiləri təhdid edərək, insanları öz təlimlərinə dəvət etmək­dən əl çəkmə­yəcək­ləri halda, onları daşqalaq edəcəklərini və ən əzablı edamla məh­kum olunacaqlarını vəd etdilər.

 ﮑ ﮒ ﮓﮔ ﮕ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ

(36. 19) “Onlar dedilər: “Uğursuzluğunuz özünüzdəndir. Məgər o, sizə nəsihətdəndirmi? Xeyr! Siz həddi aşmış bir ca­maatsınız”.

Siz müşriklik və cinayətlər içində batırsınız və bunlar müt­ləq öz ardınca bədbəxtliklər və əzab-əziyyət gətirəcək və sizi ən məhrəm və arzuladığınız şeylərdən məhrum edəcək. Doğ­ru­dan­mı siz, sizə xoşbəxtlik və əmin-amanlıq qazanmağa kömək gös­tər­məyə cəhd edən insanları öz bəlalarınızda və bədbəxt­lik­ləri­nizdə ittiham edəcəksiniz? Siz belə davranışınızla yol verilən bü­tün hədləri aşırsınız.

ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ

(36. 20) “Şəhər ən ucqar yerindən bir kişi qaça-qaça gələ­rək, dedi: “Ey mənim xalqım! Elçilərin ardınca gedin!”

Elçilərin (onlara salam olsun!) təbliğatı fasiqləri da­ha da inadkar və təkəbbürlü etdi. Şəhərin ən ucqar guşəsində yaşayan bir kişiyə də elçilərin gəlişi xəbəri gedib çatmışdı. O, Rəbbin elçi­lərinə iman gə­­­tirmişdi və həmqəbilələrinin Allahın seçilmiş­ləri ilə necə dav­ranacaqlarını eşitdikdə, öz xalqına haqq yola gəlmək üçün nə­sihət verməyə tələsdi. O, Allahın vəhyinin haqq olduğuna şəha­dət gətirdi və öz həmqəbilələrinə Allahın elçilərinə itaət et­məyi məs­ləhət gördü.

 ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ

(36. 21) “Sizdən haqq istəməyərək düz yolla gedənlərə itaət edin!”

O, çağırışının daha da inandırıcı olması üçün belə dedi: “Bu elçilər sizi, sizin özünüz üçün yaxşı işlər görməyə dəvət edirlər. Onlar təbliğat apardıqlarına görə sizdən var-dövlət və ya mükafat istəmirlər. Moizələri səmimi və təmənnasız olan insanlar onlara qulaq asmağa layiqdirlər”.

Lakin insanlar şəxsi mənfəət güdməyən niyyətdə olmaqla yanaşı, yanlış baxışlar təbliğ edə bilər. Belə bir ehtimalı təkzib etməkdən ötrü, iman gətirmiş kişi dedi: “Həqiqətən, onlar doğru yolla gedirlər. Sağlam düşüncə onların ən yaxşı işlər görməyə ça­ğı­rışı və yaramaz işləri qadağan etməsi ilə razılaşır”.

Buna baxmayaraq, azğın qəbilədaşları iman sahibi olan ki­şi­nin ağıllı məsləhətinə qulaq asmadılar və onu elçilərin ardınca getmək və tək Allaha ibadət etmək qərarına görə qınamağa baş­ladılar. Belə olduqda, o dedi:

 ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(36. 22) “Axı niyə mən məni Yaradana, Öz qullarının iba­dətinə doğrudan da Layiqolana ibadət etməyim?”

Öz qullarının ibadətinə doğrudan da layiq olana ibadət et­məkdə kim mənə mane ola bilər? O (Pak və Müqəddəs), məni xəlq etmişdir və O (Pak və Müqəddəs) mənə ruzi nazil edir. Bü­tün insanlar Ona qayıdacaqlar və onda O (Pak və Müqəddəs) hər bir insana etdiyi əməllərə görə əvəzini verə­cəkdir. O (Pak və Mü­qəddəs) məxluqları yaradır və onlara var-dövlət verir, dünya həya­tını idarə edir və Axirətdə Öz məh­kə­məsini quracaqdır. Təkcə O (Pak və Müqəddəs) ibadətə, şan-şöhrətə və ucaldılmağa Layiqolandır. İnsanların öz “ilahları­na” çevirdikləri məxluqlar nə fayda verməyə və nə də zərər vur­mağa qabil deyillər. Onlar nə var-dövlət əta edə, nə də ruzidən məhrum edə bilmir, nə də həyat, ölüm və dirilmə üzərində haki­miyyətə malik deyillər.

 ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ

(36. 23) “Doğrudanmı mən Ondan başqa “ilahlara” ibadət edərəm? Axı əgər Mərhəmətli mənə pislik etmək istəsə, onda onların havadarlığı mənə kömək etməz və onlar məni xilas edə bilməzlər”.

(36. 24) “Bax onda mən aydın azğınlıq içində qalaram”.

(36. 25) “Həqiqətən, mən sizin Rəbbinizə iman gətirmi­şəm. Mənə qulaq asın”.

Heç kim Allah qarşısında Onun izni olmadan şəfaətçilik edə bil­məz və buna görə sizin “ilahlarınız” mənə heç bir fayda gə­tirə bil­məzlər. Allah məni sınağa çəkmək və ya cəzalandırmaq istəsə, on­lar məni bəd qismətdən qurtara bilməzlər. Əgər mən sizin aciz “ilah­larınıza” ibadət etsəm, onda açıq-aşkar bir azğın­lığa düşmüş olaram.

O, bu sözlərlə öz xalqını doğru yola gəlməyə dəvət etdi və təsdiq etdi ki, Allahın elçiləri (onlara salam olsun!) ger­çək vəhylə gəlmişlər, doğru yolla gedirlər və insanları yalnız bir Allaha iba­dət etməyə ədalətlə çağırırlar. O, Allaha səmimi xid­mətin zəru­riliyi və uy­durma “ilahlara” ibadətin isə əbəs və fay­da­sız olması haqqında inandırıcı məntiqi dəlillər gətirdi. O, ehtiyat edirdi ki, müşriklər onu öldürə bilər, lakin buna baxmayaraq, açıq bəyan etdi ki, uydurma “ilahlara” təkcə yolunu azmışlar ibadət edirlər. Qəbilə­daşları onun nitqini dinlədikdən sonra onu öldürdülər.

 ﯵ ﯶ ﯷﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ

(36. 26) “Ona deyilmişdi: “Cənnətə gir!” O demişdi: “Ay, keşkə xalqım biləydi ki,

(36. 27) “Rəbbim məni bağışlamış və şərəfləndirmişdir!”

O, dünya həyatından ayrılan kimi, tövhidə və Rəbbə ixlasla xidmətinə görə onu gözləyən böyük mükafatın gerçəkliyinə əmin oldu. Onda onun, həyatda ikən, xalqını necə dəvət etdiyi yadına düşdü və ölümündən sonra öz qəbilədaşlarına müraciət etmək istədi. Buna görə o xatırladı ki: “Əgər mənim qəbilədaşlarım, Allahın mənim bütün günahlarımı bağışladığını, məni cəzadan xilas etdiyini və məni qeyri-adi bir mükafatla şərəfləndirdiyini bilsəydilər, onda onlar öz müşrikliklərindən əl çəkərdilər”. Lakin Allah fasiqləri cəzalandırmağı qərara almışdı və belə buyurdu:

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ

(36. 28) “Ondan sonra Biz onun xalqı üstünə səmadan heç bir qoşun göndərmədik və göndərəsi də deyildik”.

Allahın kafirləri məhv etmək üçün səma qoşunlarını gön­dərməyə ehtiyacı yox idi. Bunun üçün, sadəcə, zəruriyyət yaran­mamışdı. Allah fövqəlqüdrətlidir, Adəmin nəsilləri isə, həddən ziyadə acizdirlər və hətta Allahın cəzasının ən azı belə onları məhv etməyə bəs edərdi.

 ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ

(36. 29) “Sadəcə, bir səs oldu və onlar ölüb getdilər”.

Mələklərdən biri bir qorxunc səs çıxardan kimi, mürtədlə­rin ürəkləri parçalanır və onlar ölüb yerə sərilirlər. Allahın ən ləyaqətli qullarını yamanla­mağa və incitməyə cəsarət edən hə­min o təkəbbürlü və lovğa adamlardan heç bir şey – nə səs, nə hərəkət, nə azacıq da olsa həyat əlaməti qalmır.

 ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ

(36. 30) “O yazıq qullara elə bir elçi gəlməyib ki, onu lağa qoymasınlər”.

Allahın eıçilərinə istehza edən insanlar necə də bədbəxt, inadkar və nadandırlar! Məhz bu məziyyətləri onların bütün bə­la­larının və iztirablarının səbəbidir.

 ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ

(36. 31) “Məgər onlar görmürlər ki, Biz onlara qədər neçə-neçə nəsilləri həlak etmişik və onlar bir daha yanlarına qayıt­ma­yacaqlar?

(36. 32) “Həqiqətən, onların hamısını Bizim hüzurumuz­da toplayacaqlar”.

Doğrudanmı kafirlər, Fövqəluca Allahın, peyğəm­bər­­lərini və elçilərini təkzib etdiklərinə görə, məhv etdiyi özlərindən əvvəl­kilərin taleyi haqqında düşünmürlər? Kafirlərin çoxsaylı nəsilləri həlak edilərək yox olmuşlar. Onlar bir daha bu dünyaya qayıt­mayacaqlar. Lakin onlar ədalətli mühakimə günündə yenidən di­rildiləcəklər ki, Fövqəluca Rəbbin hüzurunda dayansınlar. O (Pak və Müqəddəs) buyurmuşdur: “Şübhəsiz ki, Allah zər­rə qədər zülm etməz, əməl xeyirxah olduqda isə, O, onu dəfə­lərlə artırar və Öz dərgahından böyük mükafat əta edər” (Nisa, 4/40).

 ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ

(36. 33) “Onlar üçün dəlil ölü torpaqdır ki, Biz onu diril­dib, ondan onların qıdalanmasından ötrü taxıl çıxartmı­şıq”[6].

(36. 34) “Onun üzərində Biz xurma ağacları, üzüm bağ­ları yaratmış və çeşmələr açmışıq ki”,

Fövqəluca Axirətin və baş verdikdən sonra insan­ların Allahın hüzurunda dayanacaqları və əməllərinə görə əvəz ala­caqları Dirilmənin gerçəkliyini təsdiq edən dəlili insanlara xatır­ladır. Bu dəlil – ölü, qupquru torpaqdır. Allah göydən yağış nazil edərək, bu torpağı canlandırır. O (Pak və Müqəddəs) onun üzərində insanların yediyi müxtəlif dənli bitkilər və ev heyvan­ların qidalandığı müxtəlif bitkilər yetişdirir. Bundan başqa, O (Pak və Müqəddəs) qupquru torpağı çaylar axan və çoxlu ağaclar bitmiş çiçəklənən bağlara çevirir. Allah xurma ağaclarını və üzüm­lükləri xüsusilə vurğulayır, çünki ağacların bu iki növü çox şöhrət tapmışdır.

 ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﮥ ﮦ ﮧ ﮨ

(36. 35) “onlar öz əllərinin əməli olmayan meyvələ­rdən yesinlər. Onlar hələ də şükür etməyəcəklərmi?”

Fövqəluca qeyd edir ki, bağları, xurmalıqları və üzümlük­ləri insanların qidalanması və onların dadlı meyvələrindən ləzzət almaları üçün yaratmışdır. Bu bəhərlər insan əllərinin məhsulu deyil, Müdrik Xaliqin və Xeyirxah Ruziverənin xəlq etdikləridir. İnsanlar bu meyvələri nə qaynadır, nə də qızardırlar, çünki Allah onları ən kamil surətdə yaratmışdır. Onları öncədən hazırlamağa, emal etməyə ehtiyac qalmır. Onları, sadəcə, dərib, ağıza qoymaq lazımdır.

Doğrudanmı insanlar onları bu və bir çox digər nemətlərlə təmin edən, onlara bu qədər yaxşılıqlar edən və onlara bol-bol ru­zi nazil edən Rəbbə şükür etməyəcəklər? Doğrudanmı onlar Rəb­bə minnətdarlıq bildirməyəcək və öz imanlarını və dünya həyatı­nı məhv edəcəklər? Məgər ölü torpağı canlandıran, onda taxıl və ağaclar yetişdirən, onların qol-budaqlarını ləzzətli meyvə­lərlə ağır­­laşdıran və suyu qupquru torpağa hopduran Rəbb öl­müş insanları diriltməyə qadir olmaya bilərmi? Həqiqətən, Allah buna qadirdir, çünki O (Pak və Müqəddəs) – Fövqəlqüdrət­li­dir!

ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ

(36. 36) “Torpağın bitirdiyindən, onların özündən və on­la­­rın bilmədiklərindən neçə-neçə cütlərin[7] hamısını Xəlqedən – Pak və Müqəddədir”.

Allah bütün canlıları cüt yaratmışdır. O (Pak və Müqəddəs) müxtəlif bitkilərin cütünü yaratmış və kişi ilə qadını xəlq et­miş­dir. O (Pak və Müqəddəs) onlara bir-birindən fərqli zahiri və da­xili özəlliklər vermişdir. O (Pak və Müqəddəs) hətta insanların haqqında heç bir məlumatı olmadığı məxluqları da cüt yaratmış­dır. İnsanlar onlardan bəzilərini, sadəcə, görə bilməzlər, onlardan bəziəri isə hələ mövcud deyil, lakin Allah artıq onların dünyaya gəlməsini müəyyən etmişdir.

Fövqəluca Allah – Pakdır! Onun nə şəriki, nə köməkçisi, nə müavini, nə zövcələri, nə övladı, nə də adaşı yoxdur və ola da bilməz. Ona həmçinin bərabər və oxşar olan da yoxdur, çünki Onun sifətləri – ən kamildir və Onun adları ən mübarəkdir. Göy­lərdə və yerdə elə bir şey yoxdur ki, Onu çətin bir vəziyyətə sala bilsin.

ﯘﯙﯚﯛﯜﯝﯞﯟﯠﯡ

(36. 37) “Gecə onlar üçün bir sübutdur. Gündüzü ondan ayı­randa zülmətə batarlar”.

Allah Öz iradəsinin yenilməzliyini, fövqəlqüdrətinin mü­kəm­məlliyini və ölümdən sonra dirildilmənin həqiqət olduğunu təs­diq edən dəlilini qullarına xatırladır. Bu dəlil – gecədir. Allah ge­cəni gündüzdən ayırır, yəni, onu, bütün gün ərzində yeri işıq­lan­dıran əzəmətli nurdan məhrum edir və yerə qaranlıq çökdü­rür. Bunun nəticəsində Allahın bütün məxluqları zülmətə qərq olurlar.

 ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ

(36. 38) “Günəş öz təyin edildiyi yerində[8] cərəyan edir. Bu, Fövqəlqüdrətli Alimin təqdiri ilədir”.

Sübh çağı yaxınlaşdıqda, Allah yer üzündən gecə örtüsünü götürür və günəşi çıxmağa məcbur edir və o, dünyanın müxtəlif guşələrini işıqlandırır və canlı məxluqların özləri üçün dolanışıq axtarması və öz xeyrinə əməklə məşğul olması üçün şərait yara­dır. Bu günəş həmişə[9] təyin edildiyi yerdə[10] cərəyan edir. Allah gü­­nəşin sığınacaq tapacağı yeri öncədən təyin etmişdir və günə­şin onun üçün müəyyən olunmuş istiqamətdən[11] nə kənara çıx­maq haqqı, nə də arzusu vardır. Fövqəlqüdrətli Alim Allahın hökmü belədir. Allah Öz fövqəlqüdrəti sayəsində ən kamil üsulla nəhəng məxluqlarını idarə edir, Öz elmi sayəsində isə O (Pak və Müqəddəs) elə etmişdir ki, bu məxluqları insanlara iman və dün­ya həyatında fayda versinlər.

 ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲﯳ

(36. 39) “Biz ay üçün də mənzillər təyin etdik. Sonra o, köh­nə və əyri xurma budağına dönər”[12].

Söhbət ayın fazalarından gedir. Hər gecə ay göydə öz faza­larının birində çıxır. Nəhayət o, o qədər kiçilir ki, quru xurma bu­dağı kimi qövsəbənzər şəkilə düşür. Xurma ağacı qocal­dıqda, o quruyur, kiçikləşir və əyriləşmiş forma alır. Eyni hal ayla da baş verir. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən sonra, ayın ölçüsü yenidən, o bədirlənənədək, böyüməyə başlayır. Bu gecələrdə ay öz işığını bütövlüklə yerə verir.

ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ

(36. 40) “Nə günəş aya çata bilər, nə də gecə gündüzü keçə bilər. Hər biri öz mədarında[13] cərəyan edər”.

Günəş və ay, gündüz və gecə, onların hamısı üçün müəy­yən vaxt təyin edilmişdir və onlardan ötrü ayrılmış vaxt ərzində hökm sürürlər. Günəş Aya gecələr hökmranlıq etməyə mane ol­mur və heç vaxt gecələr çıxmır. Gecə də, öz növbəsində, gün­düz bitmədikcə, başlamır. Günəş, Ay və ulduzlar – hamısı fasiləsiz olaraq öz orbit­ləri üzrə hərəkət edir. Bu, Xaliqin əzəmətini, Onun İlahi sifətlərinin kamilliyini, xüsusilə, fövqəlqüdrətini, müdrikli­yini və elmini təsdiq edən ən parlaq dəlili və ən böyük möcüzə­sidir.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ

(36. 41) “Bizim onların nəsillərini dolu gəmidə daşıma­mız da onlar üçün bir möcüzədir”.

(36. 42) “Biz onlar üçün ona bənzər miniklər də yarat­dıq”.

Allah, Vahid Rəbbə ibadətin zəruriliyinə dəlalət edən mö­cü­zəni insanlara xatırladır. Bu möcüzə Onun ən böyük mərhə­mə­ti idi. O (Pak və Müqəddəs) qullarına bol nemətlər verir və onları bəlalardan və bədbəxtliklərdən xilas edir. O (Pak və Müqəddəs) Özünün böyük mərhəməti ilə insan nəslini dolu gəmi ilə xilas et­mişdir. Quranın bir çox şərhçiləri belə hesab edir­lər ki, ayədə bəhs edilən – Allahın insanların ulu babası olan Nuh peyğəmbəri (ə) ona iman gətirənlərlə birlikdə gəmi ilə xilas etmə­si haqqın­da­dır.

Sonra Allah xatırladır ki, məhz Onun sayəsində insanlar Nu­hun (ə) gəmisinə bənzər gəmilər inşa etməyi öyrəndilər. Bu gə­­milər Allahın insanların ulu babalarına göstərdiyi mər­həməti onların yadına salır. O (Pak və Müqəddəs) bəşər nəsillərini dolu gəmi ilə xilas etdi və bu, nəinki təkcə Nuhun (ə) müasir­lə­rinə, həm də onların nəsillərinə göstərilmiş mərhəmət idi.

Bu ayələrin təfsiri Quranın bütövlüklə şərhində mənim üçün ən mürəkkəb məsələlərdən biri olmuşdur. Fövqəluca belə bu­­yurur: “Bizim onların nəsillərini dolu gəmidə daşıma­mız da onlar üçün bir möcüzədir” (Yasin, 36/41). Müfəssirlərin əksəriy­yəti hesab edir ki, “nəsillər” sözü ilə əcdadlar nəzərdə tutulur. Lakin Quranda “zuriyyə” (“nəsillər”) sözü “aba”, yəni ata-baba­lar mənasında istifadə edilmir və buna görə belə yozumla qeyri-müəyyənlik yaranır. Bundan başqa, qullarının Səmavi Kitabı şərh və izah etmələrini istəyən aləmlərin Rəbbinin sözlərinin mənası da təhrif edilir.

Ayələrin bir şərhi də mövcuddur və ona müvafiq olaraq, söhbət Allahın dolu gəmidə insan nəslini, yəni Adəmin törəmə­ləri – nəsli olan Nuhu (ə) və onun (ə) ardıcıllarını xilas etməsin­dən bəhs edilir. Lakin bu şərh də aşağıdakı ayə ilə uyuşmur: “Biz onlar üçün ona bənzər miniklər də yarat­dıq” (Yasin, 36/42). Belə çıxır ki, əvvəlcə Allah Onun Nuhu (ə) və möminləri gəmidə necə xilas etməsindən bəhs edir, sonra isə xəbər verir ki, O (Pak və Müqəddəs) onlar üçün müxtəlif gəmilər yaratmışdır. Bu təkrar­lama Quran mətnlərinin fəsahətinə, bəlağətinə və yığcam­lığına uyuşmur. Buna görə şərhçilər qərara alırlar ki, “gəmi kimi” sözu ilə dəvələr nəzərdə tutulur. Çünki dəvələri çox vaxt səhra gəmi­ləri adlandırırlar və ilk nəzərdə çox şey aydınlaşır. Lakin Allahın niyə onların özlərini deyil, nəsillərini xilas etməsini söy­lə­məsi aydın olmur. Bütün bu mülahizələrdən sonra, etiraf etməli­yik ki, Fövqəluca gəmiyə bənzər vasitəni Quranı nazil edərkən müraciət etdiyi insanların nəsilləri üçün yaratmışmış. Bu barədə ən yaxşı­sını bilən Allahdır.

Mən[14] bu parçaya gəlib çatdıqda, bu ayələrin daha bir mə­nası mənə aydın oldu ki, bu, ola bilsin, gerçək şərhə daha ya­xındır. Quranın əzəməti ondadır ki, o, bəşəriyyətin keçmişinə, indiki za­ma­nına və gələcəyinə aiddir. Bu gün aydın olmuşdur ki, gəmilər Fövqəlucanın ən böyük möcüzələrindəndir. Onun mər­hə­məti sayə­sində insanlar gəmi inşa etməyi öyrənmiş və ola bil­sin ki, bu bacarığı Qiyamət gününə qədər özlərində saxlasınlar. Allah Qura­nı nazil edərkən bilirdi ki, gələcəkdə daha əla və güc­lü, xarici gö­rü­nüşü ilə Nuhun gəmisinə bənzər gəmilər olacaqdır. Bütün bunlar Allah insanlara yelkənli gəmilər, buxar gəmiləri, təyyarələr və avtomaşınlar istehsal etməyi öyrətdikdə gerçək­ləşdi. Bu möcü­zələr, əlbəttə ki, Quran nazil edildiyi zamanlarda mövcud deyildi və ancaq sonradan yaradıldılar. Güman etmək olar ki, məhz buna görə Allah ərəblərə müxtəlif nəqliyyat vasitə­lə­rinin yaradılacağı haqqında vəhy nazil etmişdir. Bu halda, bu ayənin düzgün tərcüməsi belə olmalıdır: “Bizim onların nəsillə­rini dolu gəmidə daşıma­mız da onlar üçün bir möcüzədir” (Ya­sin, 36/41).

Fövqəluca insanlara imkan vermişdir ki, dənizlərdə üzsün­lər və havada uçsunlar və onlara məhv olmaqdan xilas edilməyi öyrətdi və bu, insanları həlak etmək Onun üçün heç də çətin olmayan Rəbbin ən böyük lütfkarlıqlarındandır. Özünün bu ne­mətini qullarına xatırlatmaq üçün Allah buyurur:

 ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ

(36. 43) “Biz istəsək, onları qərq edərik və onda heç kim onları xilas etməz və özləri də xilas ola bilməzlər”,

(36. 44) “əgər Biz onlara mərhəmət göstərməsək və müəy­yən vaxta qədər onlara faydalanmağa imkan verməsək”.

Əgər Biz onları suda qərq etmək istəsək, onda heç kim on­la­ra çətin vəziyyətdən çıxmağa və məhvdən xilas olmağa kö­mək edə bilməz və özləri də bunu edə bilməzlər. Əgər Biz onlara rəhm etsək, onda onlara batmağa imkan vermərik və belə ol­duq­da on­lar müəyyən vaxta qədər maddi nemətlərdən ləzzət almaq im­kanı əldə edərlər. Ola bilsin ki, öz cinayətlərinə görə tövbə etsin­lər və yol verdikləri günahlarını başa düşsünlər.

 ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ

(36. 45) “Onlara: “Qarşınızda və arxanızda olanlardan çə­ki­­nin ki, bəlkə sizə rəhm edilsin” deyildikdə

Fövqəluca xəbər verir ki, möminlər günahkarları iman gə­tirməyə çağıraraq, deyirlər: “Qiyamət gününün dəhşətlərindən və qəbir əzabından ehtiyat edin və bu dünyada günahkarları gözlə­yən cəzanı yaddan çıxarmayın. Günahlarınızı tövbə edin və Rəbb sizə mərhəmət göstərər”. Lakin kafirlər bu nəsihətlərə qulaq as­mırlar və Allahın çoxsaylı dəlillərinə əhəmiyyət vermirlər.

 ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ

(36. 46) və onlara Rəbbinin ayələrindən hansı dəlillər gəl­sə də, onlar ondan üz çevirirlər”.

Axı bunlar – sadə dəlillər və sübutlar deyildir. Bunlar – Föv­qəluca Rəbbin aydın və mükəmməl ayələridir və onlar ən eti­barlı və ən böyük dəlillərdir. Allah bu ayələrin sayəsində dində və bu dün­ya həyatında fayda gətirə biləcək hər şeyə qullarının gözünü açır.

 ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ

(36. 47) “Onlara deyəndə ki: “Allahın sizə nəsib etdiyi ru­zidən sərf edin!” – kafirlər möminlərə: “Məgər Allah istə­diyi halda yedirə biləcəyi kimsələri bizmi yedirməliyik? Doğrusu, siz aydın bir zəlalət içindəsiniz” – deyirlər”.

Möminlər yollarını azmışları da sədəqə verməyə dəvət edirlər və onlara xatırladırlar ki, Allah istəsə onları Öz nemətlə­rin­dən məhrum edər. Lakin kafirlər haqdan üz döndərirlər və buna Allahın müəyyən etdiyi qədəri ilə haqq qazandırırlar. Onlar möminlərə belə deyirlər: “Məgər Allahın ruzi verə biləcəyi kəsi biz yedirtməliyik? Siz necə də dərin azğınlıq içindəsiniz ki, bizi belə etməyə çağırırsınız!”

Bu sözlər onların hədsiz cahilliyini və haqqa müdhiş etina­sızlığını təsdiq edir. Allahın qədəri heç vaxt günahkar üçün bəra­ət ola bilməz. Şübhə yoxdur ki, yalnız Fövqəluca Allahın istə­diyi baş verir. Lakin Allah insanlara çoxsaylı bacarıq və istedadlar vermiş və onlara seçmək hüququ əta etmişdir və bunun sayə­sində hər bir insan dinin hökmlərini yerinə yetirə və günahlardan çəkinə bilər. Əgər kimsə Fövqəlucaya itaətdən bo­yun qaçırırsa, onda bu onun öz seçimi ilə olur və buna Allah tə­rəfindən məcbur edilmir.

ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ

(36. 48) “Onlar deyirlər: “Əgər doğru danışanlarsınızsa, onda bu vəd nə vaxt gerçəkləşəcəkdir?”

Bu sözlər onların elçilərə və Kitablara inanmadıqlarına də­lalət edir və onlar Qiyamət gününü mümkün olmayan bir şey sa­yır­lar. Buna görə, sonra Fövqəluca Allah buyurur:

ﮫﮬﮭﮮﮯﮰﮱﯓﯔ

(36. 49) “Onlar mübahisə etdikləri vaxt onları sarsıdacaq yalnız bir Səsdən başqa heç nəyi gözləməməlidirlər”.

Elə düşünməyin ki, qisas saatı tezliklə gəlməyəcəkdir. Ək­si­nə, o, yaxındır. Qüdrətli mələk, siz hələ bir-birinizlə mübahi­sə etdiyiniz zaman, sura üfürəcək. O anda Qiyamət gününün başla­ya­cağına sizin şəkiniz belə getməyəcək və siz yalnız öz dünyəvi problemlərinizin qayğısına qalmaqla məşğul olacaqsınız.

 ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ

(36. 50) “Onlar nə vəsiyyət edə, nə də ailələrinə qayıda biləcəklər”.

Qiyamət günü günahkarları qəfildən yaxalayacaq və onlar­dan heç kimə möhlət verilməyəcək. Hər şey elə gözlənilmə­dən baş verəcək ki, onlar hətta vəsiyyətnamə yazıb qoymağa və ya ailələrinin yanına qayıtmağa macal tapmayacaqlar.

 ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ

(36. 51) “Sura üfürülən kimi, onlar qəbirlərindən öz Rəb­bi­nə doğru yönələcəklər”.

Sura ilk dəfə üfürüldükdə insanlar dəhşətə gələcək və qəşş edəcəklər. İkinci üfürülmədən sonra isə, dirilmə başlayacaq və onda insanlar qəbirlərindən çıxıb öz Rəbbinə doğru yönələcəklər. Onlar tələsəcəklər, çünki bir nəfər də olsun belə ləngiyə və ya başqalarından geriyə qala bilməyəcəkdir. Məhz bu anda kafirlər ümidsizliklərini və və peşmançılıqlarını gizlədə bilməyəcəklər.

 ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭﯮﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ

(36. 52) “Onlar deyəcəklər: “Vay halımıza! Kim bizi yatdı­ğımız yerdə oyatmışdır? Bu, Rəhmanın vəd etdiyidir. Elçi­lər doğ­ru deyirmişlər”.

Bir-neçə hədis var ki, onlarda, Sura ilk dəfə üfürüldükdə qəbir əhlinin qısaca bir yuxuya dalacaqları xəbər verilir. Onlar dirildikdən sonra öz bədbəxtliklərini etiraf edəcəklər, mələklər isə onlara bildirəcəklər ki: “Bunu sizə Allah vəd etmişdi və bu ba­rə­də elçilər də sizi xəbərdar etmişdi. Bu gün siz öz gözlərinizlə gö­rüb, onların sözlərinin doğruluğuna əmin oldunuz”.

Allah bu ayədə Özünü təsadüfən Rəhman adlandırmır. Mə­­­­sələ orasındadır ki, həmin əzəmətli Gündə insanlar, Allahın, heç ağıllarına belə gətirmədikləri, ilahi mərhəmətinin təzahür­lə­ri­ni görəcəklər. Fövqəluca buyurur: “Əsil hakimiyyət həmin gün Rəhmana məxsus olacaqdır...” (Furqan, 25/26); “Həmin gün onlar carçının ardınca gedəcəklər və heç kim bun­dan yayına bil­mə­yə­cək. Onların səsi Rəhmanın qarşısında qısılaca­q və sən yal­nız pıçıltı eşidərsən” (Taha, 20/108). Dirilmə günü haqqında, Alla­hın bu gözəl adının xatırlandığı digər nəsslər[15] də mövcud­dur.

 ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ

(36. 53) “Yalnız bir səs qopacaq və onların hamısı hüzuru­muzda hazır olacaqlar”.

(36. 54) “O gün heç kimə heç bir zalımlıq edilməyəcək və sizə yalnız əməllərinizin əvəzi veriləcəkdir”.

Mələk İsrafil Sura üfürən kimi bütün insanlar və cinlər di­ril­diləcək və ədalətli mühakimə edilməsindən ötrü Allahın hüzu­runda hazır olacaqlar. Həmin gün Allah qullarının xeyirxah əməl­lərini əksiltməyəcək və törətmədikləri cinayətləri onların ayağına yazmayacaqdır. Hər bir insan təkcə öz əməllərinə cavab verəcək­dir. Əgər onun əməlləri xeyirxah əməllər olarsa, onda qoy o, Allaha həmd etsin. Əgər onun əməlləri yaramaz əməllər olarsa, onda o, yalnız özünü günahlandırmalıdır.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ

(36. 55) “Həqiqətən, Cənnət sakinləri bu gün həzz al­maq­la məşğul olacaqlar”.

Fövqəluca möminləri və günahkarları gözləyən əvəz haq­qında xəbər verir. Əvvəlcə O (Pak və Müqəddəs), öz əməl­ləri sa­yəsində həmin gün həzz almaqla məşğul olacaq Cənnət əhli üçün hazırlanmış bol mükafatdan bəhs edir. Bu məşğuliyyət mömin­lərə sevincdən və məmnunluqdan başqa bir şey gətirmə­yəcək. Möminlərin qəlbi onlardan vəcdə gəlib fərəhlənə­cək və baxışları ilə zövq alıb, doyunca ləzzət aparacaq­lar.

 ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ

(36. 56) “Onlar zövcələri ilə kölgəliklərdə taxtlarında yas­tı­lanaraq oturacaqlar”.

(36. 57) “Orada onlar üçün meyvələr və ürəklərindən ke­çən hər şey vardır”.

Onlar orada öz füsunkar zövcələri – gözəl görkəmə, ecaz­kar boy-bu­xuna və nəcim əxlaqa malik Cənnət huriləri ilə görü­şəcəklər. Möminlər onlarla birlikdə ağacların kölgəsində, üstünə yaraşıqlı örtüklər salınmış taxtlarında istirahət edib rahatlana­caqlar. Onlar yerlərində ən əlverişli tərzdə uzanaraq, tam sakit­likdən və səadətdən zövq alacaqlar. Onlar orada üzüm, əncir, nar və bir çox digər meyvələrdən nuş edəcəklər. Onlar ürəkləri istə­yən kimi, hər şeyi alacaqlar.

 ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ

(36. 58) “Rəhmli Rəbbi onlara “Salam!” – deyəcəkdir”.

Rəhmli Allahın Özü Cənnət sakinlərinə salam verəcəkdir. Föv­qəluca, möminlərlə ən kamil və gözəl tərzdə danışacaqdır. Onun İlahi salamından sonra Cənnətin hər bir sakini özünü büs­bü­tün təhlükəsizlik və əmin-amanlıq içində hiss edəcəkdir. Aləm­lərin Rəbbinin salamı ilə müqayisə edilə biləcək başqa bir salamlaşma mövcud deyildir və Onun salamını eşitməkdən də bö­yük xoşbəxtlik yoxdur. Cənnət sakinlərini salamlayacaq Mehri­ban, Rəhmli və Föv­qəl­qüdrətli Hökmdarın sözləri necə də ecaz­kar və diqqətəşəyan olacaqdır. Onlar Onun xeyirxahlığını qazana bilmiş və Onun qəzə­bin­dən xilas olmuşlar və əgər Allah onları diriltikdən sonra ölüm­dən xilas etməsəydi, onda onların ürəkləri sevincdən və şadlıqdan partlaya bilərdi. Ey Rəbbimiz, bi­zi bu səadətdən məhrum etmə və bizə Sənin Gözəl Üzünü gör­mək­dən həzz almaq imkanı ver!

 ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ

(36. 59) “Ey günahkarlar, bu gün ayrılın!”

Müttəqi möminlər üçün hazırlanmış mükafatları xa­tır­lat­dıq­dan sonra, Fövqəluca Allah günahkarları gözləyən cəzanı yad edir. Qiyamət günü onlara deyiləcəkdir: “Möminlərə qarış­ma­yın, çünki bu gün siz bütün məxluqların gözü qarşısında rüs­vay ediləcəksiniz və bundan sonra isə Cəhənnəmə atılacaq­sınız”.

 ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ

(36. 60) “Məgər Mən sizinlə əhd etməmişdim ki, ey Adəm oğulları, sizin açıq düşməniniz olan şeytana ibadət etməyəsi­niz

(36. 61) və Mənə ibadət edəsiniz? Budur – düz yol!”

Rəbb kafirlərə deyəcək: “Məgər Mən Mənim elçilərimin va­sitəsi ilə sizin şeytana itaət etməyinizi qadağan etməmişdimmi? Axı o – sizin açıq düşməninizdir”. Allah bu sözləri ilə fasiqləri küfürlərinə və hər biri şeytana itaət və ya ibadət olan çoxsaylı günahlarına görə qınayacaqdır. Allah qullarını açıq-aşkar düş­mən­dən ən mükəmməl tərzdə çəkindirib xəbərdar etmiş və şey­tanın çağırdığı bütün şeylər və həmçinin şeytana itaətin dəh­şətli nəticələri haqqında xəbər vermişdir. Rəbb insanlara yalnız tək olan Allaha ibadət etməyi, Onun hökmlərini yerinə yetirməyi və günahlardan çəkinməyi buyurmuşdur. O (Pak və Müqəddəs) izah etmişdir ki, Allaha ibadət və itaət və habelə şeytana ita­ət­sizlik düz yoldur. Lakin mürtədlər Allahla əhdə riayət etmə­dilər və Onun hökmlərinə qulaq asmadılar. Bundan başqa, onlar şey­tanı özlərinə hami seçdilər və o da onları dərin azğınlığa sürüyüb saldı. Buna görə Qiyamət günü həmin günahkarlara belə buyu­rulacaq:

ﮊﮋﮌﮍﮎﮏ ﮐﮑ ﮒﮓ

(36. 62) “O, sizlərdən artıq çoxunu azğınlığa salmışdır. Məgər siz başa düşmürsünüz?”

Siz, möminlərə Rəbbinin haqq yoluna gəlməyə, haqqı sev­məyə və bütün bəşəriyyətin qatı düşməninə nifrət etməyə kö­mək göstərən sağlam düşüncədən məhrum edilmişsiniz. Əgər siz ağıl­lı olsaydınız, törətdiklərinizi etməzdiniz.

ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ

(36. 63) “Budur sizə vəd edilən Cəhənnəm”.

Siz şeytana itaət edirdiniz, Rəhmli Allahla düşmənçilik edir­­diniz və Onunla görüşəcəyinizi inkar edirdiniz. Artıq Qiya­mət günü başlamışdır və siz Axirətə düşmüsünüz. Burada hər kəs öz əməllərinin əvəzini alacaqdır, sizə isə amansız cəza düçar ola­­caqdır. Budur, sizə vəd edilmiş Cəhənnəm! Siz bu vədi yalan sa­yırdınız, lakin indi öz gözlərinizlə onun gerçəkliyinə əmin ola bilərsiniz.

Müşriklər alov püskürən Cəhənnəmə kəc-kəc baxacaqlar və onların ürəkləri müdhiş qorxu ilə dolacaq. Lakin bu qorxu, onlara verilən hökmü eşitdikdə, ağlasığmaz dəhşətə çevriləcək.

 ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ

(36. 64) “İman gətirmədiyinizə görə bu gün oraya girin”.

Cəhənnəm alovu sizi hər tərəfdən əhatə edəcək və bədəni­nizin içinə nüfuz edəcək. Amma siz bunda yalnız özünüzü gü­nah­landırmalısınız, çünki siz Allahın ayələrinə laqeydliyinizə və Allahın elçilərini inkar etməyinizə görə bu cəzaya layiqsiniz.

ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ

(36. 65) “Bu gün Biz onların ağızlarını möhürləyərik. On­ların əlləri Bizimlə danışacaq, ayaqları isə onların qazandıq­la­rına şahidlik edəcəklər”.

Fövqəluca kafirlərin Axirətdə dəhşətli vəziyyətini təsvir edir. Onlar öz küfürlərini və törətdikləri günahlarını inkar edə bil­məyəcəklər. Bədənlərinin hər bir hissəsi onların törətdikləri gü­nahları etiraf edəcək, çünki Fövqəluca Allah hər bir şeyi danış­dırmağa qadirdir.

 ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ

(36. 66) “Biz istəsəydik, onları kor edərdik və onda onlar Yola doğru atılardılar. Amma necə görə bilərdilər?

(36. 67) “Biz istəsəydik, onları yerlərində elə bir əcaib ha­la salardıq ki, nə irəli, nə də geri gedə bilməzdilər”.

Günahkarlar Qiyamət günü öz acı talelərindən yaxa qur­ta­ra bilməyəcəklər. Əgər onlar özlərini Cənnətə aparan yol üstün­dəki Sirət adlı körpüyə tərəf qaçmağa cəhd göstərsələr, Rəbb on­ları kor edər və onlar xilas yolunu tapmazlar. Əgər O (Pak və Müqəddəs) istəyərsə, kafirlərin bədənlərinin bütün üzvləri hərə­kətdən qalar və onda onlar Cəhənnəm Alovundan uzaqlaş­maq üçün nə qabağa gedə, nə də geri qayıda bilərlər. Onlar Cəhən­nəmdə cəzadan xilas ola bilməyəcəklər, çünki xilas yolu Sirət kör­püsündən keçəcəkdir ki, onun üzərindən təkcə möminlər keç­məyi bacaracaqlar. Yalnız onlar öz imanlarının işığı sayəsində doğru yolu görəcəklər. Kafirlərə gəldikdə isə, onların Cəhənnəm Odundan qurtulmağa heçbir ehtimalı belə olmayacaq. Allah on­ları görmək qabiliyyətindən məhrum etmək istəyərsə, onda onlar Məhşər meydanında kor-koranə dolaşacaq və düz yolu tapa bil­məyəcəklər. Əgər Allah onların bədənini iflic etmək istəsə, onda onlar ümumiyyətlə yerlərindən tərpənə bilməyəcəklər. Bü­tün hal­larda, kafirlər Cəhənnəmdə əbədi əzablara məhkum edilə­cəklər.

ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦﯧ ﯨ ﯩ

(36. 68) “Kimə ki, Biz uzun ömür veririk, onun yaradılı­şını əksinə çeviririk. Məgər onlar anlamırlar?”

Yaşlı adamın bədəni və ağlı, onun həyatının ilk illərində oldu­ğu kimi zəifləməyə başlayır. Məgər insanlar öz zəifliyi və gücsüzlüyü barədə düşünmürlər? Əslində, onlar özlərinin bütün əqli və fiziki qabiliyyətlərindən Fövqəlqüdrətli Rəbbə itaət və iba­dət üçün istifadə etməlidirlər.

 ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ

(36. 69) “Biz ona şeir öyrətməmişdik və bu ona yaraşmaz­dı ­da. Bu – bir Xatırlatma və aydın Qurandır”

Allah Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və sa­la­mı olsun!) şair adlandıran müş­rik­lərin yalançı ittihamını təkzib edir. Allahın elçilərinə şeir qoş­maq yaraşmaz, çünki şairlər və onların pərəstişkarları, bir qayda olaraq, azğın insanlar olurlar. Bilavasitə Muhəmməd Pey­ğəm­bərə (s.ə.s.) gəldikdə isə, Fövqəl­uca Allah insanlarda onun (s.ə.s.) yal­nız peyğəmbərliyinın ger­çək­liyi ilə əlaqədar yarana biləcək bütün şübhələri əzəldən ondan uzaqlaşdırmışdı. Məhz buna görə Peyğəmbər (ona Allahın sala­vatı və salamı olsun!) nə yazmağı, nə də oxumağı bilmirdi[16]. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) özündən şeir quraşdır­mırdı, yalnız Xatırlamanı və aydın Quranı in­sanların nəzərinə çat­dırırdı. Onun (ona Allahın salavatı və sa­lamı olsun!) Təlimi – sağlam dü­şün­­­cəyə malik olan insanlar üçün bir xatırlatma idi. Onlar bu Tə­limdə insanın dini və ruhani aləmi ilə bağlı olan bü­tün məsələ­lərə cavab tapırdılar. Onlar həmçinin əmin olurdular ki, bu Təlim insa­nın təbiəti və təhtəlşüuru ilə həm­ahəngdir və ona xeyirxahlıq et­məyi və şərdən çəkinməyi öyrədir. Allahın Elçi­sinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) nazil edil­miş Kəra­mət­li Quran isə insanın bilməli olduğu bütün həqi­qət­ləri ona izah və sübut edir və həmçinin onların gözü qarşı­sında ya­lanı ifşa edir, onun qüsurluluğunu və əsassızlığını sübuta yetirir.

 ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ

(36. 70) “ki, o, yaşayanları xəbərdar etsin və kafirlər ba­rə­sində Söz gerçəkləşsin”[17].

Bu Şərəfli Quran nazil edilmişdir ki, canlı və sağlam qəlbə malik insanlara öyüd-nəsihət verilsin. Belə insanlar Quran nəsi­hət­ləri sayəsində öz qəlbini nəcibləşdirir, biliklərini dərinləşdirir və əməllərini yaxşılaşdırırlar. Təmiz və münbit torpaq yağışa möhtac olduğu kimi, onların ürəkləri də Mübarək Qurana möh­tac­dır. Kafirlərə gəldikdə isə, Quran moizələri onları Allah qarşı­sında öz küfürlərinə görə bəraət qazanmaq imkanından məhrum edir. Qi­ya­mət günü onların öz yaramaz əməllərini doğrultmağa heç bir inandırıcı və ya, heç olmazsa, şübhəli bir bəhanəsi də ol­ma­yacaq.

 ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ

(36. 71) “Məgər onlar görmürlər ki, Biz əllərimizlə onlar üçün sahib olduqları heyvanlar yarat­mı­şıq”.

(36. 72) “Biz heyvanları onlara tabe etmişik. Bir qismini minik etmiş, digərlərindən isə yeyirlər”.

(36. 73) “Bunlarda onlar üçün faydalar və içəcəkləri şeylər var­dır. Hələ də şükür etməyəcəklər?”

Fövqəluca qullarına əmr edir ki, Rəbbin xəlq etdiyi və in­san­ların tabeliyinə verdiyi heyvanlara[18] nəzər salsınlar. İnsanlar onların sahibləridir və heyvanlar dinməz-söyləməz onların is­tə­ni­lən tələblərini yerinə yetirir. Onlar heyvanlardan nəqliyyat va­­si-­ təsi kimi istifadə edir, onların üstündə yük və ağır taylar daşı­yır­lar, onların ətini yeyir, sütünü içir, yunları ilə soyuqdan qoru­nur və həm də onların dərilərindən və xəzlərindən ev əşyası və bəzək şeyləri kimi istifadə edirlər. Heyvanlar öz sahiblərinin varı, zinə­tidir və onlara bir çox başqa faydalar verir.

Doğrudanmı insanlar arasında hələ də elələri var ki, çox­say­lı nemətlərinə görə Fövqəluca Allaha şükür etməkdən boyun qaçırırlar? Doğrudanmı onların arasında hələ də elələri var ki, öz Rəbbinə səmimiyyətlə qulluq etmək istəməyərək, Onun nemətləri üzərində düşünmədən, onlardan həzz almağı arzulayır, amma onlardan özləri üçün faydalı nəticələr çıxarmırlar?

 ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ

(36. 74) “Lakin onlar Allahdan başqa “ilahlar” seçirlər ki, onlara kömək etsinlər”.

(36. 75) “Onlar “ilahlar” üçün hazır əskərlər olduqlarına bax­mayaraq, “ilahlar” onlara yardım edə bilmirlər”.

Fövqəluca Allah bu sözlərlə, müşriklərin, Allahla yanaşı iba­dət etdikləri bütlərin acizliyini ifşa edir. Müşriklər onların kö­mək göstərəcəyinə və Allahın hüzurunda onlara şəfaətçi olacaq­larına ümid bəsləyirlər. Lakin onların ümidləri boşa çıxacaq, çün­ki bütlər və daş heykəllər gücsüzdürlər və tamamilə aciz­dirlər. Onlar müş­rik­­lərə heç nə ilə yardım göstərə bilməzlər və onlar heç özlərinə belə kömək edə bilmirlər. Amma bir məxluq başqa bir məxluqa iki şərtlə kömək göstərə bilər. Birincisi, o, bu köməyi et­mək qabiliy­yətinə ma­lik olmalıdır. İkincisi, o bu köməyi göstər­məyi istəməlidir. Buna gö­rə, Fövqəluca Allah bildirir ki, bütlər və yalançı “ilahlar” müşrikləri nəinki cəzadan xilas edə bilər, hətta bunu et­mək belə istəməzlər. Bundan başqa, Qiyamət günü onlar müşriklərin qarşısında döyüşə hazır bir qoşun kimi dayanacaqlar. Müşriklər və onların ibadət et­dik­ləri bir-birilərini inkar edəcəklər. Bəs fasiqlər niyə öz bütlə­rin­dən dünya həyatında əl çəkmirlər? Niyə onlar xeyirə də, şərə də sərəncam çəkən, kimisinə nemət verən, kimisini də ondan məhrum edən Vahid Allaha ibadət et­mirlər? Hə­qi­qətən, yalnız O (Pak və Müqəddəs) haqq Hami və Yar­dım­edən­dir.

ﭽﭾﭿﮀ ﮁﮂﮃﮄﮅﮆﮇ

(36. 76) “Qoy onların sözləri səni kədərləndirməsin. Biz, həqiqətən, onların gizlətdiklərini də, aşkar etdiklərini də bi­li­rik”.

Ey Elçi! Qoy səni ləkələmək və özünlə gətirdiyin Təlimi təhqir etmək istəyən kafirlərin sözləri səni incitməsin. Qəm yemə və ruhdan düşmə, çünki Biz onları, Bizə yaxşı məlum olan cina­yətlərinə görə mütləq cəzalandıracağıq. Sənə məlum olsun ki, sə­nin yağılarının sözləri sənə heç bir zərər vura bilməz.

Aşağıdakı şərəfli ayələrdə isə Allah müşriklərin və kafirlə­rin ürəklərini üzən şübhələr haqqında xəbər verir. Onlar dirildil­mənin gerçəkliyinə şübhə edirlər və onu mümkün olmayan bir iş hesab edirlər, lakin Allah ən mükəmməl surətdə bu şübhənin əsassızlığını izah edir və buyurur:

 ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ

(36. 77) “Məgər insan görmür ki, Biz onu bir qətrə nüt­fə­dən xəlq etmişik? Amma o açıq-aşkar mübahisə aparır”.

Dirildilməyə iman gətirməkdən boyun qaçıran və onun gerçəkliyinə şübhə edən insan özünün dünyaya gəlməsi üzərində düşünmürmü? Əgər o, Allahın insanı, çoxsaylı mərhələlərdən ke­çirərək, gözəl və şüurlu bir insan kimi böyüyüb uşağa çevrilən ki­çi­cik bir damcıdan necə yaratması üzərində fikirləşərsə, onda şüb­­hə etməz ki, insanı öldükdən sonra diriltmək də Allah üçün çətin olmaz. Əgər o, kiçicik damla ilə yaşa dolmuş insan arasında fərqin nə qədər böyük olduğunu dərk etsə, onda başa düşər ki, insanı mövcud olmadığı halda yaratmaq, onun bədənini çürüyüb dağıl­dıq­dan sonra yenidən bərpa etməkdən daha mürəkkəbdir.[19]

 ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ

(36. 78) “O, Bizə məsəl çəkdi və özünün yaradılışını unut­du. O dedi: “Kim çürümüş sümükləri canlandıracaq?”

Kafirlər məxluqların acınacaqlı imkanlarını Xaliqin ilahi im­­kanları ilə müqayisə etməyə cəsarət göstərirlər. Onlar belə zənn edir­lər ki, Fövqəlqüdrətli Allah da insanların edə bilmədik­ləri­ni et­mə­yə qadir deyil. Buna görə onlar deyirlər: “Məgər dün­yada elə bir adam var ki, çürüyüb torpağa qatışmış sümükləri di­rildə bilsin?”

Belə məsəlləri çəkən kafirlər dirilmənin həqiqiliyinə şübhə edirlər, çünki çox gözəl bilirlər ki, heç bir insan ölünü diriltmək gücünə malik deyil. Lakin onlar unudurlar ki, özləri dünyaya ne­cə gəlmişlər. Əgər onlar Allahın məxluqlarının, mövcud olma­dıq­ları halda, dünyaya necə gətirildikləri barədə düşünsəydilər, on­da belə məsəlləri çəkməzdilər.

 ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ

(36. 79) “De: “Onları, əvvəlinci dəfə Yaradan diril­də­cək­dir. O, bütün yaradılmışları Biləndir”.

Fövqəluca Allahın cavabı inandırıcı və təkzibolunmazdır. Kainatda gedən proseslər üzərində düşünmək kifayət edər ki, bir şeyi bir dəfə yaradanın, onu çətinlik çəkmədən bir daha yarada bi­ləcəyinə qəti əmin olasan. Bundan başqa, bir şeyi təkrar yarat­maq, onu ilk dəfə yarat­maqdan olduqca asandır.

Dirilmənin doğruluğunun lehinə bir dəlil də vardır. Allah­ın bütün yaradılmışları bildiyini hər bir insan dərk etdikdə, bu dəlil ona gün kimi aydın olur. Kamil bilik – Fövqəluca Rəbbin gö­zəl məziyyətlərindən biridir. O (Pak və Müqəddəs) Onun məx­luqları ilə baş verən hər şeyi bilir və bilir ki, torpaq ölənlərin bə­dənlərini necə özünə qarışdırır. O (Pak və Müqəddəs) bilir ki, in­sanın bədəninin hansı hissəsi toxunulmamış qalmışdır. Hansı his­səsi isə torpağa qarışmışdır. O (Pak və Müqəddəs) aşkarı da, qey­bi də bilir və Fövqəluca Rəbbin kamil elminə qəti iman gətirən hər bir insan başa düşür ki, Kainatda gedən bütün proseslərə nə­zarət etmək, ölüləri diriltməkdən olduqca mürəkkəb bir işdir.

 ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ

(36. 80) “O, yaşıl ağacdan sizin üçün od yaratdı və indi siz ondan alışdırırsınız”.

Fövqəluca dirilmənin doğruluğunun üçüncü dəlilini misal gətirir və insanlara xatırladır ki, O (Pak və Müqəddəs) yaşıl ağa­cın sürtülməsindən alınan odu yaratmışdır. Quru od, budaq­ları sulu olan yaşıl ağacdan alışdırılır. Od ilə ağacların arasında nə qədər çox fərq var və odun zühur etməsi ilə ölülərin dirildil­məsi arasında ümumi oxşarlıqlar gör nə qədərdir!

 ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ ﯪﯫﯬﯭﯮﯯﯰﯱﯲ ﯳﯴ

(36. 81) “Məgər göyləri və yeri Yaradan, onlara bənzər­lə­rini də yaratmağa qadir olmazmı? Əlbəttə olar, axı O – Xaliq­dir, Biləndir”.

(36. 82) “O, bir şeyi dilədikdə, ona yalnız: “Ol!” – deyir, o da olur”.

Fövqəluca qullarına dirildilmənin doğruluğunun dördüncü dəlilini xatırladır. O (Pak və Müqəddəs) əzəmətli göyləri və nə­həng yeri yaratmışdır və O (Pak və Müqəddəs) insanları da ye­nidən yaradacaqdır. Bu Onun üçün bir çətinlik törətmir, çünki Ka­inatı xəlq etmək, insanları yaratmaqdan daha mürəkkəb­dir. Məhz buna görə Allahın gözəl adları arasında Xaliq və Bilən ad­ları da vardır. Bu – daha bir, amma artıq xüsusi bir dəlildir. Bö­yükdən kiçiyə qədər bütün insanlar Allahın fövqəlqüdrəti sayə­sində dünyaya gəlirlər və Onun ilahi fəaliyyətinin nəticələ­ridirlər. Ona görə mümkün olmayan bir şey yoxdur. Heç bir şey Allahın yaratmaq istədiyinə mane ola bilməz. Allah ölüləri dirilt­mək is­tədikdə də eyni şey baş verəcəkdir.

ﯵﯶﯷﯸﯹﯺﯻ ﯼﯽ

(36. 83) “Hər şey üzərində hakimiyyət Əlində Olan Pak­dır! Siz Ona qaytarılacaqsınız”.

Allah dirildilmənin doğruluğunun altıncı dəlilini xatırladır. Fövqəluca Allah bütün varlığın Hökmdarıdır və göylərdə və yer­də olan hər şey Onun tabeliyindədir. Bütün canlı və cansız məx­luqlar Onun qullarıdır və Onun iradəsinə tabedirlər. O (Pak və Müqəddəs) Kainatı Öz Qədərinin qanunlarına, Öz dininin qanun­larına və ədalətli əvəz qanunlarına uyğun olaraq idarə edir. O (Pak və Müqəddəs) insanları öldükdən sonra mütləq dirildə­cək­dir ki, Öz ilahi hakimiyyətini göstərsin və ədalətli əvəz qanun­larını həyata keçirsin. Bütün varlıqlar Allaha qaytarılacaqlar və buna heç bir şübhə yoxdur. Çoxsaylı sübutlar və dəlillər bunu təsdiq edir. Sözləri doğru yola rəhbərlik, şəfa və nur olan Rəbb Xeyirxahdır!

---

[1] Quranın oxucularının nəzərini cəlb edən və “Bismilləhirrahmənirrahim” kimi ən çox oxunan “Bis­millah” ifadəsidir. Deyə bilərik ki, dünyanın ən çox təkrarlanan söz birləş­məsi olan “Mər­hə­mətli və Rəhmli Allahın adı ilə” söz tərkibini ifadə edən Bismillahdır. Bismillah Quranın hər surəsinin əvvəlində verilmiş və 114 dəfə, yəni 19 x 6 = 114 dəfə təkrarlanmışdır. Lakin 9-cu Tövbə surəsi istisnadır. Tövbə surəsinin əvvəlində “Bismillah” ifadəsi və onun şifrəli ko­du­nun izahı haqqında məlumata tərcüməçinin IV cildə yazdığı “Ön sözü”nə bax. F.S.

[2] Dinə dəvət ilə bağlı təbliğatı. F.S.

[3] Cənnət nəzərdə tutulur. F.S.

[4] və istifadə. F.S.

[5] Təfsir, şərh edən alimlər. F.S.

[6] Fövqəluca Allahın bu ayələrdə ölü torpağın və onun dirildilməsinin (can­lan­dırıl­ma­sı­nın) insanlar üçün bir dəlil olmasını buyurmuşdur. Həcc surəsinin bir ayəsində (22/5) isə belə deyilir: “...Sən cansız yer üzünü görür­sən. Biz ona su nazil edən kimi tit­rəşir, qabarır və cüt çeşidli əla bitkilər yetişdirir”. Minlərlə il ərzində, xüsusilə su­yun təsiri nəticəsində, tədricən aşağıdan yuxarıya doğru yerin litosfer (qaya) qatı­nın aşın­ması ilə torpaq əmələ gəlir. Bu proses sərt qayalarda ildə 0,01 millimetr oldu­ğu üçün, onu gözlə görmək olmur. Bu baxımdan torpaq cansız mineral aləmdən can­lı alə­mə keçid mərhələsidir. Bir kubmetr münbit torpaqda 30 milyona qədər bakteriya olur. Bu canlılığın ən əhəmiyyətli tərkib hissəsi olan həm bakteriyalar və həm də bitkiləri can­lan­dıran sudur. Gözlə görə bilmədiyimiz bu bakteriyalar tor­pa­ğın hər santimetr sahəsinin canlı ol­masına dəlalət edir. Bu ayədə (22/5) ölü torpağa yağışın düşməsi ilə yaranan mərhələlərdən xə­bər verilir. Quranın “titrəşmə”, “qabarma” ki­mi verilən ifadələri əvvəllər, sadəcə, bədii təş­bih­lər kimi qəbul edilirdi. Lakin “Braun titrəməsinin” aşkar edilməsi ilə Quranın bu mə­sə­lədə də bir möcüzə göstərdiyi mə­lum oldu. Ayədə suyun torpağa düşməsi ilə üç mərhələyə diqqət ye­tirilir: 1) Tor­pağın titrəşməsi; 2) Torpağın qabarması və 3) Torpağın cüt-cüt məhsullar ver­mə­si. 1-ci mərhələdə su damlaları torpaq hissəciklərinin üstünə düşməklə onlar hərəkətə gəlir. Bu halda torpağın titrəşməsi kimi bir hərəkət meydana gəlir və onların parça­larındakı müxtəli mo­lekullar arasında elektirik cərəyanı yaranır. Tor­pa­ğın parçaları ionlaşır. Elektrik cəryanının zə­ifləməsi müsbət iona, güclənməsi isə mənfi iona dönür. Suyun torpağa dəyməsi ilə ionlu mo­le­kullar titrəşir. Botanika alimi Robert Braun 1828-ci ildə torpağın bu hərə­kət­lərini təsdiq et­miş­dir və kəşfinin adını “Braun Tit­rəşməsi” (“Brown Movement”) qoymuşdur. 2-ci mərhələdə su­yu özünə çəkən tor­paq par­ça­larının həcimcə böyüməsi və beləcə qabarmanın baş verməsinin ger­çəkləş­məsidir. Parçacıqlar doyunca su “içdikdən” sonra, mineral su ambarlarına çevrilirlər. Bit­kilər də suya olan öz ehtiyaclarını bu ambarlardan tə­min edirlər. Torpağın suyu özündə sax­la­yan mükəmməl qabiliyyəti sayəsində yağış suları torpağın dərinliklərində yox olmur və, be­lə­lik­lə, birkilərin vasitəsi ilə, bütün canlıların yaşaması mümkün­lə­şir. 3-cü mərhələdə bitkilərin pöh­rələnməsinə diqqət yetirilir. Ayənin işarə etdiyi ki­mi, hər şeydən cütlər, yəni erkək və dişi olmaqla bitki­lər və sair canlı məxluqlar ya­ra­dı­lır. Bütün bunları planlaşdıran, proqramlaş­dıran və ardıcıl olaraq həyata keçi­rən aləmlərin Rəbbi – Fövqəlqüdrətli və Fövqəluca Allahdır və müasir elm Quranın bu ayə­lərinin bütün müddəalarının (ölü torpağa su dəydik­dən sonra onun titrəş­məsinin, qabarmasının, cüt və gözəl bitkilər yetirmə­sinin) ger­çəkliyini qəti olaraq təsdiq edir (Bax: “Quran heç tükən­məyən möcü­zə” kitabı, I hissə, 2005, İstambul, səh. 158-160 ). F.S.

[7] Ayədə keçən “cütlər” kimi tərcümə etdiyimiz (ﮬ) ərəb sözü “zövcənin” cəmidir və cüt, cift, eyni və sair mə­naları verir. Bu kəlmə bənzərlər daxilində zidlərin (əks­lik­lə­rin) olmasını da ehtiva edir. Cütlər dedikdə, sadəcə, erkək və dişi cinslər deyil, həm də bir-birinə zidd olan əksliklər də nəzərdə tutulur ki, bun­lara misal maddələrin ibarət olduğu atomların tərkib hissələrinin zidlərindən başlayır: elektron – pozitron, proton – anti-proton, neytron – anti-neytron. Maddənin cütlər halındakı yaradılışı fi­zi­kanın ən əhəmiyyətli kəşflərindən biridir. Pol Dirak bu mövzudakı tədqiqatla­rın­dan birinə görə 1933-cü ildə Nobel mükafatı almışdır. Fövqəlqüdrətli Alim Allahın hər şeyi təfsilatı və incəlikləri ilə planlaşdırması, Kai­na­tın yaradılı­şında elektronların, protonların, neytronların və bunların əksliklə­rinin də müəyyən­ləş­dirilməsində özünü göstərmişdir. Bir misal. Elektronların sayca protonlardan az olduğu bir şəraitdə Kainatda canlılıq, yəni həyat yarana bilməzdi. Bu andakı varlığımız bütün bu sayların, hesablamaların incə və nadir üslubda işlənməsi ilə mümkün olmuşdur. Milyonlarla yaradılış halları təsadüfə qalsaydı bu gün biz olmazdıq. Biz bu gün Fövqəluca Yaradanımızın hər şeydən xəbərdar olması, hər şeyi nəzarətində saxlaması və sonsuz fövqəlqüdrəti sayəsində mövcuduq. (Bax: “Quran heç tükənməyən möcü­zə” kitabı, I hissə, 2005, İstambul, səh. 69-70 ). F.S.

[8] Quranın bir sıra türk tərcümələri əsasında gəldiyim nəticəyə görə, bu (ﯤ) ifadə ilə, yəni “günəşin təyin edildiyi yer” kimi, günəşin orbiti nəzərdə tutulur.

[9] Burada əsəri ərəbcədən rus dilinə tərcümə edənin həmin cümləsini nəzərinizə çatdırmaq və onu niyə bu variantda çevirdiyimi izah etmək istəyirəm: “Это солнце вечно плывет к пре­дназначенному для него местопребыванию”. Bunun eynimənalı tərcüməsi: “Bu günəş əbədi olaraq onun üçün təyin olunmuş yerə üzüb (axıb) gedir” olmalıdır. Lakin məlumdur ki, mərhum müəllif, böyük alim və Quran müfəssiri Şeyx Əbdürrəhman əs-Səədi günəşin Allahın məxluqlarından biri olduğunu və onun əbədi hərəkət etmə­yəcəyini və Qiyamət günü başqa səma cisimləri ilə birlikdə məhv ediləcəyini bilirdi və buna görə “əbədi hərəkət” haqqında rus dilində verilmiş ifadə bu mətnə uyğun gəlmir. Bu cümlə türk nəşrində isə belə verilmişdir: “Yani güneş her zaman kendisi için belirlenmiş bu karar yerinə akıb gitmekdedir” (“Tefsirus-Saadi”, 4 cild, səh.255, Quraba yayınları, Birinci baskı, 2006, M. Beşir Eryarsoyun tərcüməsində). Göründüyü kimi “hər zaman” (həmişə) sözü ilə «вечно» (əbədi) sözü arasında fərq kifayət qədər prinsipialdır. Məhz İslam dininin əsaslarına aid olduğu üçün bu ifadə­ləri dəqiqləş­dirməyi və hörmətli oxucuya bildirməyi vacib saydım. F.S.

[10] Yəni, sabit bir orbitdə. F.S.

[11] Fövqəlqüdrətli Allah tərəfindən idarə edilən bu nəhəng səma cismi olan günəşin öz orbiti üzrə hərəkətinin sabitliyi, onun bu orbitdən özbaşına kənara meyil etmək imkanının mümkün­süzlüyü göstəril­mişdir. F.S.

[12] Ay günəş sisteminin digər peykləri ilə müqayisə edildikdə, onun çox böyük bir peyk olduğu aydınlaşır. Ayın yaranması ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr vardır. Elm adamları arasında ən çox yayılmış nəzəriyyəyə görə, yer kürəsi ilə bir səma cisminin toqquşması nəticəsində, yerin üst qabığının bir parçası qopmuş və sonra bu, Aya çevrilmişdir. (Mən deyərdim ki, bu “nəzə­riyyə” daha çox nağıla bənzəyir (kursiv: tərcüməçinin qeydidir) və hər şeyin Fövqəlqüdrətli Allah tərəfindən yaradılmasına şübhə ilə yanaşmanın nümunəsidir. F.S.). ABŞ-na məxsus “Lunar Prospektor” kosmik zondundan gələn məlumatlar da Ayın Yerin bir parçası olması nəzəriyyəsini dəstəkləyir. Quran Aya və Ayın hərəkətlərinə bir çox ayələrində diqqət yetirir. Müasir elmin əldə etdiyi biliklərlə Ayın varlığının bu dünyamızdakı həyat üçün nə qədər əhə­miyyətli olması aydın olmuşdur. Ayın bir xüsusiyyəti – yer kürəsinin hərəkətini sabitləş­di­r­məsi, digər bir özəlliyi – yerin maqnit sahəsinin təhlükəsizliyini təmin etməsidir.

 Ayın bütün bu və bundan başqa saysız-hesabsız digər xüsusiyyətləri – vəzifələri, Ayın küt­lə­sindən tut­muş, onun hərəkət sürətinə qədər olan özəlliklər çox incə riyazi hesablamaların hə­ya­ta keçirilməsi Föv­qəl­qüdrətli Alim Allahın yaradılışın belə planlaşdırılmasını riyazi he­sab­lamalarla gerçəkləşdirməsi sayəsindədir və bu proseslərdə, yuxarıda qeyd olunanlar kimi, heç də hər hansı səma cisminin yer kürəsi ilə təsadüfən toqquşması haqqında heç bir söz ola bilməz. Əgər toqquşma hadisəsi olmuşsa da, bu Allahın iradəsi ilə baş vermiş olmalıydı. Beləliklə, fikrimizi davam etdirərək, bildirirəm ki, mütə­xəs­sis­lə­rin öz tədqiqatında göstər­dikləri kimi, Fövqəluca Allah Kainatın yaradılışında istifadə etdiyi riyaziyyata diqqəti “qədər” kəlməsi ilə yönəldir. Quran Araşdırmaları Mərkəzinin (Türkiyə Cüm­hu­riyyəti) tədqi­qatçı­la­rının bildirdiyinə görə, “qədər” kəlməsi ərəb dilində (mən deyərdim ki, elə Azərbaycan dilində də, F.S.) ölçü, ölçü qoyulması, yəni, riyazi tərtibatı ifadə edir...Yasin surəsinin 39-cu ayəsində də Fövqəl­qüd­rətli Alim Allahın riyazi tərtibatı “qədər” sözü ilə ifadə edilmişdir. Ayın yer kürəsinə uzaqlığından, kütləsindən, dönmə sürətindən, yerlə qarşılıqlı cazibə qüvvə­sindən, Günəşlə olan münasibətindən tutmuş qarşılıqlı cəzb etmə qüvvələrinə qədər hər şey çox incə, misilsiz riyazi hesablamalar vasitəsilə gerçək­ləş­diril­mişdir (yəni, sadəcə desək, qədəri, ölçüsü müəyyən edilmişdir. Bu hesablamalardakı ən kiçicik uyğunsuzluq belə yer üzündə həyatın yox olmasına səbəb ola bilərdi. Bu ayədə Ay ilə əlaqədar verilən nümunələrdə Fövqəluca Allahın planlı yaradıcılığının, Onun riyazi tərtibatının nümunələrini görürük. Həmd olsun Allaha, hər şeyin qədərini Müəyyənləşdirənə! (Əlavə bax: “Quran heç tükənməyən möcüzə” kitabı, I hissə, 2005, İstambul, səh. 87-89). F.S.

[13] Yəni, “öz orbitində”. Mədar – mərkəz, orbita, ox, mehvər, istinad nöqtəsi, çıxış nöqtəsi, da­irə, çevrə, özül, təməl, səbəb. Bu ayənin dilimizə tərcüməsində - “orbita” (ﰁﰂ) sözünün ya­zı­lması daha məqsə­dəuyğun olardı. (Sözləri əxz etdiyim mənbə: “Ərəb və fars sözləri lüğəti”, Bakı, 1984). F.S.

[14] Bu, möhtərəm müəllifin ifadələridir, yəni, Təfsirin ana mətninə məxsus müəllif rəvayətidir. F.S.

[15] Nəss – Quran ayəsi və İslam Peyğəmbərinin (s.ə.s.) hədisləri birlikdə belə ifadə edilir. F.S.

[16] Yəni, Fövqəlqüdrətli və Müdrik Allah bu vəzifəyə elə bir insanı hazırlamışdı ki, o, nə oxumağı, nə də yazmağı bilməsin və, beləliklə, bu məziyyətləri ilə insanlarda plagiatlıqla əlaqədar, Quranı nədənsə və ya kimdənsə köçürməsi və ya özündən tər­tib etməsi haqqında hər hansı bir şübhə doğurmasın. Bu – fövqəlelm Sahibi Allahın öncədən nəzərdə tutduğu bir gerçəklikdi. Muhəmmədin (s.ə.s.) oxumağı və yazmağı bilməməsi peyğəmbərliyinə qədərki dövrdə təsadüfi bir hal deyildi. F.S.

[17] Quranın ən çox oxunan surələrindən biri Yəsin surəsidir. Surə “Ya-Sin” başlanğıc hərfləri ilə başlayır. Bu surədə keçən “Ya” hərfi 237 dəfə, “Sin” hərfi isə 48 dəfə təkrarlanır. Fövqəluca Allahın ecazkar və misilsiz 19 Qanununa uyğun olaraq, bu iki hərfin təkrarlan­masının sayı: 237 + 48 = 285. Bu sayların cəmi – 285-dir və on doqquza 15 dəfə qalıqsız bö­lü­nür. Bu da o deməkdir ki, göstərilən hərflərdən heç olmazsa birisi yerində olmazsa, yəni onun olduğu söz ya dəyişdirilərsə, ya da təhrif edilərsə, 19-a bölünmə zamanı mütləq qalıq alınar. Allahın bütün Quranı əhatə etdiyi bu 19 qanunauyğunluğu – onun Allah tərəfindən mühafizə­sinin əsas amillərindəndir. Yasin surəsinin daxilində elmi möcüzədən ibarət olan bir sıra bənzər özəlliklər də vardır. Bu surə bu dünyada yaşayan insanların oxuyub başa düşmələrin­dən ötrüdür. Müsəlman tədqiqatçı-alimlərin qeyd etdikləri kimi, bu surə ölülər üçün deyil, dirilərin onu oxuyub və ya dinləyib yetərincə öyüd-nəsihət almaları üçün nazil edilmişdir (Bax: “Quran heç tükənməyən möcüzə”, səh. 405). F.S.

[18] Allahın şərh edilən ayələrdə nəzərdə tutduğu heyvanlar arasında bal arısı da vardır ki, onun adı ilə Quranda xüsusi surə - “Dişi bal arısı” surəsi verilmişdir. Bu qeydin məqsədi – bal arı­sının Allahın yaratdığı bu kiçicik heyvanın necə heyrətamiz və ən ağıllı insanların belə yerinə yetirməyə çox çətinlik çəkdikləri fəaliyyəti həyata keçirməsinə, hörmətli oxucu, diqqətinizi cəlb etməkdir. Mən burada arının öz pətəyini necə və hansı riyazi hesablamalarla qurduğundan danışmayacağam. Sadəcə olaraq qeyd edim ki, arının öz pətəyinin hücrələrini milyon illərdir ki, altıbucaqlılar formasında yaratması ən ali riyazi təfəkkürün məhsulu olmasından başqa bir şey ola bilməz. Müasir Avropa riyaziyyatçı-alimləri arının öz pətəyinin hücrələrini niyə düz­bu­caqlı dördbucaqlı, beşbucaqlı, səkkizbucaqlı deyil, məhz altıbucaqlı düzəltməsini araşdı­rıblar. Tədqiqatçı-riyaziyyatçı alimlər bir pətəyin sahəsinin tamamilə istifadə edilməsi və ən az material sərf edilməsi ilə pətək düzəldilə bilmək üçün ən ideal formanın altıbucaq olduğunu kəşf etmişlər. Pətəklər üçbucaqlı və ya dördbucaqlı olsaydı, onda istifadə olunmayan boşluqlar qalacaqdı ki, bu da artıq materialın sərf olunması deməkdir. Həm də altıbucaqlı hücrələr üçün istifadə edilən material üçbucaq və dördbucaq üçün istifadə edilən materialdan daha azdır. Əgər digər geometrik formalardan istifadə olunsaydı pətəkdə, yenə də, istifadə edilməyən sa­hə­lər – boşluqlar qalacaqdı. Nəticədə, altıbucaqlı hücrə ən çox bal saxlaya biləcəyi halda, on­ların inşa edilməsi üçün ən az bal şanı (mumu) tələb lunur. Dişi (işçi) arıların bu fövqəladə düşüncəli fəaliyyətində ən çox nəzərə çarpan hallardan biri – on minlərcə işçi arının hər birinin bir kərpic qoyduğu bu əsərin, həndəsi (geometrik) baxımdan, hücrənin tikilişinin bütün ölçü­lərinə uyğun gəlməsidir. Arıların bütün bu və digər daha incə hesablamalara uyğun fəaliyyəti Fransa alimi Antuan Ferşo tərəfindən “Arılar problemi” kimi məşhur olan həndəsi problem olaraq elmə gətirilmişdir. Qısaca desək, bu alim arı pətəyinin altıbucaqlı hücrələri ilə əlaqədar təklif etmişdir ki, səthi ən kiçik dəyərli olmaq şərti ilə bir prizmanın bərabərtərəfli dördbu­caqlıları arasındakı bucaqlar neçə dərəcə olmalıdır? Üç ölkənin (Almaniya, İsveçrə, İngiltərə) məşhur riyaziyatçıları bu problemin araşdırılması ilə məşğul olaraq aşağıdakı nəticəyə gəl­dilər: 70º 32´ (70 dərəcə və 32 dəqiqə). Həqiqətən də, bu, dişi bal arılarının düzəltdikləri pətə­yin hücrə bucaqlarının tamamilə eynidir! Ən məşhur riyaziyatçılar belə arının qüsursuz inşa­atçılıq məharətinə məətəl qalmışlar. Belə görünür ki, arı həm böyük bir nəzəriyyəçi, həm də misilsiz bir təcrübə sahibidir. Nəzəriyyədə hesablanması çox çətin olan bir hesabı hesablamış və təcrübədə isə, bizim əllərimiz və gözlərimiz vasitəsi ilə müəyyənləşdirə bilməyəcəyimiz bir həssaslıqla zəruri ölçüləri gerçəkləşdirə bilmişdir. Arının yardılışında ona riyaziyyatçı özəllik­ləri bəxş edən Fövqəlqüdrətli Allah Quranda bir çox digər riyazi möcüzələr də yaratmışdır ki, onu oxuyanlar Allahın fövqəlqüdrətinin, elminin və məxluqlara olan mərhəmətinin əzəmətini, genişliyini, sarsılmazlığını və hər şeyi – bütün varlığı əhatə etdiyini başa düşüb dərk etsinlər. Bu kiçicik arıları belə ecazkar məharətlə İdarəedən, onlara riyaziyyat professorlarının hesab­lamağa çətinlik çəkdikləri hesablamaları aparmağı Təlqinedən Fövqəluca Allaha həmd olsun! Ey fərasətli oxucu! Bunu oxu və düşün. Allah köməyin olsun! F.S.

[19] Mən, Fövqəlucanın izni ilə, müəllifin öz kursivimlə verdiyim bu prinsipial və naslara istinad edən müddəasını oxuculara oxucularla bölüşmək istəyirəm. Belə ki, Kəramətli Quranda Allahın bildirdiyi kimi, maddi aləmin yaranmasından ta Qiyamətə qədər xəlq edilən hər şey haqqında Fövqəluca Allahın dərgahında Mühafizəolunan Kitabda (“Lövhi-Məhfuz” nəzərdə tutulur) yazılmışdır. Bu - Allahın hər şeyi ehtiva edən misilsiz informasiya xəzinəsi istisnasız bütün məxluqların ilkin yaradılış formalarından başlayaraq, onların son inkişaf mərhə­lə­si­nə­dək olan formasiyalarını da, təbii ki, əhatə etməkdədir. Belə olduqda, etiraf edilməlidir ki, insanın yenidən dirildilməsi məsələsi, doğrudan da, yalnız, təkcə bu baxımdan, Fövqəlqüdrətli və Müdrik Allah üçün heç bir problem yaratmamalıdır və bunu adi sağlam düşüncəli insanın anlamaması mümkün deyildir. Bu gün hətta məktəbəqədər yaşlı uşaqlar belə valideynlərinin vasitəsi ilə əldə etdikləri oyuncaq konstruktor dəstlərindən istədikləri fiqurları, mürəkkəb texniki vasitələri çertyojlarla quraşdırmağa qabil olduq­ları halda, Fövqəlqüdrətli Alim Allahın Özünün Layihəsi əsasında xəlq etdiyi insanı öldükdən sonra dirildə bilməsinə inanmayan insanı sağlam düşüncəli adlan­dırmaq olarmı?

 İnsanın yaradılışının bütün bioloji, fizioloji, psixioloji, mənəvi və sair səciyyəvi məziy­yət­ləri Allahın dərgahındadır, Onun yaddaşındadır, Onun nəzarətindədir və buna görə də insanı yenidən bərpa etmək və ona istənilən yeni sima və özəlliklər vermək Müdriklər Müdriki üçün çətin deyil. İnsanın öləndən sonra dirildiləcəyinə şübhə edənlər, əgər öz kafir inadkarlıq­la­rından əl çəksələr, bu sadə məntiqi gerçəkliyi asanlıqla dərk edə bilərlər. Diril­dil­mənin lehinə Quranda Allahın gətirdiyi çoxsaylı digər dəlilləri bu Təfsirdən oxumaq oxu­cu­ların öz öhdəsinə düşür. F.S.