Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. II c. 8.27 - 8.75 ayələr

Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. II c. 8.27 - 8. ayələr

  ﭥ  ﭦ  ﭧ   ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ   ﭰ

(8.27) “Ey iman gətirənlər! Bilə-bilə Allaha, Peyğəmbərə və aranızdakı əmanətlərə xəyanət etməyin!”[1]

Fövqəluca Allah qullarına buyurur ki, Onun qarşısında, əmr olunanı icra etməklə və qadağan olunandan çəkinməklə, vəzifə­lərini yeriə yetirsinlər. Allah göylərə, Yerə və dağlara dini hökmləri yerinə yetirmək öhdəliyi götürməyi təklif etdi, amma onlar məsuliyyətdən qorxaraq, belə bir yükü öz üstünə götürməkdən boyun qaçırdılar. Lakin insan belə ağır bir yükü aparmağa razılaşdı, çünki o, öz təbiəti etibarı ilə zalım və nadandır.  Allah qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirənlər bol mükafatlara layiq görülür.  Kim ki, öz vəzifələrini yerinə yetirmir və ona göstərilmiş etimada xəyanət edirsə, o, sərt cəzaya məruz qoyulur. Belə günahkarlar Allaha, Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onlara göstərilmiş etimada xəyanət edərək, öz ləyaqətini alçaldırlar. Onlar xainlikləri üzündən ən alçaq və qüsurlu sifətlərə malikdirlər və bununla özlərini ən kamil və ən gözəl keyfiyyətdən – sədaqətli olmaqdan məhrum edirlər.

  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ   ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ

(8.28) “Bilin ki, mal-dövlətiniz və övladınız sizin üçün (Allah qarşısında) ancaq bir imtahandır. Ən böyük mükafat isə məhz Allah yanındadır!”

Var-dövlətin və övladların insan üçün imtahan olması, onlara bəslədiyi məhəbbət onu vəzifələrini icra etməkdənsə, öz arzularına üstünlük verməyə məcbur edə bilər. Buna görə Fövqəluca Allah bildirir ki, mal-mülkiyyət və uşaqlar isə, sadəcə insanı yoldan çıxaran şeylərdir. Allahın qulları bir müddət onlara sahib olurlar, sonra var-dövlət və övladlar, onları vaxtilə digər insanlara saxlamağa həvalə etmiş Rəbbə qaytarılırlar.

Fövqəluca Allah həmçinin bildirir ki, Onun mükafatı çox böyükdür. Bu isə o deməkdir ki, hər bir dərrakəli və sağlam düşüncəli adam bu dünyanın fani və cüzi ləzzətlərindənsə, öz Rəbbinin böyük nemətinə üstünlük verməlidir. Həqiqətən, ağıllı insan hər şeyi götür-qoy etdikdən sonra, gerçək layiq olanına üstünlük verir. 

  ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿ   ﮀ   ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ   ﮉﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ   ﮏ

(8.29) “Ey iman gətirənlər! Həqiqətən, Allahdan qorxsanız, O sizə haqı nahaqdan ayırd edən verər, günahlarınızın üstünü örtüb, sizi bağışlayar. Allah böyük Fəzilət Sahibidir!”

Qulun Allahdan qorxması onun xoşbəxtliyinin və uğur qazanmasının rəhnidir. Allah bildirir ki, insan bu keyfiyyəti sayəsində həm bu dünya həyatında və həm də öləndən sonra saysız-hesabsız nemətlər əldə edə bilər. Şərh etdiyimiz ayədə Allah buyurur ki, təqvalı qul dörd üstünlük əldə edir və onların hər biri yer aləmindən (onun bütün nemətləri ilə birlikdə) üstündür.

Birinci üstünlük – gerçəyi yalandan fərqləndirə bilmək bacarığıdır. Burada nəzərdə tutulan faydalı biliklər və doğru rəhbərlikdir ki, onların sayəsində insan düz yolu azğınlıqdan, haqqı nahaqdan, halalı haramdan, xoşbəxt möminləri bədbəxt günahkarlar­dan fərqləndirir.

İkinci və üçüncü üstünlüklər – xətaların bağışlanması[2] və günahların əfv edilməsidir. Bu iki xüsusiyyət, birgə və ya ayrı-ayrılıqda xatırlanmasından asılı olma­yaraq, bir-biri ilə bağlıdır. Şərhçilər hesab edirlər ki, xətaların bağışlanması kiçik günahların, əfv isə böyük günahların bağışlanmasına aiddir.

Dördüncü üstünlük - ən böyük mükafatlandırılma və qiymətli hədiyyədir ki, o, Allahın razılığını öz arzularından üstün tutan təqvalı möminlər üçün hazırlanmışdır.

  ﮐ  ﮑ   ﮒ  ﮓ   ﮔ  ﮕ   ﮖ     ﮗ  ﮘ     ﮙﮚ  ﮛ  ﮜ   ﮝﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ

(8.30) “Vaxt var idi ki, kafirlər səni həbs etmək və ya öldürmək, yaxud da çıxardıb qovmaq üçün sənə tələ qururdular. Allah da tələsini qurdu. Allah tələ quranların ən Xeyirlisidir!”

Ey Elçi! Allahın sənə göstərdiyi lütfkarlığını xatırla! Müşrik­lər səninlə necə rəftar edəcəkləri qərarına gəlmək üçün məşvərət çağırdılar. Onlar istəyirdilər ki, səni həbs edib qandallasınlar. Başqaları səni öldürmək istəyirdilər ki, bu vasitə ilə İslama dəvə­tindən xilas olsunlar. Bir başqaları düşünürdülər ki, səni şəhərdən qovsunlar. Toplaşanlardan hər biri bu barədə öz rəyini bildirirdi, lakin onlar kafirlərdən ən qəddarı olanın – lənətlənmiş Əbu Cəhlin təklifini qəbul etməyi qərara aldılar. O təklif etmişdi ki, Qureyş qəbilələrinin hər birindən bir nəfər gənc seçib hər birinə iti qılınc verilsin ki, onlar birlikdə sənə sarsıdıcı zərbə endirsinlər. Belə olduqda sənin qətlinə görə məsuliyyət bütün Qureyş ailələrinin üstünə düşəcəkdi və Haşimin nəsli isə qan bahası almaqla kifayətlənəcəkdi, çünki axı onlar bütün qureyşlilərdən eyni vaxtda intiqam ala bilməzdilər. Sui-qəsdçilər gecə vaxtı pusqu qurmağı və sən yuxudan oyanan zaman üsünə hücum etməyi qərara aldılar.

Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səmadan nazil olan vəhy vasitəsilə sui-qəsddən xəbər tutdu. O, evdən çıxaraq qureyşlilərin başına qum səpdi və görünmədən onların  yanından keçib getdi. Allah belə etdi ki, onlar onu (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) görmədilər. Onlar onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) evdən çıxmasının uzun çəkdiyini gördükdə, yanlarına bir nəfər gəlib dedi: “Qoy Allah əməllərinizi puç eləsin! Muhəmməd artıq evdən çıxmış və başınıza da qum səpmişdir”. Ancaq bundan sonra onlar başlarındakı qumu təmizləməyə başladılar.

Allah Öz Elçisini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) sui-qəsdçilərdən qorudu və ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Mədinəyə hicrət etməyə razılıq verdi. Orada Allah ona (s.ə.s) çoxsaylı mühacir və ənsarlardan ibarət olan səhabələrlə kömək göstərdi. Onun (s.ə.s) dini yayıldı və bir-neçə il keçdikdən sonra o (s.ə.s) Məkkəni və onun əhalisini fəth etdi. Onlar onun (s.ə.s) qarşısında müti oldular və hakimiyyətini qəbul etdilər, halbuki o (s.ə.s) əvvəlcə öz doğma şəhərini, həyatı üçün təhlükə yarandığına görə, gizlicə tərk etmişdi. Öz qullarının qayğısına qalan Allah Pak və Müqəddəsdir və Ona müqavimət göstərməyə gücü çata biləcək bir məxluq yoxdur!

  ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ  ﮬﮭﮮﮯ ﮰﮱ ﯓ  ﯔ ﯕﯖ

(8.31) “Ayələrimiz onlara oxunduğu zaman: “Eşitdik: istə­sək, biz də bunun bənzərini deyə bilərik. Bu, qədimlərin əfsanə­lərindən başqa bir şey deyildir!” – söylə­yərlər”.

Fövqəluca Allah Onun Elçisini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) inkar edən kafirlərin inadkarlığı barədə xəbər verir. Onlara Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təbliğ etdiklərinin hamısı­nın gerçəkliyini təsdiq edən Quran ayələrini oxuduqda, onlar deyirdilər: “Biz bunların hamısını artıq eşitmişik. Bunlar – qədim xalqların əfsanələridir”. Bu sözlər onların inadkarlığının və zalımlığının nəticəsi idi. Əgər bu belə olmasaydı, onda Quran vəhylərinə bənzəyən heç olmazsa bir surə yazmaq üçün, Ondan başqa, bütün istədiklərini köməyə çağırmaları haqqında Allahın onlara yönəltdiyi təklifi qəbul edərdilər. Onlar bu dəvəti qəbul etmədilər və öz gücsüzlüyünü gizlədə bilmədilər. Onların sözlərinə gəldikdə isə, onlar tamamilə əsassız idi və mövcud gerçəklik onları təkzib edirdi. Onlar çox gözəl bilirdilər ki, Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) savadsız insan idi, nə oxumağı və nə də yazmağı bilmirdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) uzaq səfərlərə getməmişdi ki, qədim xalqların hekayətlərini öyrənə bilsin. Bütün bunlara baxmayaraq, o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bəşəriyyətə elə bir Kitab gətirdi ki, ona yalan nə qarşıdan, nə də arxadan yaxın düşə bilməz. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), Müdrik və Hərhəmdəlayiq Allah tərəfindən nazil edilmiş Kitab gətirmişdir.

  

  ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ ﯜ   ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ   ﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ  ﯪ

 (8.32) “Bir zaman da: “Ey Allah! Əgər bu, Sənin tərəfindən gəlmiş Haqdırsa, onda başımıza göydən daş yağdır və ya bizə şiddətli bir əzab göndər!” – demiş- dilər”.

Kafirlər haqlı olduqlarına inandıqları üçün belə demişdilər və Allaha necə müraciət etməyi bilmirdilər. Haqlı olduqlarını təsdiq edərək, onlar gerçəkliyi təhrif edən şübhəli sübutlar gətirirdilər və onların sayəsində öz baxışlarının düzgünlüyünə inanmışdılar. Onların yanına onlarla müzakirə aparmağa bir nəfər gələrək, məhz özünün haqqa əsaslandığını bəyan etdikdə, onlar belə deməli idilər: “Ey Allah! Əgər bu doğrudan da Səndən nazil olan haqdırsa, onda bizi doğru yola yönəlt”. Belə davransaydılar, onlar öz zalımlıqlarını daha yaxşı gizlədə bilərdilər. Lakin onlar dedilər: “Ey Allah! Əgər Muhəmmədin təlimi Səndən gələn haqdırsa, üstümüzə daş yağdır və ya bizi əzabverici cəzaya düçar et”. Bu sözlər tamamilə kifayət edərdi ki, onların ağılsız axmaq və zalım nadanlar olduqları başa düşülsün, axı əgər Allah onları ləngitmədən cəzalan­dırsaydı, onların kökü büsbütün kəsilərdi. Lakin Allah onları o saat cəzalandır­madı, çünki Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onların arasında idi.

ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ   ﯯ  ﯰﯱ  ﯲ  ﯳ  ﯴ  ﯵ  ﯶ  ﯷ  ﯸ

(8.33) “Halbuki sən onların arasında ola-ola Allah onlara əzab verən deyildir. Bağışlanmalarını diləyərkən də Allah onlara əzab verməz!”

Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müşriklərin yanında olması onları cəzalandırıl­maqdan qoruyurdu. Onlar öz qorxulu nitqlərini çoxsaylı insanların hüzu­runda bəyan edirdilər, amma sözlərinin qüsurluluğunu dərk edirdilər. Onlar Allahın onları cəzalandıracağından ehtiyat edirdi­lər və bağışlanmaları haqqında Ona yalvarırdılar və buna görə də Allah xəbər verir ki, müşriklər Ondan bağışlanmalarını istədikdə O, onları cəzalandırmaz. Qeyd olunan şərtlər onları Allahın cəzasından qoruyurdu. Lakin onların cəzaya məruz qoyulması üçün olduqca çoxsaylı səbəblər var idi. Buna görə, sonra Fövqəluca Allah buyurur:

   ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗﭘ  ﭙ   ﭚ  ﭛ  ﭜ  ﭝﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ   ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ

(8.34) “Lakin onlar Məscidülhəramın sahibləri olmadıqları halda, (mömin- lərə onu təvaf etməyə) mane olduqda Allah nə üçün də onlara əzab verməsin?! Onun sahibləri yalnız Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinənlərdir. Lakin onların əksəriyyəti bunu bilmir!”

Müşrikləri, işgəncələrə məhkum edən cinayətlər törətdiklə­rinə görə, cəzadan nə qoruya bilər? Onlar insanlara, o cümlədən Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səhabələrinə Məscidülharama yaxınlaşmağa imkan vermirlər. Axı Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səhabələri bu məscidin yanında dayanmağa daha çox haqlıdırlar, çünki müşriklər, ümumiyyətlə, heç Allahın dostları da deyillər.

Bir şərhə görə, bu ayədə əvəzlik[3] Allaha şamil edilir və belə olduqda, bu vəhyin mənasından belə çıxır ki, müşriklər Onun dostları deyillər. Digər bir şərhə görə isə bu əvəzlik Məscidülha­rama aiddir və belə olduqda, bu onu göstərir ki, müşriklər Məscidülharama digər insanlardan üstün haqqa malik deyillər. Allahın dostları – təkcə Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) iman gətirmiş, tövhidə etiqad edən, ancaq tək Ona ibadət edən və xidmət göstərən möminlərdir. Lakin insanların əksəriyyəti bundan xəbərsizdir və buna görə onlar, başqalarının daha çox layiq olduğu keyfiyyətləri, özlərinə aid edirlər. 

   ﭨ  ﭩ   ﭪ   ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯﭰ  ﭱ  ﭲ   ﭳ  ﭴ   ﭵ  ﭶ

 (8.35) “Onların Evdəki namazı fit verib, əl çalmaqdan başqa bir şey deyildir. Etdiyiniz küfrə görə dadın əzabı!”

Fövqəluca Allah istəyir ki, Məscidülharam elə bir məbəd olsun ki, orada Onun dininə etiqad edilsin və təkcə Ona səmimi ibadət olunsun. Mömin müsəlmanlar bu hökmü yerinə yetirirdilər, müşriklər isə, onlara ona, hətta yaxınlaşmağa belə imkan verməyərək, onun özünə də heç bir əhəmiyyət vermirdilər. Hətta, ibadət ayinlərinin ən əzəmətlisi olan namaz müşriklər üçün fışdırıq və əl çalmaqdan başqa bir şey deyildi. Nadan cahillər özlərini məhz belə aparır, öz Rəbbinə qətiyyən ehtiram göstərmir, şeylərin əsil mahiyyətini bilmir və yer üzündə ən yaxşı və ən şərəfli guşəyə hörmət bəsləmirdilər. Əgər müşriklərin ibadətini belə keyfiyyətlərlə səciyyələndirmək mümkündürsə, bəs onda onların digər ayinləri haqqında nə demək olar?! Niyə onlar elə güman edirdilər ki, onların Məscıdülharama, Allahın Öz Kitabında qeyd etdiyi kimi namazda muti olan, boş-boş danışıqlardan çəkinən, çoxsaylı tərifəlayiq keyfiyyətlərə malik və müxtəlif xeyirxahlıqlar edən mömin müsəlmanlardan daha çox haqları var?!

Təəccüblü deyil ki, Allah Məscidülharamı müsəlmanların[4] öhdəsinə vermişdi və onların hakimiyyətini bu müqəddəs torpaqlarda bərqərar etmişdi. Bu baş verdikdə Fövqəluca Allah buyurmuşdur: “Ey iman gətirənlər! Müşriklər (batinləri xəbis, etiqadları puç və iyrənc olduğuna, su başına çıxdıqdan sonra yuyunmadıqlarına, dəstəmaz almadıqlarına və cənabət qüslü etmədiklərinə görə), doğrudan da, murdardırlar. Özlərinin bu ilindən (hicrətin doqquzuncu ilindən) sonra Məscidülhərama yaxın­laşmasınlar...” (Tövbə, 9/28).

  ﭷﭸﭹ    ﭺ     ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ   ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇﮈ ﮉ ﮊ    ﮋ    ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ   ﮕ  ﮖ    ﮗ  ﮘ  ﮙ    ﮚ  ﮛ   ﮜ  ﮝﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ

 (8.36) “Küfr edənlər öz mallarını Allahın yolundan döndərmək üçün sərf edərlər. Onlar mallarını sərf edəcək, lakin sonra peşman olacaq, axırda da məğlub ediləcəklər. Kafirlər Cəhənnəm tərəfə sürüklənəcəklər ki,

(8.37) Allah murdarı pakdan ayırd etsin, sonra murdarları bir-birinin üstünə yığıb hamısını bir yerə toplasın və Cəhənnəmə atsın. Bunlar özlərinə zərər eləyənlərdir!”

Fövqəluca Allah bildirir ki, müşriklər Ona və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qarşı düşmənçilik bəslə­yirlər. Onlar fitnə-fəsad qururlar ki, Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) üstün gəlsinlər, Onun Nurunu söndürməyə və Onun Sözünün eşidilməməsinə cəhd göstərirlər. Lakin onların tətbiq etdikləri fəndgirliklərin nəticələri onların özlərini məğlubiyyətə uğradacaqdır, çünki uğursuz fitnəkarlıqlar həmişə onları törədənlərə zərbə vurur.

Kafirlər haqqı nahaq qələmə vermək və yalanı müdafiə etmək, Vahid və Mərhəmətli Allaha imanı məhv etmək və insanları bütpərəstliyə tərəf çəkmək üçün öz mallarını xərcləməyə xəsislik etmirlər. Onlar bu yolda var-dövlətlərini xüsusi çətinlik çəkmədən sərf edirlər, çünki öz yanlış baxışlarında qətiyyətlidirlər və haqqa nifrət bəsləyirlər. Əlbəttə, sonradan onlar törətdikləri barədə təəs­süf­lənəcəklər, rüsvay ediləcək və alçaldılacaqlar. Onlar öz var-dövlətlərindən məhrum olacaqlar və ümidləri puça çıxacaq, Qiyamət günü başladıqda isə onlar daha sərt cəzalandırılacaqlar. Onların hamısı Cəhənnəmdə toplanacaq və orada amansız cəzanı dadacaqlar. Cəhənnəm – natəmizlərin və yaramazların məskənidir.

Fövqəluca Allah yaramaz adamları xeyirxah möminlərdən yaxşı ayırd edir və onların hər biri mütləq müvafiq məskəndə olacaqdır. Bütün yaramazlıqlar toplanıb bir yerə atılacaq. Yaramaz əməllər, yaramaz mallar və yaramaz məxluqlar bir-birinin üstünə yığılacaq. Sonra isə Allah onları toplayıb Qaynar Cəhənnəmə vasil edəcək. Oraya düşən mürtədlər əsil zərərə uğrayacaqlar, çünki Qiyamət günü onlar özlərini itirəcək və ailələrindən məhrum olacaqlar. Açıq-aşkar zərər də elə budur!

ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨﮩﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱﯓﯔ

 (8.38) “Kafir olanlara de: “Əgər onlar əl çək­sələr, keçmişdəki günahları bağışlanar. Yox, əgər yenə qayıtsalar, əvvəlkilərin başına gələnlər onların da başına gələr”.

Bu vəhy Fövqəluca Allahın Öz qullarına bəslədiyi mərhəmə­tinin dəlilidir. İnsanların kafirliyinə və inadkarlığına baxmayaraq, Allah onları doğru yola gəlməyə və azğınlığa, məhvə məhkum edən əməllərdən çəkindirməyə dəvət etməkdən usanmır. Məhz buna görə, Allah buyurur ki, əgər kafirlər küfrə etiqad etməkdən əl çəksələr və Ona şərik qoşmadan, itaət etsələr, onda O, onların keçmişdə törətdikləri cinayətlərini bağışlayar. Amma əgər onlar yenidən kafirliyə və haqqı inadla inkar etməyə qayıtsalar, onda onlar məhvə uğradılmış kafir xalqların yolunu təkrarlamış olarlar. Belə olduqda, onlar ancaq inadcıl kafirlərin nəsibi olan aqibəti gözləsinlər və onların məsxərəyə qoyduqları cəza, mütləq onlara yetişəcəkdir.

Bu ayə kafirlərə yönəldilmişdi, sonrakı ayədə isə Allah möminlərə müraciət edir və onları allahsızlara necə yanaşmağı öyrədir. Fövqəluca Allah buyurur:

ﯕ  ﯖ   ﯗ  ﯘ  ﯙ      ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝﯞ  ﯟ   ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨ   ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ

(8.39) “Fitnə aradan qalxmayınca, bütün din tamamilə yalnız Allaha məxsus olmayınca onlarla vuruşun. Əgər son qoysalar, Allah onların nə etdiklərini Görəndir ”.

(8.40) “Əgər onlar üz döndərsələr, bilin ki, Allah sizin Havadarınızdır. O, ən gözəl Havadar, ən yaxşı Yardımçıdır!”

Kafirlərlə, onlar Allaha şərik qoşmaqdan və insanları Onun yolundan çıxartmaqdan əl çəkənə qədər, İslamı qəbul etməyincə və bu dinin hökmlərinə tabe olmayınca, onlar tək Allaha xidmət göstərmədikcə vuruşun. Məhz bu, cihadın – dinin düşmənlərinə qarşı mübarizənin ali məqsədidir. Cihad sayəsində müsəlmanlar öz dinini kafirlərin onu salmaq istədiyi şərdən qoruyur. Onlar, Allahın bəşəriyyəti yaratmasının məqsədi olan dinini müdafiə edir və onun bütün qalan dinlər üzərində ucaldılmasına can atırlar.

Kafirlər zalımlıq etməkdən əl çəksələr, onda onların əməllərini Allah nəzərdən qaçırmaz, axı Ondan hətta ən cüzi hərəkətləri belə gizlətmək mümkün deyildir. Amma onlar Ona itaət etməkdən vaz keçsələr, qoy bilsinlər ki, O mömin qullarını himayə edir, onlara faydalı şeyləri əta edir, dini və dünyəvi işlərini sahmana salmağa kömək göstərir və onları cinayətkarların kinli kələkbazlıqlarından və şiddətli hücumlarından qoruyur. Allah insanı himayə edirsə, onda o, heç nədən qorxmaya bilər. Lakin əgər Allah insana müharibə elan edirsə, o, hökmən gücündən məhrum olunacaq və özü üçün istinadgah tapa bilməyəcək.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ   ﭛ  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ    ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ   ﭫ  ﭬ   ﭭﭮ  ﭯ  ﭰ   ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ

(8.41) “Əgər siz Allaha və haqla batilin ayırd edildiyi gün – iki dəstənin bir-birilə qarşılaşdığı gün (Bədr günü) bəndəmizə (Muhəmmədə) nazil etdiyimizə (ayələrə) iman gətirmisinizsə, bilin ki, ələ keçirdiyiniz hər hansı qənimətin beşdə biri Allahın, Peyğəmbərin, onun qohum-əqrəbasının, yetimlərin, yoxsulların və müsafirlərindir (pulu qurtarıb yolda qalan yolçularındır). Allah hər şeyə qadirdir!”

Əgər müsəlmanlar kafirlərin əmlakını, haqları olduğu halda, ələ keçiriblərsə, onda onun kəmiyyətindən asılı olmayaraq, beşdə dörd hissəsi hərbi qəniməti ələ keçirən müsəlmanlara çatır. Allah hərbi qəniməti zəbt edənləri onun (beşdə bir hissəsi istisna edilməklə) mülkiyyətçisi elan etmişdir. Deməli, hərbi qənimətin beşdə dörd hissəsi döyüş iştirakçıları arasında bölüşdürülməlidir, özü də süvari piyadadan iki dəfə çox almalıdır, çünki Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qəniməti döyüşçüləri arasında belə bölüşdürərdi. Süvari isə bir pay özü üçün, bir pay da atına görə alırdı.

Hərbi qənimətin beşdə bir hissəsinə gəldikdə isə, onu bir dəfə də beş hissəyə bölməli idilər. Beşdə bir hissə Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) çatırdı, yəni heç bir məhdudiyyət olmadan müsəlmanların ümumi ehtiyaclarına sərf olunurdu. Allah qənimətin bu hissəsini Özü və Öz Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) üçün ayırmışdı, lakin məlumdur ki, onlar maddi nemətlərə möhtac deyildilər. Deməli, hərbi qənimətin bu hissəsi Allahın qullarına çatırdı və müsəlmanların ümumi ehtiyacları üçün xərclənirdi, çünki Fövqəluca Allah bu əmlakın məhz necə bölünməsini bildirməmişdi.

Digər beşdə bir hissə Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qohumlarına – Haşimin bə əl-Müttəlibin nəsillərinə verilirdi. Məhz Muhəmməd Peyğəmbərlə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) qohumluq – bu nəsillərin nümayəndə­lərinin hərbi qənimətlərdən bir hissə almasına hüquq verən səbəb idi. Beləliklə, qənimət bu nəsillərin bütün varlı və kasıb nümayəndələrinin arasında, onların kişi və ya qadın olmasından asılı olmayaraq bölünməlidir.

Digər beşdə bir hissə azyaşlı uşaq olarkən atalarından məhrum olmuş yetimlərə çatmalıdır. Allah onlara rəhm edərək bütün hərbi qənimətin iyirmi beşdə bir hissəsini ayırmışdır, çünki onlar özlərinin zəruri olan ehtiyaclarını təmin etməyə qadir deyillər və bunu edə bilən qohumlardan məhrum olmuşlar.

 Digər beşdə bir hissə maddi ehtiyac içində olan kasıblara və yoxsullara çatmalıdır. Bu qəbildən olan insanlara yaşlılar və uşaqlar, kişilər və qadınlar aid edilirlər.

Sonuncu beşdə bir hissə səfərə çıxaraq yad ölkəyə gəlmiş və maddi vəsaitdən məhrum olmuş müsafirlərə verilir.

Bəzi şərhçilər belə hesab edirlər ki, bütün hərbi qənimətlərin beşdə bir hissəsini sadalanan məqsədlərə sərf etməyə icazə verilsə də, onu həmin beş dərəcədən olanların arasında mütləq bərabər hissələrə bölmək lazım deyil. Onlar güman edirdilər ki, zəruriyyət yarandıqda, bu beş dərəcədən olanlardan birinə başqaları qarşı­sında üstünlük vermək olar və bu rəy daha məqsədəuyğundur.

Allah qeyd edir ki, hərbi qənimətlərin beşdə bir hissəsinin layiqincə ödənilməsi imanın vacib tələblərindəndir. Əgər müsəlman­lar Allaha və Fərqlənmə günü Onun Öz quluna (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) nazil etdiklərinə iman gətirmiş­lərsə, onda bu tələbi yerinə yetirməlidirlər. Bədr yaxınlığında döyüş gedən gün Allah haqq ilə yalanı bir-birindən fərqləndir­mişdir. Həmin gün haqq qələbə çalmış, yalan isə ifşa edilmişdir. Həmin gün müsəlmanların qoşunu kafirlərin qoşunu ilə üz-üzə gəlib döyüşə girdi və insanlar Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təbliğ etdiklərinin hamısının gerçək olmasını təsdiq edən möcüzələri gördülər. Həqiqətən, Allah hər şey üzərində hökmrandır və heç kim Ona üstün gələ bilməz!

ﭵ   ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ   ﭽ  ﭾﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄﮅ   ﮆ  ﮇ    ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ   ﮍ   ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕﮖ  ﮗ  ﮘ   ﮙ  ﮚ  ﮛ

(8.42) “O zaman siz vadinin ən yaxın tərəfində, onlar isə ən uzaq tərəfində idilər. Karvan sizdən aşağıda durmuşdu. Əgər siz vədələşsəydiniz, təyin etdiyiniz vaxt barə­sində aranıza ixtilaf düşərdi. Lakin Allah olacaq işi yerinə yetirmək üçün belə etdi ki, həlak olan aşkar bir möcüzə ilə həlak olsun, sağ qalan da aşkar bir möcüzə ilə sağ qalsın. Həqiqətən, Allah Eşidəndir, Biləndir!”

Siz vadinin Mədinəyə yaxın olan tərəfində, sizin düşmənlə­riniz isə digər tərəfdə idilər. Siz hamınız bu vadidə yerləşmişdiniz, karvan isə bu zaman artıq dənizin sahilindəydi. Siz yola düşdünüz ki, karvanı ələ keçirəsiniz, lakin Allah istəyirdi ki, hər şey başqa cür baş versin. Əgər siz bu görüşü irəlicədən planlaşdırsaydınız, onda döyüşün yeri və vaxtının seçilməsi və ya başqa şərtlər sizin bir-birinizlə rastlaşmayacağınıza səbəb ola bilərdi. Lakin Allah sizin hamınızı bir yerə yığmışdı ki, Onun müəyyənləşdirdiyi Qədər gerçəkləşsin və baş verməli olan hadisə baş versin. Allah istəyirdi ki, bu hadisə inadkarlıqla haqqı danan kəslər üçün aydın bir möcüzə olsun və kafirlər öz baxışlarının qüsurluluğuna əmin olub, Allah qarşısında bəraət qazanmaq imkanından məhrum olsunlar və möminlər isə daha böyük əminlik və inam əldə etsinlər. Buna nail olmaq Allahın hər iki dəstəyə ağıllı insanlar üçün ibrətamiz möcüzələr və dəlillər göstərməsi sayəsində mümkün oldu.

Onun gözəl adları sırasında – Eşidən, Bilən adları. O hər hansı səsi eşidir, istənilən dili başa düşür və bütün xahişləri diqqətlə dinləyir. O, aşkar və gizli baş verən hər şey haqqında bilir,  qeybə və aydınlığa xas olan bütün şeylərdən xəbər- dardır.

ﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡﮢ   ﮣ    ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ     ﮨ  ﮩ    ﮪ  ﮫ  ﮬﮭ  ﮮ     ﮯ  ﮰ    ﮱ  ﯓ

(8.43) “O zaman Allah röyanda sənə onları (düşmənləri) az göstərirdi. Əgər onları sənə çox göstərsəydi, mütləq qorxar və döyüş barəsində bir-birinizlə çənə-boğaz olardınız. Lakin Allah sizi (düşmənin təhlükəsindən) salamat qurtardı. O, həqiqətən, ürəklərdə olanları biləndir!”

Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yuxuda müşrikləri azsaylı göstərdi və bundan sonra Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) öz səhabələrini sevindirərək, ürəklərini sabitləşdirdi və onlara sakitlik və inam gətirdi. Əgər Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onları çoxsaylı görsəydi və bu barədə səhabələrinə xəbər versəydi, onlardan bəziləri döyüşə girmək istəyər, digərləri isə geri dönmək qərarına gələrdilər. İxtilaf ona gətirib çıxarardı ki, müsəlmanlar ruhdan düşər və zəifləyərdilər. Lakin Fövqəluca Allah onlara lütfkarlığını göstərdi və onları belə höcətləşmələrdən qorudu. Ruhən möhkəm olanlar və qəm-qüssəyə qapılmağa hazır olanlar, həqiqəti danışanlar və yalan söyləyənlər də Allaha məlumdur. Allaha möminlərin qəlbində gizli qalan keyfiyyətləri də məlum idi və bunun sayəsində onlar Allahın Öz mərhəmətinə və qayğısına layiq görülmüşdülər.

  ﯔ   ﯕ  ﯖ   ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ   ﯜ  ﯝ  ﯞ    ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢﯣ  ﯤ  ﯥ   ﯦ  ﯧ  ﯨ

(8.44) “(Düşmənlə) üz-üzə gəldiyiniz zaman Allah olacaq işi yerinə yetirmək məqsədilə onları sizin gözünüzdə (sayca) az göstərir, sizi də onların gözündə azaldırdı. Bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır. (Zəfər də, məğlubiyyət də sayın çoxluğu ilə deyil, Allahın iradəsi ilədir)”.

Allah Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yuxusunu səhih yuxulardan[5] etdi və möminlərə elə gəldi ki, onla­rın düşmənləri doğrudan da azsaylıdır. Müşriklər də gördülər ki, müsəlmanlar azdır və buna görə iki qoşunun hər biri düşmənini zəif hesab edərək döyüşə başlamağa hazır idi. Bu ona görə lazım idi ki, Allahın qədəri ilə müəyyən edilmiş hadisə gerçək­ləşsin.

Allah möminlərin qələbə çalmasını, müşriklərin isə məğlu­biy­yətə uğramasını və öz azğın başçılarını və ağsaqqallarını itirmə­lərini istəyirdi. Nəticədə müşriklərin başçılarından bir nəfər belə sağ qalmadı və diri qalan qureyşliləri İslama dəvət etmək çox asanlaşdı. Bədr yaxınlığındakı döyüş Allahın müşriklərə lütfkarlığı oldu. Onlar sağ qalıb, sonradan İslamı qəbul etdilər.

Məxluqların bütün əməlləri mütləq Allaha qayıdır və sonra O, pis insanları möminlərdən ayırır və ədalətli hökm çıxarır. Allah heç kimə zalımlıq etmir və heç kimi incitmir.

  ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ    ﯭ  ﯮ   ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ  ﯴ  ﯵ

(8.45) “Ey iman gətirənlər! Bir dəstə (kafir dəstəsi) ilə üz-üzə gəldikdə möhkəm olun və Allahı çox yada salın ki, nicat tapasınız!”

Ey möminlər! Siz kafirlərin sizinlə döyüşməyə hazırlaşan qoşunu ilə toqquşarkən, layiqincə səbir və mətanət göstərməklə vuruşun. Bu əzəmətli ayini yerinə yetirərkən dözümlü olun, çünki onun yüksək zirvəsi böyüklük və qələbədir. Bu halda sizə kömək edən Allahı çoxlu-çoxlu xatırlamanız olacaqdır ki, onun sayəsində siz düşmən üzərində zəfər çala biləcəksiniz. Həqiqətən də səbirli, dözümlü olmaq və Allahı çox zikr etmək – müsəlmanların qalib gəlməsinə kömək edən ən böyük amillərdir.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘﭙ   ﭚﭛ  ﭜ     ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ

(8.46) “Allaha və Onun Peyğəmbərinə itaət edin. Bir-biri­nizlə çəkişməyin, yoxsa qorxub zəifləyər və gücdən düşərsiniz. Səbr edin, çünki Allah səbr edən­lərlədir!”

Hər şeydə Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaət edin və həmişədə bu prinsipi rəhbər tutun! Aranızda ayrılıq sala biləcək mübahisələrə girişməyin, yoxsa qorxarsınız və əminliyinizdən məhrum olar, gücünüzü itirər və Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) itaətkarlıq göstərənlərə vəd edilmiş qələbəyə nail ola bilməzsiniz. Rəbbinizin və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) hökmlərini səbirlə yerinə yetirin, çünki Allah səbirli qullarına həmişə kömək edir və onlara yardım göstərir. Onun qarşısında müti və itaətkar olun!

  ﭡ  ﭢ  ﭣ      ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ   ﭫ  ﭬ  ﭭﭮ  ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ

(8.47) “(Ey möminlər!) Yurdlarından təkəbbürlə, özlərini camaata göstərmək üçün çıxanlar və (insanları) Allah yolundan döndərənlər (Məkkə müşrikləri) kimi olmayın. Allah onların nə etdiklərindən xəbərdardır!”

Onlar evlərini təkəbbürlə tərk edərək, hədsiz lovğalıqları üzündən səfərə  çıxmış­dılar. Onlar ad-san qazanmağa can atır və özlərini göstərmək istəyirdilər ki, sonradan qalan adamların qarşısında öyünsünlər. Bununla yanaşı onlar daha mühüm bir məqsəd də güdürdülər: onlar Allahın yolu ilə getmək istəyənləri bu yoldan azdırmağa hazırlaşırdılar.

Ey müsəlmanlar! Allah müşriklərin etdiyi hər şeyi bilir. O Özü onların əsil niyyətləri haqqında sizə xəbər vermişdir və sizə onlara bənzəməyi qadağan etmişdir, çünki onlar hökmən ən sərt cəza alacaqlar. Əgər siz səfərə çıxırsınızsa, bunu səmimiyyətlə Fövqəluca Allah xatirinə edin. Onun dininin şan-şöhrətini artır­mağa çalışın, insanları Allahın qəzəbinə səbəb olan və onları cəzalanmaya məhkum edən əməllərdən çəkindirin; ətrafınızda­kıları Rəbbin Cənnətinin Səadət bağlarına aparan düz yoluna cəlb edin.

  ﭴ  ﭵ  ﭶ   ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ   ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ   ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ    ﮌ  ﮍ  ﮎ    ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ   ﮓ     ﮔ  ﮕﮖ  ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ

(8.48) “O zaman (Bədr günü) Şeytan onlara öz əməllərini gözəl göstərib demişdi: “Bu gün insanlar içərisində sizə qalib gələ biləcək bir kimsə yoxdur. Mən də sizin (pənahınız) dadınıza çatanam!” Lakin iki dəstə üz-üzə gəldiyi zaman dönüb qaçaraq: “Mənim sizinlə heç bir əlaqəm yoxdur. Mən sizin görmədik­lərinizi (möminlərin köməyinə gələn mələkləri) görürəm. Mən Allahdan qorxuram. Allah (Ona asi olanlara) şiddətli əzab verəndir!” – demişdi.

Şeytan müşriklərin qəlbində pis əməlləri bəzəyərək onlara demişdi: “Bu gün insanlardan heç kim sizə üstün gələ bilməz. Siz həm sayca çoxsunuz və həm də döyüşə yaxşı hazırlaşmısınız. Muhəmməd və onun səhabələri sizə müqavimət göstərə bilməzlər. Mən sizin yanınızda olacağam və çalışacağam ki, sizin ehtiyat etdiyiniz adamlardan heç biri sizə qarşı vuruşmasın”.

İblis qureyşlilərin yanına Suraki b. Malik b. Cuşumun simasında gəlmişdi. O, əvvəldən qureyşlilərlə düşmənçilik edən Mudlac qəbiləsindən idi. Onlar qorxurdular ki, Mudlac qəbiləsi də müsəlmanların tərəfində onlara qarşı döyüşə bilər və belə olduqda şeytan onlara dedi: “Mən sizin yanınızda olacağam. Sakit olun və öz qələbənizə inanın”. Müsəlmanlar və kafirlər uzaqdan bir-biri­lərini görən kimi, şeytan Cəbrailin mələkləri necə sıraya düzdü­yünü gördü. O, bərk qorxuya düşdü, geriyə dönərək, aldadılmış qureyşlilərə dedi: “Mənim sizinlə heç bir əlaqəm yoxdur. Mən müqavimət göstərilməsi mümkün olmayan mələkləri görürəm. Mən qorxuram ki, Allah məni bu dünya həyatında tezliklə cəzalan­dırsın, axı O, cəza verməkdə çox sərtdir”.

Ola bilsin ki, şeytan qureyşliləri azdıraraq onlara yaramaz fikirlər təlqin edir ki, heç kim onları məğlub edə bilməyəcək və onların qonşuluğunda müttəfiqləri də vardır və onlar hələ döyüş meydanına gəlib çatmayıblar. Sonra şeytan geriyə dönüb onlardan uzaqlaşdı. Bununla əlaqədar olaraq Fövqəluca Allah buyurmuş­dur: “Münafiqlər şeytana bən­zəyirlər. Şeytan insana: “Kafir ol!”– deyir. İnsan kafir olan kimi: “Mən səndən uzağam. Mən aləmlə­rin Rəbbi olan Allah­dan qorxuram!”– deyir. Onların hər ikisinin aqi­bəti atəş içində əbədi qalmaq­dır. Zalımla­rın cəzası budur[6]. (Həşr, 59/16-17).

  ﮛ  ﮜ   ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ   ﮣ  ﮤﮥ   ﮦ  ﮧ      ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬ   ﮭ  ﮮ

(8.49) “O zaman münafiqlər və ürəklərində mərəz (etiqad zəifliyi və islama qarşı şəkk-şübhə) olanlar: “Bunları (müsəlmanları) öz dinləri aldatdı!” – deyirdilər. Lakin Allaha təvəkkül edən (qalib olar). Çünki Allah, həqiqətən, Yenilməz Qüvvət Sahibidir, Hikmət Sahibidir!”

Münafiqlər və qəlbində şübhə olanlar az qüvvə ilə çoxsaylı düşmənə qarşı döyüşə girən möminlər haqqında dedilər: “Bu insanların öz dini onları çıxa bilməyəcəkləri ağır vəziyyətə saldı”. Onlar möminlərə qarşı öz nifrətamiz münasibətlərini belə bildirməklə onların düşüncəsizliyini qabartmaq istəyirdilər. Lakin Allaha and olsun ki, onların özləri düşüncəsiz və ağılsız adamlardı. Din insana, əzəmətli ordunun belə cəsarət etmədiyi, təhlükəli qərar qəbul etməyə təkan verə bilər, çünki mömin həmişə Allaha təvəkkül edir və bilir ki, insan təkcə Onun sayəsində güc və qüvvə sahibi olur. Mömin bilir ki, əgər bütün məxluqlar birləşib bir insana, heç olmazsa, bir zərrə qədər yaxşılıq etməyə çalışsalar,  Allah istəməsə, onu edə bilməzlər və əgər bütün yaradılmışlar birləşib ona pislik etmək istəsələr, Allahın onun üçün müəyyən etdiyi qədər çərçivəsindən başqa pislik edə bilməzlər. Mömin bilir ki, o, haqqa etiqad edir və Allahın qədəri müdriklik və mərhəmət təcəssümüdür. Məhz buna görə o, qəlbində həyəcan keçirmədən istənilən düşmənlə onun gücündən və çoxsaylılığından asılı olmayaraq döyüşə girir. O, qəti surətdə öz Rəbbinə inanır və qorxu və cəsarətsizliyin nə olduğunu bilmir. Mömin çox yaxşı başa düşür ki, heç kim Allaha üstün gələ bilməz və Onun hər hansı hökmü hikmətinə əsaslanır.

   ﮯ ﮰﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘ   ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ   ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨ

(8.50) “(Ey Elçim!) Kaş sən kafirləri mələklər onların üzünə və yanlarına vura-vura: “Dadın atəşin əzabını!” – deyib canlarını alanda görəydin!”

(8.51) “Bu (əzab) sizin öz əllərinizlə qazandığınız (əllərini­zin törətdiyi) günahlara görədir. Yoxsa Allah bəndələrinə əsla zülm edən deyildir!”

Mələklər kafirlərin canını almağa gələndə, sən onların nara­hatlığını və həyəcanını görəydin. Mələklər onların üzünə və kürəklərinə vuraraq deyirlər: “Çıxın!” Kafirlərin ruhu canlarından ayrılmaq istəmir, çünki başa düşürlər ki, irəlidə onları məşəqqətli cəza gözləyir. Onlara belə deyilir: “Yandırıb-yaxan dəhşətli cəzanı dadın! Rəbbiniz sizə zülm etmir, axı siz çoxsaylı cinayətlər törətmisiniz və belə aqibətə layiqsiniz”.

   ﯩ  ﯪ  ﯫﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ   ﯴ  ﯵ  ﯶﯷ  ﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼ  ﯽ

(8.52) “Eynilə Firon nəslinin və onlardan əvvəlkilərin hərəkətləri kimi. Onlar Allahın ayələrini yalan hesab etdilər, Allah da onları günahlarına görə yox etdi. Həqiqətən, Allah yenilməz qüvvət sahibidir, cəzası da çox şiddətlidir!”

Allah bütün nəsillərə eyni ədalətlə yanaşır. Müşriklərin törətdikləri əməllər Firon nəslinin və onlardan əvvəl yaşamış kafir xalqların etdiklərinə bənzəyir. Onlar da Allahın möcüzələrini inkar edirdilər və O, onları bu cinayətlərinə görə cəzalandırdı. O, güclüdür və cəza verməkdə sərtdir və heç bir məxluq Onun vermək istədiyi amansız cəzasından qaça bilməz. Fövqəluca Allah buyurur: “...(Yer üzündə) elə bir canlı yoxdur ki, onun ixtiyarı (Allahın) əlində olmasın...” (Hud, 11/56).

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜ   ﭝ  ﭞﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ  ﭣ  ﭤ

(8.53) “(Kafirlərə verilən) bu əzab ona görədir ki, bir tayfa özünə bəxş edilən neməti (naşükürlük üzündən küfrə) dəyişməyincə, Allah da ona əta etdiyi neməti dəyişən (pisliyə çevirən) deyildir. Həqiqətən, Allah (hər şeyi) Eşidəndir, Biləndir![7]

Allah kafir xalqları cəzalandırdı, onları nemətdən və fira­vanlıqdan məhrum etdi. Bunu ona görə etdi ki, onlar günah işlər görmüş və nəfslərində olanları dəyişdirmişdilər. Allah insanları heç vaxt onlara verdiyi nemətdən, onlar Ona itaətsizlik göstər­məyənə qədər, məhrum etmir. Onlar Onun nemətini inkar etməyə başladıqda və bu nemətə naşükürlüklə cavab verdikdə, O, onları maddi nemətlərdən məhrum edir. Onlar özlərini dəyişdikcə, O da onların rifahını dəyişir. Allah belə etməklə Öz ilahi hikmətinə istinad edir, qullarına qarşı ədalətlilik və rəhmlilik göstərir. O, Öz qulları ilə zülmkarcasına davranmır, lakin onlar Onun hökmlərinə itaətsizlik göstərəndə onlara cəzasını daddırır və beləliklə, iman gətirənlərin qəlbini Özünə cəlb edir.

Onun gözəl adları arasında Eşidən, Bilən adları haqqında. O, məxluq­larının ürəyindən keçirdiyi və ya ucadan söylədiyi bütün sözləri eşidir. O, onların ən gizli fikirlərini və sirlərini bilir və hadisələri Öz elminə və İlahi iradəsinə əsasən öncədən müəyyən­ləşdirir.

  ﭥ  ﭦ   ﭧﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫﭬ  ﭭ        ﭮ  ﭯ  ﭰ   ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴﭵ  ﭶ  ﭷ        ﭸ  ﭹ

(8.54) “Eynilə Firon nəslinin və onlardan əvvəlkilərin hərəkətləri kimi. Onlar Rəbbinin ayələrini yalan hesab etdilər, Biz də onları günahlarına görə məhv etdik. Firon nəslini (dəniz­də) batırdıq. Onların hamısı zalım idi!”

Firon və onun xalqı Allahın onlara göstərilən möcüzələrinə iman gətirməkdən boyun qaçırdılar. Onlara qədər yaşamış kafirlər də belə etmişdilər və həmin xalqlardan hər biri törətdikləri cinayətlərin ağırlığına müvafiq olaraq cəza almışdılar. Məhv edilənlərin və amansız cəzaya məruz qoyulanların hamısı zalım günahkarlar idilər və özləri özlərini məhvə məhkum etmişdilər. Allah onlara zalımlıq etməmişdi, onları etmədikləri cinayətə görə cəzalandırmamışdı. Qoy insanlar zalımlıqdan çəkinsinlər, yoxsa, bir zamanlar onlardan əvvəlki pozğunluq törədənləri məhv etmiş cinayət onların da axırına çıxar!

ﭺﭻﭼﭽﭾﭿﮀﮁﮂﮃﮄ   ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ   ﮎ  ﮏ    ﮐ  ﮑ

(8.55) “Həqiqətən, Allaha görə canlı məxluqların ən şərlisi küfr edənlərdir. Onlar iman gətirməmişlər və gətirməyəcəklər”[8].

(8.56) “Onlar (sənə qarşı müharibə etməmək barədə) əhd bağladığın kimsələrdir ki, (onu bağladıqdan) sonra hər dəfə əhdlərini pozar və Allahdan da qorxmazlar”.

Küfrə etiqad edən günahkarlar iman gətirməkdən boyun qaçırırlar və onlara göstərilən etibara xəyanət edərək, canlı məxluqların ən şərlisinə çevrilirlər. Onlar xatırlanan üç keyfiyyətə malikdirlər: öhdəliklərini yerinə yetirmirlər, verdikləri sözün üstündə durmurlar və buna görə də onlar eşşəklərdən, itlərdən və başqa həşəratlardan da pisdirlər. Onlarda xeyirxahlıq yoxdur – onlar əsil şərdirlər. Onlar məhv edilməlidirlər ki, xəstəlikləri ətrafdakılara sirayət etməsin. Bax elə buna görə sonra Fövqəluca Allah belə buyurur:

ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗﮘ ﮙ ﮚ  ﮛ  ﮜ

(8.57) “Əhdi pozanları müharibədə yaxalasan (ələ keçirt­sən), onlar ilə (onlara tutacağın divanla, verəcəyin cəza ilə) arxa­larında olan kimsələri də (qorxudub) dağıt ki, onlar (bun­dan) ibrət alsınlar (bir daha əhdi pozmağa cürət etməsinlər)!”

Əgər sən onlarla döyüşməli olsan, onlarla əhd üzrə öhdə­liklərin olmazsa, onda onları sərt cəzalandır ki, bu, öz ardıcılları üçün ibrət nümunəsi olsun. Ola bilsin ki, onlardan sonra gələn insanlar onların başına gələnləri yadda saxlayıb ibrət götürsünlər və bu sərt aqibətin öz başlarına gəlməməsi üçün səy göstərsinlər.

Törədilmiş cinayətlərə görə cəza tədbirlərinin faydası da elə bundadır. Cinayət­karların cəzalandırılması, hələ cinayət törətmə­miş insanları itaətsizlikdən çəkindirir və artıq cəzasını çəkmişləri də yenidən cinayət etməkdən, qanunu təkrar pozmaqdan saxlayır. Fövqəluca Allah bu ayədə xatırlanan cəzanı hərbi əməliyyatlarla bağlayır və buradan aydın olur ki, əgər müsəlmanlar kafirlərlə sülh müqaviləsi bağlayıblarsa[9], onlar (müsəlmanlar) o müqaviləni xaincə­sinə pozmaq və, hətta onlar (kafirlər) islahedilməz satqınlar və xainlər olsalar belə, kafirləri cəzalandırmaq haqqına malik deyillər.

ﮝ  ﮞ  ﮟ      ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ      ﮤ  ﮥﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ   ﮬ

(8.58) “Əgər (əhd bağladığın) bir tayfanın sənə xəyanət edə biləcəyindən qorxsan, (döyüşə başlamazdan əvvəl) onlarla olan əhdini pozduğunu açıq-aydın (mərdi-mərdanə) özlərinə elan et. Çünki Allah xainləri sevməz!”

Hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında saziş bağla­nıl­dıqdan sonra qarşı tərəfin davranışı sənə təhlükə yaradırsa və sən onların sazişi xaincəsinə pozacaqlarına şübhə etmirsənsə, onda sənə icazə verilir ki, sazişin öhdəliklərini yerinə yetirməyi rədd edəsən. Sazişi qaytarıb onların üstünə at və onlara açıq-aşkar elan et ki, onu ləğv edirsən. Qoy hər iki tərəf xəbərdar olsun ki, artıq aranızda heç bir müqavilə yoxdur. Sən digər tərəfi sazişi ləğv etməyin haqqında xəbərdar edənə qədər onu xaincəsinə pozmaq və sülh sazişinə zidd olan hər hansı hərəkəti etmək haqqına malik deyilsən. Allah satqınları və xainləri sevmir. Bundan başqa, Allah onlara nifrət edir və buna görə, müsəlman həmişə açıq hərəkət etməli və xəyanətkarlıqdan çəkinməlidirlər.

Bu ayədən aydın olur ki, əgər kafirlər tərəfindən namərdcə­sinə xəyanətkarlıq faktı açıq məlum olubsa, onda müsəlmanların sülh sazişini ləğv etməsi haqqında bəyanat verməsi məcburi deyil, çünki kafirlərin xəyanəti aşkar edilibsə, sazişin ləğv edilməsini elan etmək mənasızlaşır, belə ki, bu zaman hər iki tərəf sazişin şərtlərinin pozulması haqqında artıq eyni dərəcədə xəbərdar edilmiş olurlar.

Ayədən həm də belə bir nəticə çıxır ki, əgər müsəlmanlar kafirlər tərəfindən xəyanət ediləcəyindən ehtiyat etmirlərsə və əgər kafirlər onların tərəfindən sülh sazişinin ehtimal olunan pozulma­sını təsdiq edən əməllərə yol vermirlərsə, onda müsəlmanların bu sazişi ləğv etmək haqqı yoxdur və onlar imzalanmış sazişin müddəti qurtarana qədər şərtlərini yerinə yetirməlidirlər.

ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ   ﮱ  ﯔ  ﯕ   ﯖﯗ

(8.59) “Qoy kafirlər düşünməsinlər ki, onlar başqalarını qabaqlaya bilə­cəklər. Həqiqətən də, onlar xilas ola bilməyə­cəklər!”[10]

Qoy öz Rəbbinə iman gətirməkdən boyun qaçıran və Onun ayələrini inkar edən allahsızlar elə düşünməsinlər ki, onlar Allahı qabaqlaya və qisasdan qaça biləcəklər. Onlar heç vaxt onları pusquda gözləyən Allahdan qaça bilməyəcəklər. Özünün kamil hikmətinə əsaslanaraq, Fövqəluca Allah onlara möhlət verir və cəzalandırmağa tələsmir. O, ona görə belə edir ki, Öz mömin qullarını sınaqdan keçirsin və onların yaxşı və Allaha xoş gələn əməllərini artırsın ki, onları sayəsində möminlər böyük yüksək­liklərə qalxa bilsinlər və şərəfli əxlaqi keyfiyyətlər qazansınlar; onları başqa yolla əldə etmək mümkün deyil.

   ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ   ﯡ  ﯢ   ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨ   ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ   ﯴ  ﯵ  ﯶ   ﯷ  ﯸ  ﯹ  ﯺ

(8.60) “(Ey möminlər) Allahın düşmənini və öz düşməni­nizi, onlardan başqa sizin bilmədiyiniz, lakin Allahın bildiyi düşmənləri (münafiqləri) qorxutmaq üçün kafirlərə qarşı bacar­dığınız qədər qüvvə və döyüş atları tədarük edin. Allah yolunda nə xərcləsəniz, onun əvəzi artıqlaması ilə ödənilər və sizə heç bir haqsızlıq edilməz!”

Sizi məhv etmək və dininizi sarsıtmaq üçün əllərindən gələn hər şeyi edən kafir düşmənlərinizlə qarşıdurmaya hazırlaşın. Biliyinizi və gücünüzü artırın, hər növ silah əldə edin və sizə kafirlərlə döyüşdə kömək ola bilən istənilən digər hazırlıqları da aparın.

Bu hökm hərbi sənayenin top, pulemyot, tüfəng sahələrini, hərbi təyyarələrin, yerüstü və dəniz hərbi texnikasını, istehkam qurğularının və digər mühəndis tikililərinin inşasını nəzərdə tutur. Bu ayə ictimai fikrin və müsəlmanların yüksəlişinə və onların düşmənlərin hücumundan müdafiə mənafelərinin qorunmasına yönəldilmiş fəaliyyətin inkişafına çağırışdır. O, müsəlmanları atəş açma qaydalarını öyrənməyə, inzibati fəaliyyəti öyrənməyə, igid və cəsur  olmağa çağırır. Bax elə buna görə Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) demişdir: “Bilin ki, güc – atəş açmaq bacarığından ibarətdir”.

Bu hökm həm də döyüş əməliyyatları üçün zəruri olan hərbi texnika əldə edilməsini nəzərdə tutur. Allah əmr edir ki, döyüş atları hazırlansın və Onun düşmənləri və möminlərin düşmənləri dəhşətə salınsın. Bu hökmün hikməti ondan ibarətdir ki, düşmənlər qorxudulsun və bu məsələ bu gün üçün də aktualdır. Məlum olduğu kimi, dini hökm o vaxtadək öz qüvvəsini saxlayır ki, onun nazil edildiyi səbəb hələ də qalmış olsun. Əgər düşməni qorxuda bilən yerüstü və havada istifadə edilən hərbi texnika mövcuddursa və onun sayəsində qələbə qazanmaq asanlaşırsa, onda müsəlmanlar onları inkişaf etdirməlidirlər, çünki vacib hökmü həyata keçirmək üçün zəruri olan hər bir əməlin özü də vacibdir.

Belə etdikdə müsəlmanlar onlara məlum olan düşmənlərini və həmçinin haqqında xəbər tutmadıqları və sonradan döyüşməli olacaqları düşmənlərini qorxuda bilərlər. O düşmənlər Allaha məlumdur və buna görə O, müsəlmanlara əmr etmişdir ki, gələcək döyüşlərə hazırlaşsınlar. Nəzərə alınsa ki, cihadın aparılmasına yardım göstərən ən vacib amillərdən biri – müsəlman ordusunun xeyrinə maddi ianə verilməsidir, Fövqəluca Allah möminləri varidatlarını Onun yolunda sərf etməyə çağırmışdır.

Qiyamət günü başlandıqda isə müsəlmanlar verdikləri hər kiçik və böyük ianə üçün dəfələrlə çoxaldılmış ölçüdə mükafat alacaqlar, çünki Allah yolunda verilən ianənin mükafatı yeddi yüz dəfə və daha artıq çoxaldılır. Möminlərə qarşı ədalətsizlik edilməz və onların mükafatı qətiyyən azaldılmaz.

ﯻ  ﯼ  ﯽ   ﯾ  ﯿ  ﰀ  ﰁ  ﰂ  ﰃﰄ  ﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈ  ﰉ

(8.61) “Əgər onlar sülhə meyl etsə­lər, sən də ona meyl et və Allaha təvəkkül et! Həqiqətən, O, Eşidən­dir, Biləndir”[11].

Sənin əleyhinə döyüşən kafirlər sülh müqaviləsi imzalamaq və döyüş əməliyyat­larına son qoymaq istəsələr, sən də sülh müqaviləsi imzalamağa razılaş və Allaha təvəkkül et! Həqiqətən, sülh sazişi bağlamaq böyük fayda gətirə bilər.

Birincisi, müsəlmanlardan həmişə sülhə və əmin-amanlığa can atmaq tələb olunur və əgər kafirlər birinci olaraq sülh bağlamaq arzusunu bildirirlərsə, müsəlmanlar bu təşəbbüsü müdafiə etməlidirlər.

İkincisi, döyüş əməliyyatlarına son verilməsi müsəlmanlara öz qüvvələrini toplamağa və zəruriyyət yarandıqda növbəti döyüşlərə hazırlaşmağa imkan verir.

Üçüncüsü, sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra, düşmən­çilik edən tərəflər bir-birini hədələməkdən vaz keçirlər və bir-birilərinin baxışları ilə daha yaxşı tanış ola bilərlər. İslam həmişə digər dinlərdən üstünlük əldə edir və heç bir din ona qalib gəlməyə qadir deyil. Buna görə hər bir ağıllı və sağlam düşüncəli insan İslam dinini qərəzsiz öyrənərsə, hökmən başqa dini əqidələrdən məhz ona üstünlük verər, axı İslam özünün gözəl hökmləri və müdrik qadağaları ilə fərqlənir, məxluqlara ədalətli və mehriban münasibət bəsləməyi öyrədir. Bu dində zülm etməyə və sıxıntı verməyə yer yoxdur və buna görə sülh sazişinin bağlanması İslamı qəbul etmək və ona etiqad göstərmək istəyənlərin sayının artmasına səbəb olur. Bu isə o deməkdir ki, sülh şəraitində yanaşı yaşamaq müsəlmanlara kafirlər üzərində qələbə çalmağa kömək edir. Ancaq bir şərt müsəlmanların ehtiyat etməsinə səbəb ola bilər: kafirlər sülh sazişi bağlamaqla müsəlmanları aldadaraq, onlara növbəti zərbəni vurmaq üçün anını gözləsinlər. Buna görə Allah möminlərə bildirmişdir ki, onlara Onun yardımı kifayət edər və kafirlərin fitnə-fəsadları mütləq onların özlərinə tərəf çevriləcəkdir:

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ   ﭜ   ﭝ  ﭞ ﭟ  ﭠ     ﭡﭢ  ﭣ    ﭤ   ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ   ﭮ  ﭯ  ﭰﭱ  ﭲ   ﭳ   ﭴ  ﭵ

(8.62) “Əgər onlar səni aldatmaq istəsələr, (qorxma və bil ki, onların şərindən və məkrindən qorumağa) sənə təkcə Allah kifayətdir. (O Allah ki) səni Öz köməyilə və möminlərlə müdafiə edib möhkəmlətdi”.

(8.63) “O, onların ürəklərini (ülfətlə, dostluqla) birləşdirdi. Əgər sən yer üzündə nə varsa, hamısını xərcləsəydin belə, yenə də onların ürəklərini birləşdirə bilməzdin. Lakin Allah onları birləşdirdi, çünki O, Qüdrətlidir, Müdrikdir”[12].

Allah səni bütün xoşagəlməz hallardan qoruyacaq. O, sənin maraqların və ehtiyaclarının təmin olunmasının qayğısını çəkir. O, səni dəfələrlə qorumuş və sənə yardım etmişdir və sən Onun səni müdafiə edəcəyinə əmin ola bilərsən. O, sənə göylərdən kömək göstərmiş və bundan sonra heç kim sənə müqavimət göstərə bilməmişdir. O, həmçinin sənə kömək edən möminləri ətrafında cəmləşdirmişdir. O, onların qəlbini bir-birinə yaxınlaşdıraraq onları birləşdirmiş və bunun sayəsində onların gücü dəfələrcə artmışdır. Məxluqların səyi nəticəsində buna nail olmaq mümkün deyildi, çünki buna, Allahdan başqa, heç kim qadir deyildir. Əgər sən yerdə olan bütün qızılları və gümüşləri, habelə digər qiymətli şeyləri sərf etsəydin də, bir-birindən ayrı düşmüş və dağınıq halda olan insanların ürəklərini bir-birinə beləcə yaxınlaşdıra bilməzdin, sən onsuz da buna nail ola bilməzdin. Bil ki, təkcə Fövqəluca Allah məxluqlarının ürəklərini çək-çevir edə bilir. Öz qüdrəti sayəsində O, mömin müsəlmanların ürəklərini birləşdirdi və onların dağınıqlığına son qoydu. Fövqəluca Allah buyurur: “Hamınız Allahın ipindən möhkəm yapışın və parçalanmayın! Allahın sizə olan nemətini xatırlayın ki, siz bir-birinizə düşmən idiniz, O, sizin qəlblərinizi birləşdirdi və Onun neməti sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz. Siz odlu bir uçurumun lap kənarında idiniz. O, sizi ondan xilas etdi. Allah Öz ayələrini sizə beləcə bəyan edir ki, bəlkə doğru yola gələsiniz” (Ali-İmran, 3/103)[13].  

ﭶﭷﭸﭹﭺﭻﭼﭽﭾ

(8.64) “Ey Peyğəmbər! Sənə və sənin mömin ardıcıllarına Allah kifayətdir!”[14]

Allah Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yolu ilə gedən möminlərə kömək göstərəcəyini və düşmənlərlə mübarizədə yardım edəcəyini vəd etmişdi. Müsəlman­lar bu şərti yerinə yetirsələr, haqq dinə etiqad etsələr və Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yolu ilə getsələr, onda O, bütün dünyəvi və dini işlərində onlara hökmən kömək göstərər. Lakin Onun köməyi, onların bu şərti nə dərəcədə qüsursuz yerinə yetirmələrindən asılı olacaqdır.

  ﭿ  ﮀ  ﮁ   ﮂ  ﮃ  ﮄﮅ  ﮆ   ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ   ﮋ  ﮌﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ    ﮕ  ﮖ            ﮗ      ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ

(8.65) “Ey Peyğəmbər! Möminləri döyüşə həvəsləndir (təşviq et). İçərinizdə iyirmi səbirli kişi olsa, iki yüz kafirə, yüz səbirli kişi olsa, min kafirə qalib gələr. Çünki onlar (həqiqətən, Allahın möminlərə olan köməyini) anlamayan bir tayfadır!  

Ey Peyğəmbər! Möminləri cihada dəvət et və əlindən gələni et ki, onların niyyətləri möhkəm və qəti olsun! Onlarda düşmən­lərlə döyüşmək arzusu oyat, onları itaətsizlikdən və müqəddəs müharibədə iştirak etməkdən boyun qaçırmamaq barədə xəbərdar et! Onlara fədakarlığın və səbirliliyin faydası və həmçinin mükafatlandırılma haqqında danış ki, onlar həm bu dünyada və həm də ölümdən sonra həmin məziyyət­lərinə görə təltif ediləcəklər. Onlara qorxaqlıqdan törəyən pis nəticələri xatırlat, çünki bu pis xüsusiyyət dindar və igid insanlara yaraşan deyil. İzah et ki, mömin müsəlmanlar həmişə digər insanlardan daha cəsarətli olmalıdırlar. Fövqəluca Allah buyurur: “Düşməni təqib edərkən zəiflik göstərməyin. Əgər siz əziyyət çəkirsinizsə, bilin ki, onlar da siz kimi əziyyət çəkirlər. Lakin siz Allahdan almağa ümid etdiyinizə, onlar ümid bağlamırlar. Allah Biləndir və Müdrikdir”[15].

Ey möminlər! Əgər sizin aranızda iyirmi nəfər səbirli döyüşçü olsa, onlar iki yüz kafirin öhdəsindən gələrlər. Əgər aranızda yüz nəfər səbirli döyüşçünüz olsa, onda onlar min kafirin öhdəsindən gələrlər. Sizin hər biriniz on kafirə qalib gələr, çünki onlar anlaqsız insanlardır. Onların, Allahın Onun yolunda vuruşanlar üçün hazırladığı mükafatdan xəbərləri yoxdur. Onlar yer üzündə şöhrət tapmaq və orada fitnə-fəsad yaratmaq üçün döyüşürlər, siz isə cihadın haqq məqsəd üçün aparıldığını bilirsiniz. Siz Allahın adını və Onun dinini şərəfləndirməyə can atırsınız, Onun Kitabını müdafiə edirsiniz və Ondan böyük mükafat gözləyirsiniz. Bu şərtlər sizi cəsur, səbirli və cihadda iştiraka hazır olmağa yönəldir.

ﮜ  ﮝ   ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ     ﮩ  ﮪ  ﮫﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ   ﯔ  ﯕﯖ  ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ

(8.66) “(Ey möminlər!) İndi Allah (yükünüzü) yüngülləş­dirdi. Çünki O sizdə bir zəiflik olduğunu bilirdi. Artıq aranızda yüz səbirli kişi olsa, iki yüz nəfərə (kafirə), min kişi olsa, iki min nəfərə Allahın iznilə qələbə çalar. Allah səbr edənlərlədir!”

Allah möminlərin vəzifəsini asanlaşdırdı, çünki O, onların zəif olduğunu bilirdi. Onun rəhmi və müdrikliyi Onu öncə xatırladığımız hökmü asanlaşdırmağa sövq etdi və O, bildirdi ki, bundan sonra yüz səbirli müsəlman kafirlərdən iki yüz nəfərin, min səbirli müsəlman isə iki min kafirin öhdəsindən gələ bilər. Allah səbirliləri tərk etmir, daima onlara kömək və yardım göstərir.

Bu və bundan əvvəlki ayələrdəki hekayətlərdən aydın olur ki, əgər möminlərin qoşunlarının sayı müəyyən həddə çatarsa, onlar müəyyən sayda kafirləri darmadağın edə bilərlər. Həm də həmin ayələrdən məlum olur ki, Allah möminlərə onların imanı ilə bağlı olan cəsurluq bəxş etmişdir. Lakin bu vəhylərin əsil mənası ondadır ki, əvvəlcə Allah bir müsəlmanın on nəfər kafirin, on müsəlmanın – yüz kafirin və yüz müsəlmanın min kafirin qarşısından qaçmasını qadağan etdiyi halda, sonradan Allah bu hökmü yüngül­ləşdirir və müsəlmanlara kafirlərin sayı onlardan cəmi iki dəfə artıq olduqda onların qarşısından qaçmağı qadağan edir. Əgər kafirlərin sayı müsəlmanlarınkından iki dəfədən artıq olarsa, onda onlara geri çəkilməyə icazə verilir. Amma bu iddia iki şərtlə təkzib olunur.

Birincisi, şərh etdiyimiz vəhylər hekayət formasındadır və hər hansı hekayət ancaq xatırlanan mətn çərçivəsində nəzərdən keçirilməlidir. Deməli, bu ayələrdə Allah Öz mərhəmətini qulla­rının yadına salmışdır və nələrin baş verəcəyini xəbər vermişdir.

İkincisi, bu ayələrdə müəyyən sayda səbirli döyüşçülərdən bəhs edilir ki, onlar müxtəlif şəraitdə dözümlülük göstərməyə alışdırılmış olsunlar. Deməli, əgər döyüşçülər səbirli deyillərsə və əgər  hətta düşmən öz sayına görə onlardan iki dəfədən də azdırsa, buna baxmayaraq onlar döyüşün davam etdirilməsinin onların məğlubiyyəti ilə nəticələ­nəcəyini hesab edirlərsə, o halda onlara geri çəkilməyə icazə verilir. Şübhəsiz ki, bu şərh ilahi müdrikliyə uyğundur, lakin onu təkzib etmək mümkündür.

Birinci iddia Allahın müsəlmanların yükünü yüngülləşdir­məsi haqqındakı sözləri ilə təkzib edilir. Bu o deməkdir ki, ayədə xatırlanan hökm qətidir və yerinə yetirilməlidir. Əgər Allah deyibsə ki, O, müsəlmanların vəzifələrini yüngülləşdirmişdir, onda nazil edilmiş ayə, hekayət formasında olsa da Allahın hökmüdür.

Habelə qeyd etmək lazımdır ki, vəhyin hekayət formasında olması bu hökmə xüsusi bir cazibədarlıq bəxş edir ki, ayə əmr formasında nazil edilsəydi, həmin özəlliyindən məhrum ola bilərdi. Bu özəllik ondan ibarətdir ki, Allah möminlərin ürəklərini möhkəmlədərək, onların kafirlər üzərində mütləq qələbə çalacağını xəbər verir.

İkinci iddianın təkzib olunmasını təsdiq edən səbirli döyüşçülər haqqında xatırlatmadır ki, o, sadəcə, müsəlmanları səbirli olmağa çağırır və onları dözümlü və səbirliliyə yönəldən işlər görməyə sövq edir. Əgər müsəlmanlar belə əməllər etsələr, onda mənəvi və maddi şərait onların Allahın iradəsi ilə, az sayla da olsa, qələbə çalacaqlarına dəlalət edəcəkdir.

ﯛ  ﯜ       ﯝ   ﯞ  ﯟ   ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ   ﯪ  ﯫ  ﯬﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱ

(8.67) “Heç bir peyğəmbərə yer üzündə (küfrün kökünü kəsmək üçün bacardığı qədər çox kafir) öldürməyənə qədər əsirləri özünə mal etmək (onları öldürməyib fidyə müqabilində azad etmək) yaramaz. (Ey möminlər!) Siz (fidyə almaqla) puç dünya malını istəyirsiniz, Allah isə (sizin) Axirəti qazanmağınızı istəyir. Allah – Yenilməz Qüvvət Sahibi, Hikmət Sahibidir!”

Allah Öz Elçisini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və möminləri Bədr döyüşləri gedişində müşriklərdən əsir götürmə­lərinə görə məzəmmət edir. Onları diri saxlayırlar ki, əvəzində fidyə alsınlar, halbuki möminlərin gələcək əmiri Ömər b. əl-Xəttab onları axırıncı nəfərinə kimi öldür­məyi təklif etmişdi.

Allahın nurunu söndürmək istəyən, Onun dinini məhv etməyə çalışan, yer üzündə tək Ona ibadət edənlərin kökünü kəsmək istəyənlər əsir götürülməməli, onlara görə fidyə almaq məqsədilə onlar diri saxlanmamalı idilər. Çünki onların buna görə alacaqları dünya malı, kafirlərin edam edilməsilə əldə ediləcək fayda ilə müqayisədə çox cüzi idi. Kafirlər hakimiyyətə sahib olduqca və pislik etməyi bacardıqca müsəlmanlar onları əsir götürməməlidirlər. Müşriklərin qanı axıdıldıqda, fitnəkarlıqları darmadağın edildikdə və planları pozulduqda isə, müsəlmanlar əsir kafirləri həyatdan məhrum etməsələr, günah işlətməzlər.

Ey müsəlmanlar! Siz əsirləri diri saxladınız ki, onların əvəzində dünyəvi nemətlər əldə edəsiniz. Siz dininizə daha çox fayda verən şey barədə fikirləşmədiniz. Axı Allah istəyir ki, Öz dinini qüdrətli görsün, Öz sevimli qullarına yardım göstərir və bütün digər dinlər üzərində təntənə çalmasında onların işinə kömək edir. O, onlara əmr edir ki, belə bir uğuru qazanmağa səbəb olacaq əməlləri həyata keçirsinlər.

Onun gözəl adları arasında – Qüdrətli və Müdrik adı haqqında. Onun qüdrəti hüdudsuzdur və əgər O, istəsə, müsəlmanlar kafirlər üzərində hər hansı bir savaşsız qələbə çalardılar. Lakin Onun İlahi müdrikliyi tələb edir ki, insanların bir qismi digər qismi üçün sınaq rolunu ifa etsinlər.

  ﯲ  ﯳ            ﯴ    ﯵ  ﯶ  ﯷ  ﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼ

(8.68) “Əgər Allah tərəfindən əzəl­dən yazılan bir hökm ol­masaydı, aldığınız fidyə müqa­bilində sizə böyük bir əzab toxunardı”[16].  

Əgər Fövqəluca Allahın qədəri ilə sizə hərbi qəniməti mənimsəmək icazəsi verilməsəydi, əgər O, sizi ümmətinizin kökünün kəsilməsindən xilas etməsəydi, sizə böyük bir cəza nəsin olardı. Buna görə hədisdə belə deyilir: “Əgər Bədr döyüşü günü cəza nazil edilsəydi, ondan təkcə Ömər xilas ola bilərdi”.

  ﯽ  ﯾ     ﯿ  ﰀ  ﰁﰂ  ﰃ  ﰄﰅ  ﰆ   ﰇ  ﰈ  ﰉ  ﰊ

(8.69) “Əldə etdiyiniz qənimətləri halal və təmiz olaraq (halallıq və nuşcanlıqla) yeyin. Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir!”

Fövqəluca Allah İslam ümmətinə göstərərək, onlara hərbi qənimət götürməyə icazə vermişdi, halbuki bu, əvvəlki ümmətlər­dən heç birinə verilməmişdi. Bununla yanaşı Allah təqvalı olmaq və bəxş edilən nemətlərə görə Ona şükür etmək hökmü vermişdi. Onun gözəl adları arasında Bağışlayan və Rəhmli adları haqqında. O, tövbə edənlərə onların hər cür günahını bağışlayır və Ona şərik qoşmayanların hamısının günahlarını əfv edir. O, müsəlmanlara rəhm etmiş və onlara hərbi qənimətlər götürməyə və onu halal gəlir saymağa icazə vermişdir.

   ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ   ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ   ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥﭦ   ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ

(8.70) “Ey Peyğəmbər! Əlinizə düşən əsir­lərə de ki: “Allah qəl­binizdə xe­yirxahlıq görsə, siz­dən alınandan daha xeyirli­sini sizə verər və sizi ba­ğışlayar. Allah Bağışlayandır, Rəhm­lidir!”[17]

Bu ayə Bədr döyüşündə əsir düşmüş bir sıra insanlarla əlaqədar olaraq nazil edilmişdir. Əsirlərdən biri Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmisi əl-Abbas idi. Müsəlmanlar ondan azad edilməsi üçün fidyə tələb etdikdə, o bildirdi ki, bundan əvvəl İslamı qəbul etmişdir. Lakin  müsəlman­lar öz dediklərindən əl çəkməyərək ondan ötrü fidyə verilməsini tələb edirdilər və elə bu vaxt Fövqəluca Allah həmin ayəni nazil etdi və İslamı qəbul edənlərə, lakin müşriklər tərəfində vuruşmağa məcbur olanlara təsəlli oldu. Öz azadlığı üçün onlar nə qədər pul versələr də, əgər onların ürəyində həqiqətən xeyirxahlıq olarsa, Allah onlara verdiklərindən daha böyük mükafat əta edəcəyinə söz verdi. Bununla yanaşı Allah onlara günahlarını bağışlayacağını və onları Cənnət bağlarına daxil edəcəyini vəd etdi.

Sonradan Allah əl-Abbasa və bir sıra digər qüreyşlilərə vəd etdiyini yerinə yetirdi. Bir dəfə, Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) çoxlu ianə gətirdikləri zaman əl-Abbas onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yanına gəldi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), ona özü ilə nə qədər apara bilərsə, götürməsini əmr etdi. O, o zaman ianədən o qədər götürmüşdü ki, evinə çətinliklə aparmışdı.

  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ   ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ

(8.71) “Əgər əsirlər sənə xəyanət etmək istəsələr, (bilsinlər ki) bundan (Bədr vuruşundan) əvvəl Allaha xəyanət etmişdilər. Allah (sənə Bədrdə olanlardan intiqam almağa) imkan verdi. Allah (hər şeyi) Biləndir, Hikmət Sahibidir!”  

Onlar sənə xəyanət etsələr və sənə qarşı müharibəni yenidən başlasalar, bil ki, onlar əvvəlcə Allaha da xəyanət etmişdilər və buna görə Allah sənə onlara üstün gəlməyə imkan verdi. Qoy onlar sənin etibarına qarşı xəyanət etməkdən çəkinsinlər və yadda saxlasınlar ki, Allah onları cəzalandırmağa qadirdir.

Onun gözəl adları sırasında Bilən və Müdrik adları haq­qında. Allah Öz elmi sayəsində hər şeydən xəbərdardır, Öz müdrikliyi ilə isə hər şeyi öz yerində yerləşdirir. Məhz bu sifətləri sayəsində O, şərəfli və gözəl qanunlarını nazil etmiş, azad edilmiş əsirlərin istədikləri zaman müsəlmanlara qarşı xəyanətkarcasına törədə biləcəkləri bəlalardan qurtaracağını müsəlmanlara vəd etmişdir.

  ﭺ  ﭻ   ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ   ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊﮋ  ﮌ   ﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖ  ﮗﮘ   ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ   ﮠ  ﮡ   ﮢ  ﮣ  ﮤﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ

(8.72) “Həqiqətən, iman gətirən, hicrət edən və Allah yolunda öz malı və canı ilə cihad edən müha­cirlər və sığınacaq verib köməkl­ik göstərən ənsarlar – məhz onlar bir-birinin dostları­dır. İman gəti­rən, lakin hicrət etməyənlərə gəl­dikdə isə, onlar hicrət etməyincə siz onları hi­mayə etməyə borclu deyil­siniz. Əgər onlar din uğrun­da sizdən kömək istə­sələr, sizinlə arala­rında müqavilə olan bir ca­maat əleyhinə yardım istisna ol­maqla, kömək etməyiniz gə­rək­dir. Allah sizin nə etdikləri­nizi görür”.

Fövqəluca Allah haqq dini qəbul etmiş və Onun yolunda hicrət etmiş, Onun və Onun yolunda müqəddəs müharibə xatirinə doğma yurdlarını tərk etmiş mühacirlərlə və Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun səhabələrinə sığınacaq vermiş, öz evlərini, var-dövlətini və hətta həyatını belə qurban vermiş ənsarlar arasında məhəbbət və dostluq yaratmışdı. Bu müsəlmanlar əsil dostlar və köməkçilər idilər, çünki onların imanı kamil və onları bir-biri ilə bağlayan əlaqə möhkəm idi.

İman gətirib, amma Mədinəyə hicrət etməyənlərə gəldikdə isə, onlar mücahidlərin və ənsarların yardımına arxalanmamalı idilər, çünki onlar müsəlmanların köməkçilərə kəskin ehtiyac duyduqları bir vaxtda özlərini kənara çəkmişdilər. Onlar hicrət etmə­mişdilər və müsəlmanların onlara yardım göstərməsinə və himayə etməsinə hələ layiqincə nail olmamışdılar. Buna baxmaya­raq, əgər onlar möminlərdən din xatirinə vuruşduqları düşmən­lərinə qarşı mübarizədə kömək istəsəydilər, müsəlmanlar köməyə gəlməli və onlarla birlikdə döyüşməliydilər.

Yox, əgər hicrət etməmiş müsəlmanlar dünyəvi məqsədlərə nail olmaq xatirinə müharibə apararlarsa, onda digər müsəlmanlar onların tərəfində vuruşmamalı və onlara kömək etməməlidirlər. Onlar həmçinin, müsəlmanlarla sülh müqaviləsi imzalamış rəqibləri ilə müharibə aparan hicrət etməmiş insanların tərəfində də döyüşməməlidirlər. Allah insanların etdiyi bütün əməlləri görür və onların tutduqları işlərə müvafiq olaraq hökmlər nazil edir.

  ﮫ   ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯﮰ  ﮱ   ﯓ  ﯔ  ﯕ  ﯖ   ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ

(8.73) “Kafirlər də bir-birinin dostlarıdır (köməkçiləridir). Əgər siz bunları (yuxarıda sizə buyurulanları) etməsəniz, yer üzündə böyük bir fitnə-fəsad olar (islam zəifləyər, küfr isə artıb qüvvətlənər)”.

Möminlər arasında dostluq yaradıldıqdan sonra, Fövqəluca Allah xəbər verir ki, küfrün birləşdirdiyi kafirlər də dostdurlar və bir-birilərinə köməkçidirlər. Bu isə o deməkdir ki, kafirlərə kömək edən və onları sevən ancaq kafir ola bilər. Əgər mömin müsəlman­lar bir-birilərini sevməsələr və kafirlərlə düşmənçilik etməsələr, əgər onlar qeyd-şərtsiz hamını sevsələr və ya qeyd-şərtsiz hamı ilə düşmənçilik etsələr və yaxud da onlar kafirləri sevsələr və mömin­lərlə düşmənçilik etsələr, onda yer üzündə fitnə-fəsad bərqərar olar və böyük qarma-qarışıqlıqlar başlayar.

Belə davranış çoxsaylı pis nəticələr törənməsinə səbəb olar və əgər bu baş versə, onda həqiqət yalana, möminlər isə kafirlərə qarışarlar. Bununla yanaşı müsəlmanlar əzəmətli ayinlər olan cihaddan və Allah yolunda hicrətdən boyun qaçırarlar və şəriətin, dinin digər tələblərini yerinə yetirməkdən əl çəkərlər. Bütün bunlar, onlar öz məhəbbətini təkcə mömin qardaşlarına yönəltmə­yə­­cəkləri halda, baş verə bilər.

ﯛ  ﯜ  ﯝ   ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ   ﯧ  ﯨﯩ  ﯪ  ﯫ   ﯬ  ﯭ        ﯮ ﯯ  ﯰ  ﯱ   ﯲ  ﯳ  ﯴ  ﯵ  ﯶ  ﯷﯸ  ﯹ  ﯺ   ﯻ  ﯼ  ﯽ       ﯾ  ﯿ          ﰀﰁ  ﰂ    ﰃ  ﰄ  ﰅ  ﰆ  ﰇ

(8.74) “İman gətirib (Məkkədən Mədinəyə) köçənlər, Allah yolunda cihad edənlər (mühacirlər) və (Peyğəmbərlə mühacir­lərə) sığınacaq verib kömək edənlər (ənsar) – məhz onlar həqiqi möminlərdir. Onları (Axirətdə) bağışlanma və tükənməz (gözəl, minnətsiz) ruzi gözləyir!”

(8.75) “Sonradan (Hüdeybiyyə sazişindən sonra, Məkkənin fəthindən əvvəl) iman gətirib hicrət edənlər və sizinlə bərabər döyüşənlər (cihad edənlər) də sizdəndirlər. Qohumlar Allahın Kitabında (lövhi-məhfuzda və ya Quranda irs, va­rislik baxı­mın­dan) bir-birinə daha uyğundurlar (yaxındırlar). Həqiqətən, Allah hər şeyi Biləndir![18]”.

Bunlardan əvvəlki ayələrdə iman gətirmiş mücahidlər və ənsarlar arasında olan məhəbbət və dostluqdan bəhs edilirdi. Bu ayələrdə isə Allah onları tərifləyir və onların mükafatlandırıla­cağından danışır. O, mühacirləri və ənsarları həqiqi mömin adlan­dırır, çünki onlar hicrət etməklə, Onun dininə yardım göstərməklə, bir-birini sevməklə və düşmənləri olan kafirlərə və münafiqlərə qarşı döyüşməklə öz imanlarını təsdiq etdilər. Allah onların günahlarını və nöqsanlarını bağışlamış və Səadət bağlarında onlar üçün böyük mükafat hazırlanmışdır. Onların bəziləri bu dünyada da mükafat almışdır ki, bu onlara ləzzət vermiş, ürəklərinə rahatlıq və əminlik gətirmişdir. Eyni şey mühacirlərdən və ənsarlardan sonra İslamı qəbul edən və sədaqətlə onların yolu ilə gedən iman sahiblərinə də aiddir. Onlar da iman gətirərək hicrət etdilər və cihada qoşuldular. Onlar da möminlərdən oldular, onlara da mücahidlərə və ənsarlara verilən vəzifələrdən həvalə edildi, onların da mühacirlər və ənsarlar kimi mükafat almaq haqqı var idi.  

Dini qardaşlıq ilk müsəlmanların həyatında mühüm yer tuturdu. Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) mühacirləri və ənsarları xüsusi bir qaydada qardaşlaşmaya dəvət etmişdi və onların bu qardaşlığı dini qardaşlıqdan daha böyükdü. Onlardan bəziləri hətta bir-birinin əmlakına varis də olurdular və onda Fövqəluca Allah xəbər verir ki, qan qohumları­nın irsə daha çox haqqı var. Miras, onda müəyyən paya haqqı olan (zul fəraid) qohumlar arasında bölünməlidir, əgər belə qohumlar yoxdursa, onda o, digər ən yaxın qohumlara çatmalıdır. Allahın hökmü belədir. O, Öz qulları barədə hər şeydən tam xəbərdardır və nazil etdiyi qanunlar onların ehtiyaclarına tamamilə uyğun gəlir.

     

MÜNDƏRİCAT

1.      Tərcüməçinin ikinci cildə sözönü..............................................3

2.      Şeyx Muhəmməd b. Saleh əl-Useyminin Təqdimatı.............14

3.      Abdullah b. Əbdüləziz b. Aqil əl-Aqilin Müqəddiməsi.......16

4.      Şeyx Bəkir b. Abdullah Əbu Zeydin Qeydləri.......................18

5.      Əl-Maidə (Süfrə) surəsinin şərhi..............................................23

6.      Əl-Ənam (“Mülk”) surəsinin şərhi........................................192

7.      Əl-Əraf (Sədd) surəsinin şərhi................................................388

8.      Əl-Ənfal (“Qənimətlər”) surəsinin şərhi...............................565

9.      Mündəricat ...............................................................................637

 

---

[1] Ayənin tərcüməsinin mətninə edilmiş Quranda olmayan bir sıra tərcüməçi əlavə-izahları çıxarılmışdır. Çünki tərcümə etdiyim Səədi Şərhi ayənin tərkibinə əlavə edilmiş bu “izahlara” ehtiyacı aradan qaldırır. F.S.

[2] Rus dilindən tərcümə etdiyim əsərin həmin fraqmenti belədir: “Второе и третье преимущества – это отпущение прегрешений и прощение грехов...”.  Bu, ərəb dilindən tərcümə edilmiş orijinalda tərcüməçinin rusdilli oxucular üçün nəzərdə tutduğu stilistik üslubdur. Lakin İslamda nə kiçik, nə də böyük günahların “buraxılması” anlayışı və praktikası yoxdur. Müsəlman təkcə Allah qarşısında tövbə edir. Xristianlıqda isə günahların “buraxılması” (və ya başqa cür desək, “yuyulması”) keşişlərin qarşısında günahları etiraf etmə mərasimidir ki, bunun Allah qarşısında tövbə etməklə birbaşa bağlılığı yoxdur. Bu da, xristianlığa xas olan digər “yeniliklər” kimidir. Məhz buna görə, hörmətli tərcüməçinin mətnini İslam anlayışlarına müvafiq verməyi məqsədəuyğun hesab etdim. Çünki Q. Elmir müəllim həmin fraqmenti отпущение прегрешений kimi vermişdir və bu isə yuxarıda qeyd etdiyim kimi, xristianların keşişlər qarşısında günahlarını etiraf etməsi mərasiminə aiddir. Halbuki müsəlmanlar Allahdan başqa heç kimə tövbə etmirlər. Hər bir müsəlman Allaha ibadət zamanı vasitəçisiz tövbə edir. Günahların bağışlanması isə Allaha məxsusdur və Onun bağışlama və əfv etmə haqqından kimsəyə pay verilməmişdir. F.S.

[3] Burada, cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olan “əvəzlik” nəzərdə tutulur. F.S.

[4] Məhz Öz Kitabında təsvir etdiyi keyfiyyətlərinə görə. F.S.

[5] Səhih Buxaridə səhih yuxularla bağlı hədisdə deyilir: “Peyğəmbərlikdən sonraya təkcə mübəşşirat (müjdə verənlər) qalacaqdır. Səhabələr: “Mübəşşirat nədir?” – deyə ondan soruşan kimi, Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!): “Səhih yuxulardır” – deyə buyurmuşdur. (Buxari, 6990). F.S.

[6] Ayənin tərcüməsi, əsasən, redaktə edilmişdir. F.S.

[7] Ayənin tərcüməsinə daxil edilmiş əlavə (Z.B. və V.M. məxsus) tərcüməçi izahı (Quranın həmin ayəsinin Səədi Təfsirindəki məzmunu nəzərə alınaraq) mətndən çıxarılmış və bu sətiraltı qeyddə verilmişdir: (“Həmin tayfalar Allahın nemətlərinə şükür etmək əvəzinə Ona asi olduqlarına, itaəti küfrlə əvəz etdiklərinə, peyğəmbərlərə qarşı düşmən münasibət bəslədiklərinə görə Allah da onlara verdiyi nemətini qəzəbə, etdiyi yaxşılığı pisliyə çevirib hamısını əzaba düçar etdi”). F.S.

[8] Burada ayənin rus mətninin tərcüməsini (Quran mətninə daha müvafiq olduğu üçün) verməyi lazım bildim. F.S.

[9] Kursiv mənimdir. F.S.

[10] Ayənin tərcüməsi redaktə edilmişdir. Z.B və V.M-də belə idi:  ((Bədr müharibəsində qaçıb) canlarını qurtaran kafirlər əsla elə zənn etməsinlər ki, (əzabımızdan) xilas olmuşlar. Onlar (Allahı özlərinə əzab verməkdən) aciz edə bilməzlər! (Allahın əzabından qaçıb qurtara bilməzlər!)” Redaktə olunmuş mətn ayənin əslinə daha yaxındır.. F.S.

[11] Ayənin tərcüməsi redaktə edilmişdir. Buna ehtiyacın yaranmasının səbəbi Təfsirin mətninin özəlliyi ilə izah oluna bilər. Z.B. və V.M.-in tərcüməsində “təvəkkül etməklə” bağlı ifadə tamamilə yox idi. Halbuki bu, ayədə vacib hökmlərdən birini: müsəlmanın bütün əməllərində Allaha təvəkkül etməsini nəzərdə tutan müddəanı ifadə edir. F.S.

[12] Ayənin tərcüməsi qismən redaktə edilmişdir. F.S.

[13] Ayənin tərcüməsi tam redaktə edilmişdir. F.S.

[14] Ayənin tərcüməsi qismən redaktə edilmişdir. F.S.

[15] Ayənin tərcüməsi tam redaktə edilmişdir. F.S.

[16] Ayənin tərcüməsi redaktə edilmişdir. F.S.

[17] Ayənin tərcüməsi redaktə edilmişdir. F.S.

[18] Bu ayənin sonuna tərcüməçilər tərəfindən edilmiş əlavə izahı mətndən çıxarıb səhifəaltı qeyddə verməyi daha məqsədəuyğun saydım. Çünki bəzi bəzi oxucular belə əlavələri, tərcüməçi izahlarını ayənin əsli mətninə məxsus sayırlar və Müqəddəs Quranın digər Azərbaycan dilinə digər çeviriləri ilə müqayisə edərək yanlış nəticələr çıxarırlar. Bax: (“Ənfal” surəsinin 75-ci ayəsinin sonuna əlavə edilmiş izah: “Məkkənin fəthinə qədər mühacirlər və ənsar qohumluq əlaqə­lərindən asılı olmayaraq bir-birinin varisi hesab edilirdilər. Məkkənin fəthindən sonra bu hökm ləğv olunub varislik hüququ yalnız qohumlara aid edildi”). Tərc. F.S.