Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. I c. 1.1 - 2.10-cu ayələr

Əbdürrəhman bin Nasir

əs-Səədi

MÜQƏDDƏS QURANIN

TƏFSİRİ

SƏXAVƏTLİ VƏ MƏRHƏMƏTLİ

ALLAHDAN GƏLƏN ASANLAŞDIRMA

Tərcüməçi

Fərahim Süleyman oğlu Qurbanov

I cild

BAKI - 2008

Mob. 634.38.78

e-mail: odersalafi@gmail.com

Bu tərcüməni,

Müqəddəs Allah yoluna

dəvət vasitəsi kimi,

Onun dininə

həsr edirəm!

       FƏRAHİM

əs-Səədi, Əbdürrəhman ibn Nasir

        Müqəddəs Quran Təfsiri, “Səxavətli və Mərhəmətli Allahdan gələn asanlaşdırma”. 7 ciliddə, I c. /Əbdürrəhman ibn Nasir əs-Səədi; rus dilin­dən Azərbaycan dilinə tərcümə edən: Fərahim Süleyman oğlu Qurbanov (Fərahim Sələfi).  2008. – 637 s.

Annotasiya:

      Şeyx Əbdürrəhman ibn Nasir əs-Səədinin (Allah ona rəhmət etsin) “Səxavətli və Mərhəmətli Allahdan gələn asanlaşdırma” adlı əsəri Müqəddəs Quranın geniş yayılmış və İslam milləti tərəfindən çox yaxşı qəbul edilmiş dərin elmi təfsirlərindən biridir.  Bu əsər çox sadə dildə yazılmışdır və ona görə geniş oxucu kütləsi üçün asan başa düşüləndir. 

       Bu, Quran ayələrinin bəhs etdiyi bütün mövzular üzrə ensiklopedik təfsir kimi qəbul edilə bilər. Müəllif ayələri şərh edərkən, ilk növbədə,  Qurana, sonra isə Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) hədislərinə, daha sonra isə onun səhabələrinin (Allah onlardan razı olsun) müddəalarına istinad etmişdir.

Əbdürrəhman ibn Nasir əs-Səədinin “Müqəddəs Quran Təfsiri” əsərinin

Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş birinci cildindən ibarət olan bu kitabın nəşr hüququ Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunları ilə mühafizə olunur. Onu yenidən istənilən formada nəşr etmək hüququ ancaq tərcüməçi Fərahim Süleyman oğlu Qurbanova məxsusdur!

Fərahim Süleyman oğlu

Qurbanov

Mob. 634.38.78

e-mail: odersalafi@gmail.com

                

İmzalanmışdır:

             03.03.08

Azərbayan Respublikası Dinin Qurumlarla İş üzrə Komitəsində qeydiyyatdan keçirilmişdir: Komitənin DK-66/Q saylı  07.07.08-ci il tarixli məktubu.

                                              TƏRCÜMƏÇİNİN I CİLDƏ YAZDIĞI

ÖN SÖZÜ

Həmd olsun Allaha, aləmlərin Rəbbinə! Hikmət­lərinin bənzərsiz­liyi ağıllara qalib gələn, dəlillərinin ecaz­karlığı məfkurələri heyran qoyan, möhtəşəm sənə­ti­nin xarüqəladə özəllikləri inkarçı kafirlərə üzrxahlıq etməyə imkan yeri qoymayan, ayələri bəşəriyyətə “Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur” müjdəsi verən Müqəddəs Allaha həmd olsun! O Allah ki, Onun Özünə bərabər ola bilən nə bir tayı, nə də Ona bənzəyə biləcək bir oxşarı və nə də Ona köməkçi ola biləcək şəriki var! Onun nə övladı, nə valideyni, nə zövcəsi, nə də misli var! O, hər şeyi qəhr edən ilahi gücü ilə müstəbidləri qəddini əyməyə Məcburedəndir! O, Əzəməti və Qüdrəti qar­şı­sında zalım və qəddar padşahların zəlil günə düş­düyü, heybəti qarşısında bütün fironların vahimə içində səcdəyə qapıldığı, xəlq etdiklərinin hamı­sının, öz istək­lərindən asılı olmayaraq Ona itaət etdikləri Tək Allah­dır! Əziz və Cəlil Allah bu barədə belə buyurur: “Göylərdə və yerdə olan məxluqlar da, onların kölgələri də səhər-axşam istər-istəməz Allaha səcdə edir” (Rəd, 13/15).

Fövqəluca Allahın bəşəriyyətə bəxş etdiyi ən böyük nemətlərindən biri Quran və onu Allahın Özünün mühafizə etməsidir. Allahın Peyğəmbəri Muhəmmədin (s.ə.s.) milləti üçün hazırladığı və onu şərəfləndirdiyi ən əhə­miyyətli fəzilətlərindən biri də Peyğəmbərə (s.ə.s.) nazil etdiyi Vəhyi – Quranı qoruması və himayəsi altına götürməsidir. Qüdrətli Allah Quranı müsəlmanların Pey­­ğəmbərinin (s.ə.s.) həqiqi peyğəmbər olmasına bir dəlil etmiş, ona (s.ə.s.) verdiyi üstünlüyü açıq şəkildə bildi­rərək, onu təkzib­olunmaz dəlilə çevirmişdir. Böyük Allah bu Quran ilə Öz Elçisini (s.ə.s.) yalançı və iftiraçılardan fərqləndirmiş və bunun sayəsində möminləri də inkarçı ka­fir­lərdən və müşriklərdən, Ona şərik qoşanlardan qabarıq şəkil­də ayır­mış­dır. Müdrik Allah Quranı nazil etmişdir ki, yer üzündə yaşayan bütün cinlər və insanlar bir yerə toplaşıb səy etsələr də, onun bənzərini, əsla yaza bilməzlər. Sonsuz Lütf Sahibi Allah Quranı möminlər üçün qa­ran­lıqları nurlandıran bir günəş, şüb­hələri yoxa çıxardan bir aydınlıq, az­ğınlığa aparan yollarda həqiqəti göstərən bir rəhbər, qurtuluşa və hidayət yoluna yönəldən bir bələdçi etmişdir. Həmçi­nin, Mərhəmətli Allah Özü­nün bir ayəsində belə buyurur: “Allah, Onun rizasını arayan şəxsləri bu Kitabla əmin-amanlıq yollarına yönəldir, onları Öz izni ilə zülmətlər­dən nura çıxarır və düz yola yönəldir” (Maidə, 5/16). Bəsi­rətli Allah heç vaxt yat­ma­yan gözləri ilə Quranı qoruyub gözləyir, onu dağıdıl­maz qalası ilə əhatə edir. Zamanın, qərinələrin keçməsi ilə o əsra­rən­giz qalanın sütunları möhkəmliyini itirməz, qüdrət əlamətləri yoxa çıxmaz. Allahın və Onun Elçisi­nin (s.ə.s.) ehkamlarına riayət edənlər heç vaxt doğru yoldan sapmazlar.

Müqəddəs Quran möminlərin mübahisəyə düş­dük­ləri anda ona sığındıqları, müsibətə uğradıqları vaxt­da içinə çəkilib qorunduqları isteh­kam, şeytanın vəsvəsəsinə qarşı müdafiə olunduqları qaladır. Şərəfli Quran möminlərin baş əydikləri yeganə hakim və müraciət etdikləri ən qəti hökmdür. Möminlər öz arzu­ları ilə Müqəddəs Qurana möhkəm sarılır və bu­nunla özlərini təhlükələrdən xilas etmiş olurlar.

Ey Allahım! Sən məni Quranın aydın və mütə­şa­beh, halal və haram, ümumi və xüsusi, yığcam və təfərrüatlı, nəsx və mənsux, asan və çətin ayələrinin təfsirini gözəl tərzdə ana dilimizə çevirməyə müvəffəq et və bu şəxsi təşəbbüsümü uğurla sona çatdırmağı mənə nəsib et! Allahın Son Elçisi və Peyğəmbəri Muhəmmədə, ailəsinə və səhabələrinə salat və salam olsun!

Ey Allahın qulları! Allah sizə rəhm etsin! Bilin ki, öyrənil­məsi üçün səy göstərilməyə layiq olan və mənimsənilməsi ilə məqsədə çatılan, əldə edilməsi ilə insana Allahın razılığını qazandıran şey Quran­dır. Onu oxuyan çoxlu xəzinələr əldə edər və böyük mükafatlara sahib olar. O, elə bir Kitabdır ki: “Nə önündən, nə də arxasından batil ona girişə bilməz. O, Müdrik, Tərifəlayiq Allah tərəfindən nazil edilmiş­dir” (Fussi­lat, 41/42).

Möhtərəm oxucu!

Bu ön sözümdə sizə deyiləsi bir sıra düşüncələri­mi yığcam çat­dırmaq fikrindəyəm. İlk öncə görkəmli İslam alimi və mütəfəkkiri, Quranın yüksək istedada malik təfsirçisi Şeyx Əbdürrəhman əs-Səədinin ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinə tərcümə etməyə cəsarət göstərdiyim bu əsərinin, çevrilən dildəki bir sıra xüsusiyyətlərini nəzərinizə çatdırmaq yerinə düşərdi. Bunun səbəbi həmin əsəri ərəbcədən rus dilinə tərcümə etmiş mütərcim haqqında oxucu kütləsinə məlumat vermək və onun ərəb dilinə bələd olmayan müsəlmanlar üçün necə böyük və tərifəlayiq bir iş gördüyünü nəzərə çatdırmaqdır.

Fəlsəfə elmləri namizədi, ilahiyyatçı qardaşımız Elmir Rəfail oğlu Quliyev Şeyx Əbdür­rəhman əs-Səədinin bu əsərini rus dilinə çevirməzdən əvvəl, özünün qeyd etdiyi kimi, həmin dilə əvvəlcə Müqəddəs Quranı tərcümə etməli olmuş­dur. Bu gün rus dilində mövcud olan Quranın bütün məna tərcümə­ləri arasında həmyerlimizin çevirisini ən uğurlu və ən mükəmməl hesab etmək olar. Məhz belə bir Quran tərcüməsi hörmətli E. Quliyevə bu ecazkar təfsiri çevirməyə də geniş imkanlar yaratmış­dır.

Bu məşhur təfsirin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi təsadüfdən deyil, zəruriyyətdən doğmuşdur. İyirminci əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Azərbaycan xalqı ilk dəfə olaraq müasir ana dilimizdə Fövqəluca Allahın Müqəddəs Quranı ilə böyük alimlərimiz Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyevin sanballı tərcüməsi sayəsində tanış olublar. Sonrakı illərdə bu çeviri bir sıra təshihlərlə dəfələrlə nəşr olunaraq oxuculara təqdim edilmişdir. Daha sonra Müqəddəs Quranın bir sıra digər şəxslər tərəfindən edilmiş tərcümələri də nəşr olunmuşdur. Sevindirici haldır ki, son illərdə yüksək dini təhsil almış gənc islamşünaslar da bu çox mühüm bir sahədə Allahın dininə və xalqımıza öz çeviri töhfələrini verməyə təşəbbüs göstərirlər.

Məhz bu özəlliklər imkan verdi ki, dinimizin əsas Kitabının geniş və asanlaşdırılmış şərhini də müsəlman qardaş və bacılarımıza və İslam dəyərləri ilə maraqlanan digər insanlarımıza Azərbaycan dilində çatdıraq.

 Buna görə Şeyx Əbdürrəhman əs-Səədi­nin “Səxavətli və Mərhəmətli Allahdan gələn asanlaşdırma” adlı Quran təfsiri olan sanballı çox­cildlik əsərini dilimizə tərcümə etmək mənə görə mümkün­ləş­mişdir. Təbii ki, çətinlikləri asanlaşdıran təkcə Allahdır. Həmd olsun Allaha, aləmlərin Rəbbinə!

Əziz və möhtərəm oxucu!

Müqəddəs Quranın təfsirini sizə Azərbaycan dilində tam anlaşıqlı şəkildə çatdır­masını, bizi uğur yoluna yönəltməsini və bu kitabı həm bu dünya­mız və həm də Axirətimiz üçün faydalı etməsini Müdrik və Qüdrətli Allahdan rica edirəm.

Fövqəluca Allahın qullarına bəxş etdiyi ən böyük ne­mət­lərindən biri də fikri ifadə və izah etmə qabiliyyə­ti­dir. Allahdan arzum budur ki, bu tər­cüməni gözəl və aydın oxunaqlı şəkildə insanlarımızla qovuşdurması üçün mənə kömək olsun.

Mərhəmətli Allah, öz fikrini düzgün ifadə etmək qabiliy­yəti baxı­mın­dan, qullarını bir-birindən fərqli yaratmışdır. Rəhman, bu barədə  belə buyurur: “...biri­nizi digərinizin fövqünə dərəcə - dərəcə qaldı­ran Odur...” (Ənam, 6/165). Vahhab Allahın möhtərəm şeyx Əbdürrahman əs-Səədiyə gözəl istedad və qabiliy­yət bəxş etməsi sayəsində görkəmli təfsir alimi Quranın bu şərhini son dərəcə aydın formada yazmışdır. Onu orijinaldan deyil, ikinci dildən tərcümə etmək böyük məsuliyyət və zəh­mət, mən deyərdim ki, cəsarət tələb edirdi. Bu keyfiyyətlərin az da olsa bir qismini mənə əta etməsi üçün Alim Allaha dönə-dönə dua etmiş və Onun lütfkarlığına bel bağlayaraq tərcüməyə böyük həvəslə başlamışam və qısa müddət ərzində əsərin ilk cild həcmində hissəsi Onun sayəsində ərsəyə gətirilmişdir.

İnsanı ucaldan Allah Müqəddəs Quranda güclü ifadə bəxş etdiyi şəxslərin dilsiz və acizlərdən üstün olduğunu bildirərək: “Onlar zinət iç­ində böyü­dü­­lən və çəkişmə zamanı aydın danışa bilməyənlərdir...” (Zuxruf, 43/18) deyə, sonuncuları səciyyələndirir. Əbdürrahman əs-Səədi məhz Allahın üstün tutduğu və yüksək qabiliyyət bəxş etdiyi insan­lar­dan­dır. Onun təfsirini böyük məharət və yüksək bacarıqla ərəbcədən rus di­linə tərcümə edən alim qardaşımız Elmir Quliyevin çevirisini Azərbaycan dilində ifadə edərkən kifayət qədər çətin­lik­lərlə və hələ dilçiliyimizdə sabitləşməmiş, dini ədə­biyyat istilah­ları­nın tam alışıl­mamış tərəfləri ilə rast­laşmalı oldum. Bunlar, əsasən, ilk növbədə Hərşeyiəhatəedən Allahın ad və sifətlərinin dilimizdə hamının başa düşə biləcəyi formada verilməsi ilə bağlı idi. Oxucuların diqqətindən, ehtimal ki, yayınmayacaq belə yeni söz və ifadələr, ola da bilsin ki, hamıya eyni təsiri bağışlama­yacaq və bəzən isə, lap qeyri-adi görünəcək. Lakin tərcü­məçinin ana dilinə ilk dəfə çevrilən bu cür monu­mental əsər­lərdə yeni sözlər işlətməyə məcbur ol­ması, məncə, təbii bir haldır, elmi-təcrübi baxımdan özünü müəyyən dərə­cədə doğruldur. Yeni termin və istilahlar süni söz quruculu­ğu metodu ilə deyil, Allahın ərəb dilində Onun Özü tərəfindən bəyan edilən kəlamların­dan irəli gələn və Azərbaycan dilinə gətirilməsi vacib olan tələbat­dan doğmuşdur. Bu ön sözümdə də həmin nadir ifadə­lər­dən işlədil­mişdir. Bun­dan başqa, öncədən qeyd etdiyim kimi, şeyx Əbdürrahman əs-Səədi­nin bu təfsirinin tərcüməsinin gerçəkləşdirilməsi bir sıra obyektiv səbəb­lərlə əlaqədar­ idi. Belə ki, bu əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, onun əsasını təşkil edən Quranın özünün ana dilimizə edilən tərcüməsi ilə bilavasitə bağlıydı və Təfsiri çevir­mək üçün, ilk növbədə, qarşımızda Quranın dilimizdə möv­cud olan tərcüməsinin onun fundamental prinsip­ləri ilə üst-üstə düşməsi problemi dayanırdı. Fərqlərin dərinliyinə varma­dan, demək yerinə düşür ki, ərəbcədən Azərbaycan dilinə həya­ta keçir­ilən həm əvvəlki Quran tərcümələrində bir sıra təshihlərin edilməsi və həm də yeni nəşrlərin və tərcümələrin işıq üzü görməsi və həm də bəzi hallarda mənim, Allahın rizası ilə, E. Quliyevin rus dilinə tərcümə etdiyi “Müqəddəs Qurandan” («Священный Коран», Mədinə nəşri, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı, 1423-cü hicri ili) iqtibasları sərbəst çevir­məyim bəzi çətin­liklərin aradan qalxma­sını şərtləndirdi və Təfsiri tərcümə etməyimə yol açdı. Allah Hərşeyibiləndir, Onun icazəsi olmadan heç nə baş vermir. Gerçəkləşən hər şey Onun hökmünə əsaslanır.

Təfsirin rus dilindəki mətnindən (А.Саади, «Толкование священ­ного Корана», М. «Умма», 2 cilddə, 2006) etdiyim tərcümə, onun quruluşu­nun və məzmununun tamlığı baxımından, heç bir dəyişikliyə uğradıl­mamış, ixtisar edilmə­miş və əsas mətn olduğu kimi çevrilmişdir. Müqayisəli şəkildə oxunduqda rus və Azərbaycan dilin­dəki mətnləri hətta cüm­lə-cümlə tutuşdurmaq da müm­kündür. Tərcümənin gedişində paralel olaraq Türkiyədə türk dilində nəşr olunmuş “Səədi Təfsiri” əsərindən (Abdurrahman b. Nasir es-Sadi, “Tefsirus-Sadi”, Quraba, 2006, 5 cilddə) də istifadə edilmişdir. Bu xüsusiyyətlər orijinalın tərcümə edilmiş dildə asan anlaşılmasını təmin edən özəllik­lər­dəndir. Digər bir səciyyəvi hal kimi, (bunu çox əhəmiyyətli hesab edirəm) Təfsirin rus dilinə çevrilməsi zamanı İslam dininə xas olan və bütün İslam və qərb ölkələrində demək olaraq ki, eynilə (tərcümə edilmə­dən) istifadə edilən bir sıra ərəb ibarələrinin, rus dilindəki çeviridə sərbəst qarşılığı verildiyi halda, mən onları dilimizdəki qədim ənənəvi formalarında işlətmə­yi məqsədəuy­ğun saymı­şam.

Bundan əlavə, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Təfsirin rus dilindəki mətni çevrilərkən türk mət­nindən də lazımınca yararlanmışam ki, bu da əsərin orijinalına yaxınlığı daha da artırmışdır. Tərcümə etdiyim rus dilindəki mətndə termino­logiya ilə bağlı bir sıra digər özəlliklər mövcud idi ki, mən Allahın yardımı ilə onları, qeyd etdiyim kimi, öz üslubuma müvafiq olaraq artıq gerçəkləşdirmi­şəm.

Sonuncu qeydim Təfsirdə Müqəddəs Allahın adlarının yazılışı ilə əlaqədardır. Əzəmətli və Müdrik Allahın adı şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda böyük hərflərlə yazılır. İslam Peyğəmbərinin (s.ə.s.) “Allahın Elçisi” adı və yazılışda ancaq Allahın son elçisinin nəzərdə tutulduğu şərəfli “Peyğəmbər” adı da böyük hərflə yazılır. Lakin Muhəmməd Peyğəmbərin adının (s.ə.s.) şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunması böyük hərflərlə işarə edilmir. Bunun nəzərə çatdırılmasının səbəbi şəxs əvəzliklərindən öncəki çevir­mələrdə geniş istifadə edilməsidir ki, onlara bu tərcüməmdə aydınlıq gətirməyi vacib saydım.

Lətif Allahdan bu çevirimi Öz xatiri və qullarına ­onların xeyri üçün sevdir­məsini arzu edirəm!

FƏRAHİM SÜLEYMAN OĞLU

                                                                                               QURBANOV

Mob. 634.38.78

e-mail: odersalafi@gmail.com

17.11. 2007

Bakı şəhəri

TƏQDİMAT

Həmd əməlləri və sözləri ilə təriflənməyə yeganə layiq olan Allaha məx­susdur. O, Uca Sözünü belə təsvir edir: “Biz Quranda möminlər üçün şəfa və mərhəmət olan ayələr nazil etdik. Bu ayələr zalımların ancaq ziyanını artırır” (İsra, 17/82). “Ey insanlar! Rəbbi­niz­­dən sizə bir öyüd-nəsihət, kökslərdə olana bir şə­fa, möminlərə doğru yol gös­tə­rən rəhbər və mər­hə­mət gəlmişdir” (Yunus, 10/57). Ən böyük mö­cü­zəsi Quran olan Allahın Elçisi Muhəmmədə, ailəsinə və səhabələrinə Allahın salavatı və salamı olsun!

Şübhəsiz ki, Müdrik və Uca Rəbbin Sözü qulları üçün tam mənada sağlamlaşma və mərhəmətdir. Bu mərhə­mətdən və sağlamlıqdan ancaq ziyana uğramış zalımlar məhrum edilirlər. Quran tarix səhnəsinə nazil edildikdən bu günədək mərhəmət və sağlamlıq diləyən­lər ona doğru can atmış, onu anlamaq və ondakı hökmləri həyata keçirmək üçün mübarizə aparmışlar. Bu müba­rək yolda zəfər çalanların ilk cərgəsində Quranın onların zamanında vəhy edildiyi Elçiyə (ona Allahın salavatı və salamı olsun) şahidlik edən nəslin nümayəndələridir. Sonradan gə­lən nəsillər də Quranı başa düşməkdə və Onun hökm və tələblərinin həyata keçirilmə­sində əhəmiyyətli dərəcədə təşəbbüs gös­­tər­miş və səylə çalışmışlar. Bu­nunla yanaşı, tarix, Quranın anlaşılması­nın və həyata keçirilməsinin şahidi olduğu kimi, həm də onun təhrif və inkar edilməsinə cəhdin şahidi olmuşdur. Məhz bu özəlliklərlə Sünnə və camaat əhli Quranın və onun təfsirlərinin dəyərləndirilməsində digər bidətçi və uydurmaçılardan məl­um cizgiləri ilə fərqlənmişdir. Sünnə tərəfdarlarının qabaqcıl imamları bu sahədə olduqca əhəmiyyətli əsərlər yaratmışlar. İbn Əbi Hatimin, imam Təbərinin, imam Bəğəvinin, Hafiz İbn Kəsirin təfsir­ləri bunların ancaq bir-neçəsidir. Yaxın dövrün Peyğəmbər Sünnəsinə mənsub alimlərindən bəzi­lə­ri, yuxarıda adları­nı qeyd etdiyi­miz imamların təfsir­lə­rinin xülasə­sini vermə­yə, bəziləri isə, insanların çağdaş zamana uyğun tələbatlarını nəzərə alaraq, yeni təfsirlər qələmə almışdılar. Bu yaxın zamanın alimlə­rin­dən biri və, bəlkə də, dövrün ən böyük müsəlman alimi şeyx Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədidir (Allah ona rəhmət etsin). Şeyx əs-Səədi elminin genişliyi, şəriət hüquqi (fiqh) sahəsindəki dərinliyi, Quran elmlə­rindəki istedadı, biliyi, zahidliyi, təqvası sayəsin­də necə məşhurlaşmış­dısa, təfsir sahəsində də bir sıra görkəmli əsərləri ilə məşhurlaşmışdır.

Elm sahəsinə mənsub olan müasirləri və özün­dən sonra gələnlər Quran təfsiri və digər Quran elmləri ilə bağlı yazdığı əsərlərinə görə onu alqışlamışlar. Hətta elm xadim­lə­rinin onun barəsində tərifləri o dərəcəyə çatmışdı ki, naşirlər xalqın istəyinə cavab vermək məq­sədilə bir-birinin ardıyca Şeyx əs-Səədinin təfsiri­nin nəşrinə, sanki bir-biri ilə yarışaraq, təşəbbüs göstərirdilər. Elm aləminə məxsus olan hər yerdə, bir çox İslam ölkələ­rində Şeyxin təfsiri milyon nüsxələrlə çap edilib yayılmışdır. Sonra digər dillərə də tərcümə edilmişdir.

İndi də Allahın xalqımıza mərhəməti sayəsində bu qiymətli əsərin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi ilk dəfə bizə nəsib olmuşdur. Digər ölkələrdə olduğu kimi, Allahdan bizim ölkəmizdə də İslamın əsaslarını şərh edən bu kitabı insanlara qəbul etdirməsini, sevdirib oxutdurmasını və ona uğur qismət etməsini diləyirik.

Elm aləmində çox təriflənən bu qiymətli təfsiri bir çox digər təfsirlərdən fərqləndirən cəhət, onun bir sıra özü­nəməxsus məziyyətlərinin olmasıdır. Bu xüsu­siyyətlərin bə­zi­ləri əsərin müxtəlif nəşrlərinə alimlər tərəfindən yazılmış müqəddimələrində göstəril­mişdir. Bunlardan bəzilə­rini tərcüməçi Fərahim Süleymanoğlu Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi bu əsərə əlavə etmişdir. Xülasə halında deyə bilərik ki, bu təfsirin aşağı­dakı özəl xüsusiyyətləri onu digər təfsirlərdən fərqləndirir:

Şeyx əs-Səədi təfsirində Quranın nazil edilməsi məqsədilə əlaqəsi olmayan lazımsız söz təhlillərinə, şəriət hüququ üzrə mübahisəli məsə­lələrə və fəlsəfəçi­liyə yol verilməmişdir;

əlinizdəki Təfsir bir sıra təfsirlərin xilas ola bilmə­diyi İsrail əfsanə­lərindən nümunələr əxz etməmiş­dir;

o, nə oxucunu bezikdirici dərəcədə uzun, nə də məqsədi tam çatdıra bilməyəcək dərəcədə qısa deyildir;

təfsir bir çox elmi, əxlaqi və tərbiyə səciyyəsi daşıyan faydalara malikdir;

bu Təfsirdə Şeyx əs-Səədi xüsusilə peyğəm­bərlərin Quran hekayət­lərindən çox əhəmiyyətli, hik­mətli və həyatda rəhbər tutulması vacib olan nəticələr çıxarmışdır;

hər şeydən daha əhəmiyyətli olan odur ki, bu Təfsir, bidətə və fəl­səfəçiliyə aludə olmuş kəlamçıların hər cür pozğun təhriflərindən uzaqdır.

Şeyx əs-Səədi (Allah ona rəhmət etsin) uluhiyyət tövhidi, rubu­biy­yət və sifət tövhidi üzrə və bütün digər əqidə məsələlərində Peyğəmbəri­mizin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) kəramətli  Sünnəsinə sadiq olan yaxın zaman alimlərindən biridir. Bir sözlə desək, bu Təfsir, İslam əqidəsi haqqında istinad edilməsinə layiq və lazım olan bir əsərdir.

Daha sonra, tərcüməçi bu əsərə rus mətnində olmayan, lakin Türkiyədə “Tefsirus-Sadi” adı altında nəşr etdiyi beşcildlik əs-Səədi əsə­rinə yazılmış rəy və təqdimatları da əlavə etmişdir. Rəy və təqdimatlar İslam dünyasında tanınmış görkəmli alimlərin və şəxsiyyətlərin qələmin­dən çıxmışdır. Rəyçilər arasında Şeyx Muhəmməd b. Saleh əl-Useymin və başqaları vardır.

Hörmətli oxucularımıza bir neçə söz də tərcüməçi qardaşımız Fərahim Süleymanoğlu Sələfi Qurbanov haqqında bildirim. O, son illərdə türk və rus dillərindən ana dilimizə bir sıra çox əhəmiyyətli əsərlər tərcümə etmişdir. Onların əksəriyyəti islam alimlərinin Quran və İslam əqidəsi mövzularına həsr edilmiş kitablarıdır. Onların arasında prof. Məhəmməd Cəmil Zeynunun “Quranı necə anlamalı” (türk dilindən), prof. Məhəmməd Xumeyyisin “Təhavi əqidəsinin asanlaşdırılmış şərhi” (türk dilindən), Məhəmməd əl-Münəccidin “İnsanların əhəmiyyət vermə­diyi haramlar” (türk dilindən), Əhməd Fəridin, “Bilməməzliyin üzrlü ol­ması və bidətçi təkfirçilərin tənqidi” (türk dilindən), Vahid Əbdussalam Balinin “İnsanın cin və şeytanlardan qorunması” (rus dilindən), İmam Buxari, “1001 hədis” (türk dilindən), “Namaz” (Buxari Səhihindən, rus dilindən) və bir çox başqa tərcümələri göstərmək olar. Kifayət qədər ma­raqlı həyat yolu keçmiş Fərahim müəllim Allahın yoluna, Peyğəmbərimiz Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) və onun səhabə­lə­rinin əqidəsinə sadiq olan və xalqını sevən sadə bir insan və qiymətli tər­cümə əsərləri ilə Allahın savabını qazanmağa səy göstərənlərdən biridir. 

Fövqəluca Allahdan İslam dünyasında məşhur olan bu qiymətli kitabı müəllifi, tərcü­mə­çisi, naşirləri və onun Azərbaycan di­lində işıq üzü görməsi üçün zəhmət çək­miş və öz imkanlarını əsirgəməmiş bütün də­yərli insanlar üçün mərhəmət vasitəsi etməsini diləyi­rik.

Şeyx Muhəmməd b. Saleh əl-Useyminin

TƏQDİMATI

Həmd təkcə Allaha məxsusdur. Peyğəmbəri­miz Muhəmmədə, ailə­sinə, səhabələrinə və Qiyamət gününədək yaxşılıqda onların ardıyca ge­dən­lərə salavat və salam olsun!

Daha sonra, dəyərli şeyximiz Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədinin (Allah ona rəhmət etsin) “Teysirul-Kərimur-Rəhman fi Təfsiri Kəlamul-Mənnan” adlı əsəri özünə xas bir çox xüsusiyyət­lərinə görə Quran təfsir­lə­rinin ən yaxşıların­dan biri hesab edilir.

Bu Təfsir aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

onun yazılmasında müəllif hər kəsin başa düşə biləcəyi asan və aydın ifa­də­­lərdən istifadə etmişdir;

oxucunun fikrini yayındıran və vaxtını aparan, düşüncə üçün heç bir faydası olmayan lüzumsuz uzadıl­ma­lardan və əlavələrdən çəkinil­mişdir;

xatırlanmasına ehtiyac duyulan əsaslı zid­diyyətlər­dən başqa, digər ixtilaflı məsələlərə toxunul­ma­mışdır. Kitabın bu xüsusiyyəti oxucu­nun fikrini müəyyən bir məsələ üzərində cəmləşdirməyə imkan verir;

sifətlərlə bağlı ayələrdə Allahın hökmləri ilə zid­diyyət təşkil edən təhrif və yozmalardan qaçınaraq, sələfin yoluna əsaslanılmışdır;

ayələrin nişan verdiyi fayda və hökmlərdən çıxarılan nəticələrə dair incəliklər barədə; xüsusilə, bu özəllik “Sad” surəsin­dəki Davud (ə) və Süleyman (ə.) heka­yətlərində və “Maidə” surəsində dəstəmaz alınması ilə bağlı ayədə daha bariz şəkil­də özünü göstərir. Müəllif bu ayədən əlli hökm çıxarmışdır;

bu əsər təfsir və gözəl əxlaqa dair təlim-tərbiyə vasitəsidir. Bu, “Əraf” surəsinin “Sən bağışlama yolu­nu tut, yaxşı iş görməyi əmr et və cahillərdən üz dön­dər”[1] ayəsinin təfsirində aydın görünür.

Məhz bu özəlliklərinə görə, Quranın təfsiri kitabını almaq istəyən hər kəsə öz kitabxanasında bu qiymətli təfsir üçün yer ayırmasını tövsiyə edirəm.

Fövqəluca Allahdan bu kitabın müəllifinə və onu oxuyanlara yararlı olmasını arzu edirəm. Həqiqətən, O, Çoxsəxavətli və bərəkət Sahibidir. Muhəmməd Peyğəmbərə, ailəsinə, səhabələrinə və Qiyamətə qədər onla­rın ardıyca gedənlərə salavat və salam olsun!

Muhəmməd əs-Saleh əl-Useymin

15 ramazan 1416-cı hicri ili    

Abdullah b. Əbdüləziz b. Aqil əl-Aqilin

MÜQƏDDİMƏSİ

Bismilləhirrəhmanirrəhim!

Həmd Allah məxsusdur!

Sonra, Şeyx Səd b. Fəvvaz əs-Sumeyl yanıma gələ­rək, böyük alim, şeyximiz Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədi­nin (Allah ona rəhmət etsin) Təfsi­rindən bəzi nümunələr gətirdi.

Bu əsərin təshih edilmiş əlyazmasını əldə etdik­dən sonra, onu yeni­dən nəşr etdirmək istəyini bildirdi.

Əsərin orijinalını tədqiq edib ən düzgün, müəl­lifin yazdığı xüsu­siyyətləri aşkar etməyi, hədislərin nömrəsi və ilk rəvayətçilərinin üzə çıxarılmasını da nəzərə alaraq, nöq­sanlı ola biləcək halları və həm də daha əvvəl­ki nəşrlərdə gözdən qaçmış çatışmazlıqları aradan qaldıraca­ğı­na söz verdi.

 Mən də bu mübarək təşəbbüsünə görə ona təşək­kü­rümü bildirib uğur qazanması üçün dua etdim.

Şübhəsiz ki, Fövqəluca Allah bu təfsirin müsəlman­lar tərə­findən qəbu­lunu təmin etmişdir.

Bu təfsir Ərəbistanın Müqəddəs Quran radiosu ilə hər gün iki dəfə yayımlanır, məscidlərdə camaata oxunur və alimlərin elmi silsilələrində tədris edilir. Bu təfsir dəfələrlə nəşr edilməsinə baxma­yaraq, təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, xətalardan və tədqiqatçıların artırmalarından xilas olma­mışdır.

Bu kitab təfsirlərin ən faydalısı və ifadələrinin asan­lığı ilə, ən yaxşı başa düşülənidir.

Bu təfsir aydın mənalarla ifadə edilmiş, anlaşıl­ması çətinlikdən və İsrail əfsanələrindən uzaq, düzgün danışmaq və həqiqəti söyləmək baxı­mından müşkül olana toxunmayan və ixtilaflardan bəhs etməyən bir kitabdır. Bu kitabın göstə­rilənlərdən daha əhəmiyyətli olan bir xüsusiyyəti də, onun sifət ayələrini sələfin metodu əsasında, yozumdan uzaq formada şərh etmə­sidir. Bütün bunlara, bəhs edilən çıxarıl­mış nəticə­lərə və digər mənbələrə müraciət edilmə­dən, ayədə olan faydaların yerindəcə xatırlan­ması, növbəti bir özəllik kimi ayrıca olaraq əlavə edilir.

Bu əsərin gözəl əxlaqdan, Peyğəmbərin (s.ə.s.) şəriət qaydalarından xəbər verməsi özü-özlüyündə qənaətbəxş bir məsələdir. Bütün bunlar asan və aydın sözlərlə ifadə edilmişdir. Bu kitab hər kəsin anlaya biləcəyi bir səviyyədə olduğuna görə elm öyrənmək istəyənlərin istifadə edəcəyi bir mənbədir. Şübhəsiz ki, bu, yaradılması çətin, başa düşülməsi isə asan olan bir kitabdır. Uzun zaman idi ki, bu kitabın tərcümə edilməsini, xüsusilə də ingilis dilinə çevrilməsini arzu edirdim və buna görə Allaha dua etdim. Ümid etmək olar ki, Allah bu kitabı oralarda faydalı edər.

Bu əsər İslam dini ilə tanışlığın çox təsirli bir vasitəsidir.

Müvəffəqiyyət Allahdandır!

                        Abdullah b. Əbdüləziz əl-Aqil

Şeyx Bəkir b. Abdullah Əbu Zeydin

MÜQƏDDİMƏSİ

Mərhəmətli və Rəhimli Allahın adı ilə

Həmd təkcə Allaha məxsusdur! Peyğəmbər­lərin sonuncusuna, ailəsinə, səhabələrinə və onların yolu ilə gedən və Sünnəsinə sarılanlara salavat və salam olsun!

Sonra, burada yazdığım nə müqəddimə, nə də təqdi­matdır. Təkcə tərif və xeyrə işarə edən bir yazıdır.

Bu hadisə barəsində təəssüratımı oxucularla bölüş­mək istəyirəm.

Təxminən hicri 1380-cı illərdə bəzi xeyirxah insanların Şeyx Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədinin[2] (Allah ona rəhmət etsin) 8 cilddən ibarət “Teysirul-Kərimur-Rəhman fi təfsiri Kəlamil-Mənnan” adlı təfsirini tövsiyə etdiklərini eşi­dirdim. Çünki bu təfsir digərlərindən aşağıdakı xüsu­siyyətlərinə görə seçilməkdə idi:

Bu kitab, etimad göstərilən və onda sələflərin yolu əks olunan bir əsərdir. O, səhih bir əsərin və doğru-düzgün anlayışın qısa xülasəsini asanlıqla özün­də əks etdirir.

Bu kitab alimlər üçün xatırladan və elmə yeni gələnlər üçün isə öyrədəndir.

Daha sonra digər alimlərin və elm öyrənən tələbə­lə­rin də məhz bu kitabı xüsusi olaraq tövsiyə etdiklərini eşitdim.

Şeyx Əbdürrəhmanın oğlu Abdullah (1405 ö.) mənə atasının bu əsərlərini hədiyyə etmişdi:

Teysirul-Lətifil-Mənnan fi Xülasəti Təfsiril-Quran; 

əl-Qəvaidul-Hisan li-Təfsirul-Quran;

Fəvaidu Mustənbata min qissati Yusuf əleyhissalam.

Bu üç kitabı oxudum və sətirlərində bu təfsirə yönəltmələr tapdım. Müxtəlif vaxtlarda bu təfsirdən istifadə edirdim. 1418-ci ildə bir qrup dəyərli alimin hazırladığı “ət-Təfsirul-Müyəssər” adlı kitabın Mədinə­də olan Mushafuş-Şərif Kral Fəhd Nəşriyyat Cəmiy­yətinin çap etdiyi nüsxəsi­nin son araşdırmalarını apar­dığım vaxtlarda, bəhs edilən təfsirin İbn Cərir ət-Təbəri (310 ö.) və Səədinin təfsirlərinə çox böyük etimadla yanaşdığını gördüm. Bundan sonra Səədinin təfsirinə rəğbətim və istəyim daha da artdı.

Səədinin digər məziyyətlərindən biri də onun İbn Teymiyyə və İbn Qeyyimə (Allah onlara rəhmət etsin) xüsusi münasibət bəsləməsi və kita­bını onlardan əxz etdiyi faydalı seçmələrlə bəzəmə­si idi.

Səədi ayələrdən məharətlə nəticələr çıxararaq kitabını asanlaşdırıb bizə təqdim etmişdir.

Məsələn, “Bəqərə” surəsinin “Deyin: “Biz Allaha, bi­zə nazil ola­na...iman gətirdik...” (136-cı) ayəsi[3] və “Ma­idə”surəsində keçən dəs­tə­­mazla bağlı 6-cı ayə[4] dediyi­mi­zə ən gözəl nümunədir.

Xüsusilə peyğəmbərlər haqqında hekayətlə­rin sonunda qiymətli və faydalı nəticələr çıxarmış­dır... Əhzab surəsinin bir ayəsində[5] bu incə və lətif mövzuya belə toxu­nul­muşdur: “Onlardan bir dəstə demişdi: “Ey Yəsrib əhli! (Mədinənilər);

Din qardaşlığını və İslam bağını atıb millətçi­lik çığır-bağırı salmaq cahillik əlamətlərindəndir.

Mən belə faydalı nəticələr çıxaran başqa birisini hələ görməmişəm. Bu ayə, milliyyətçiliyin İslama aid olmadığını bildirən daha üç ayəni də ehtiva edir.

Dərin biliyi və bu sahədəki yetərli imkanlara malik olmasından bəhs etdikdən sonra, onun gözəl həyat tərzinə nəzər salaq. Onun tərcü­meyi-halında nümunəvi olması, itaətətkarlığı, xeyirxahlığı və yaxşılığı, doğruçu və sağlam düşüncəli olması üzə çıxır. Onun tərcümeyi-halında əksini tapmamış bir hadisə:

Məkkə xəzinələrindən olan Siddiqə kitabxa­nasının sahibi Şeyx Əbdürrəhim Sadiq əl-Məkkinin (1408 ö.) mənə izah etdiyinə görə, o, Şeyx Səədinin namaz qılmasının şahidi olmuş, onun xuşusunu və Allaha bağ­lılığını bildirən şeylər görmüşdür. Alimlər Şeyx Muhəmməd Həmid əl-Faqinin də (1379 ö.) Əhməd Şakir (1377 ö.) haqqında da belə dediyini rəvayət edirlər:

“Namazı tam xuşu içində, Allaha müti halda Əhməd Şakir kimi qılan bir adam görməmişəm”.

Biz də bu böyük müfəssir alimin Şeyxülislam İbn Teymiyyənin (Allah ona rəhmət etsin) bu sözünə uyğun əvəzini almasını diləyirik:

“Lədunni elminə[6] gəlincə, şübhəsiz ki, Fövqəluca Allah təqva sahibi olan vəlilərinin və saleh qullarının qəlblərini, xoşlanmadığı şeylərdən təmizlən­mələri və sevdiyi şeylərə riayət etmələrinə görə, başqala­rının qəlblərini açmadığı bir tərzdə açar.

Bu isə, Əlinin (Allah ondan razı olsun) de­diyi: “...Allahın Kitabı barədə quluna verdiyi anla­yış istisna olmaqla...” və bu əsərdə olduğu kimidir: “Bildiyinə əməl edən insana, Fövqəluca Allah bilmədiyi­nin elmini də verir”.

Quranda bu məsələyə bir çox ayələrdə toxunul­muş­dur. Belə ki, Allah buyurur:

“...Əgər onlar özlərinə verilən öyüd - nəsihətlərə əməl etsəy­dilər, əlbəttə, bu, onlar üçün daha xeyirli və daha mükəmməl olardı ...və onları doğru yola yönəldər­dik” (Nisa, 4/66,68).

Ayrıca olaraq Fövqəluca Allah Onun əmrlərini yerinə yeti­rənləri doğru yola yönəldəcəyini bildirərərk belə buyurur:

“Allah Onun razılığını axtaran şəxsləri bu Kitab­la əmin-aman­lıq yollarına yönəldir, onları Öz izni ilə zül­mətlərdən nura çıxarır və düz yola yönəldir” (Maidə, 5/16).

“Doğru yolla gedənlərə gəldikdə isə, Allah onlara hidayətini artırar və onları təqvalı olmağa müvəffəq edər” (Muhəmməd, 47/17).

“...Onlar Rəbbinə iman gətirmiş gənclər idi. Biz də onların hidayətini artırdıq” (Kəhf, 18/13).

“Bu Quran insanlar üçün açıq-aydın bir dəlil, qəti inananlar üçün isə doğru yolu göstərən rəhbər və mərhəmətdir” (Casiyə, 45/20).

“...Bunlar Rəbbinizdən gələn aşkar dəlillər, iman gətirən bir camaat üçün doğru yolu göstərən rəhbərlik və mərhəmətdir” (Əraf, 7/203) ... (əl-Fətava, 13/245).”[7]

Bu təfsir haqqında yazımı qələmə alarkən yadıma Şeyx Əbdür­rəhman əd-Dəvsəridən (1399 ö.): “Təfsirçidə axtarılan ən əhəmiyyətli şərt nədir?” – deyə soruşulduqda, dediyi: “Qəlbi Quran­la rahatlıq tapandır” kimi verdiyi cavabı düşdü.

Mən, Şeyx Səədidə də bu şərtin olmuş oldu­ğuna inanıram və həqi­qətən onun dilindən belə mənali çeşmələr axmışdır. Bu isə Allahın fəzilətin­dəndir.

Allah ona əvəzini versin!

Beləliklə, deyilmişdir ki: “Quranın mənasını təkcə təmiz qəlblilər anlaya bilərlər. O qəlblər isə təqva sahibləri­nin qəlbidir” (Bax: əl-Fətava, 13/245).

Fövqəluca Allah Nəcdli alim Səədiyə bu sahədə ilk əsər yazanlardan olmasına görə xeyirlər versin. Mən Nəcdli alim­lər arasında Quranı bu gözəllikdə tam təfsir edən daha bir başqasını tanımıram.

Həqiqətən də, Fövqəluca Allah bu təfsirin müsəlmanlar arasında qəbul edilməsini və yer üzünün hər tərəfinə yayılıb dəfələrlə nəşr edilməsini nəsib etdi.

Kitabın bəzi nəşrləri:

1. Misir Sələfiyyə mətbəəsi çapı. Kitabın bir hissəsi içindəki çatışmazlıqlarla birlikdə Şeyxin yaşadığı dövrdə nəşr edilmiş, qalanı isə vəfatından sonra tamamlanmışdir.

O zamanın mətbəə və nəşriyyat şərtləri çərçi­vəsində bu nəşrdə bəzi kəlmələr və cümlələr çıxa­rılmış və nöqsanlar yaranmışdır.

2. Muhəmməd Zuhri ən-Nəccarın tədqiqatı ilə Riyad Səədiyyə çapı. Bu şəxs nəşri kitaba aid olmayan əlavələrlə korlamışdır. Onun ardıyca tələ­bəsi yazdığı “Kəşfus-sitar an telfigi və talikin-Nəccar” adlı kitabında onu tənqid etmişdir.

3. Birinci və ikinci əsas götürülərək çap edilən nəşrlər.

4. Daha sonra düzəlişlər verilərək Nəccarın əla­vələ­rindən təmiz­lənmiş nəşrlər çap edilməyə başlandı.

5. Əlimizdə olan bu nəşr iki xüsusiyyətilə önə çıxır. Birincisi, edilmiş yanlışlıqların və nöqsanların təshih edilib düzəldilməsi.

İkincisi isə, Nəccarın əlavələrindən təmizlənərək və iki əlyazması tutuşdurularaq, başlıqlara ayrılmış mövzular və faydalar mündərəcatı yaradılmışdır. Bu nəşrin əsas götürülməsi və qardaşlarımız tərəfindən müəyyən edilən düzəliş və mülahizələr naşirlərə təqdim edilməlidir ki, növbəti çaplarda nəzərə alınıb düzəldilsin.

Bacarıq Allahdandır!

                                                            

 Şeyx Bəkir b. Abdullah Əbu Zeyd

8 şəvval 1421-ci hicri ili

                                                        

MÜƏLLİFİN TƏRCÜMEYİ-HALI

(Bir tələbənin qələmindən)

Müəllifin adı əş-Şeyx Əbu Abdullah Əbdür­rəh­man b. Nasir b. Abdullah b. Nasir Ali Səədidir, Təmim qəbiləsin­dəndir. Əl-Qasım bölgə­sinin şəhərlə­rindən biri olan Uneyzə şəhərində 12 Muhərrəm 1307-ci hicri tarixində dünyaya gəlmiş­dir. Onun cəmisi dörd yaşı olanda anası vəfat etmiş, üç ildən sonra isə atası dün­ya­sını dəyişmişdi. Uşaq yetim böyümüş, lakin mükəmməl tərbiyə almışdı. Onun kəskin ağlı və biliklər əldə et­məyə olan böyük arzusu ətrafdakıların diqqətini cəlb etmişdi. Atasının ölümün­dən sonra, o, Quranı öyrən­mə­yə və onu əzbərləməyə başladı. On bir yaşında olarkən, o artıq Quranı bütövlüklə gözəl tərzdə əzbər bilirdi. O, doğma şəhərinin alimlərindən şəriət elmlərini öyrənir və Uneyzəyə gələn şəxslərin mühazirə­lərinə gedirdi. Öz səyləri sayəsində hər bir şəriət elmini yaxşıca mənimsəməyi bacardı və onun iyirmi üç yaşı tamam olanda o, şəriət elm­lərini başqalarına tədris etməyə başladı. Buna baxmaya­raq, o, biliklərini dərinləşdir­mək­dən əl çəkmir və vaxtını boş keçirmirdi. Hicri 1350-ci ilədək o, artıq öz şəhərinin görkəmli alimlə­rin­dən biri olmağa nail olmuşdu, gənc tələbələr isə ancaq onun şagirdləri sırasına düşməyə can atırdılar.

Müəllifin müəllimlərindən bəziləri

İlk dəfə ona Müqəddəs Quranı öyrədən müəllimi şeyx İbrahim b. Həməd b. Casir olmuş­dur. Əbu Abdul­lah müəlliminin Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) hə­dislərini gözəl bilməsindən həmişə vəcdə gəlir və onun təqvalılığın­dan və habelə yoxsullara göstərdiyi məhəb­bətindən və rəhmdilliyindən tez-tez danışardı. O, xatır­layırdı ki, bir dəfə soyuq qış günlərinin birində şeyxin yanına bir kasıb gəlmişdi. Həmin gün müəllimin əy­nində iki köynəyi vardı və onlardan birini çıxarıb, hə­min şəxsə hədiyyə etdi, baxmayaraq ki, özü varlı adam deyildi, o köynəyə özünün də ehtiyacı var idi. Allah ona rəhmət etsin!

Əbu Abdullahın digər müəllimi, ona İslam fiqhi­ni, ərəb dilini və digər elmləri öyrətmiş şeyx Muhəmməd b. Əbdülkərim əş-Şibal idi. Uneyzə şəhə­rinin sabiq hakimi şeyx Salih b. Osman ona tövhiddən, Quran təfsirindən, fiq­hin əsasları və qanunlarından və həmçinin ərəb dilindən dərs demişdi. Öz biliklərinin ən çoxunu məhz ondan əldə etmişdi və o ölənə qədər, onu getdiyi bütün yerlərdə müşayiət edərdi.

Bunlarla yanaşı o, şeyxlər Abdullah b. Ayi­din, Səəbə əl-Kuvey­cirinin, Əli əs-Sənaninin və Əli ən-Nasir Əbu Vadayın yanında da təh­silini artır­mışdır. Sonuncu ona hədis elmini, altı əsas hədis toplusunu və bir çox digər hədislıri öyrətmiş və onu müvafiq şəha­dətnamələrlə təltif etmişdi.

Onun müəllimləri arasında məşhur alim Muhəmməd b. Əbdüləziz əl-Muhəmməd əl-Məəni də olmuşdur ki, o, ona Uneyzədə dərs demişdir. Şeyx Muhəmməd əş-Şənqıti onun doğma şəhərinə gəldikdə isə, o, onun Quranın şərhinə, hədis və terminologiyası haqqında elmə və həmçinin ərəb dilinin qrammati­kasına və morfologiyasına həsr olunmuş mühazirə­lərində iştirak etmişdir.

Onun xoşxasiyyətliliyi haqqında

Əbu Abdullah çoxsaylı gözəl keyfiyyətlərə ma­likdi və olduqca təvazökar adamdı. O, uşaqlar və qoca­larla, varlı­lar və kasıblarla rəftarında özünü çox sadə aparardı. O, vax­tı­nın bir hissəsini onunla söhbət etmək istəyənlərə sərf edərdi və bu söhbətlər isə həmişə dini səciyyə daşıyardı. O, dini və ictimai məsələləri müza­kirə etməyi sevərdi və qonaqları onun söhbətlərindən və xütbələrindən özləri üçün faydalı nəticələr çıxarardılar. Hətta onun adicə söhbətləri belə çox vaxt dini məclislərə çevrilərdi. O, müxtəlif insanlarla ümumi dil tapmağı bacarardı və həmişə söhbətləri üçün elə mövzular seçərdi ki, onlar müsahiblərinə həm bu həyatda və həm də Axirət həyatı üçün fayda gətirə bilərdi. Adamlar ona bir mübahisəni həll etmək üçün müraciət etdikdə, o, elə bir ədalətli qərar çıxarardı ki, hər iki tərəfi razı salardı.

Şeyxin kasıblara, ehtiyacı olanlara və imkansız mü­sa­fir­lərə rəhmi gələrdi və öz imkanları daxilində onlara kömək əlini uzadardı. Münasib şərait yarandıq­da, o, xeyirxahlıq etmək istəyən insanları ehtiyacı olanlara yardım göstərməyə çağırardı. O, həqiqətən namuslu, saf qəlbli, təmiz və başladığı hər hansı bir işi vicdanla yerinə yetirən  bir insandı. Onu haqlı olaraq ən savadlı və ən ağıllı insan­lar­dan biri sayırdılar. O, öz əlaçı tələbələrinin təfəkkürünü iti­ləş­dirməkdən ötrü onların arasında tez-tez müzakirələr apa­rardı və hətta dini mətnləri yaxşı əzbərləyənlər üçün müka­fat təyin edərdi.

O, tələbələrinin sonrakı dövr üçün təlimini davam etdirməkdən ötrü zəruri olan faydalı kitabları seçərkən onların özləri ilə tez-tez məsləhət­ləşərdi. Həm də bu zaman, o, şagirdlərinin əksəriyyətinin rəyinə üstünlük verər, rəylər bərabər olduqda isə, özü qərar qəbul edərdi. Heç vaxt onun məşğələləri, hətta onlar uzun müddət davam etsə də belə, tələbələrini usandırmazdı, çünki dərsində iştirak edənlərin hər biri keçilən mövzular­dan məmnun qalardılar. Allah, bizə və bütün iman sahiblərinə öz vaxtımızı ən yaxşı istifadə etməkdə və puç olmayan xeyirxah əməllər ehtiyatı qazan­maqda yar olsun!

Onun dərin bilikləri haqqında

Şeyx İslam hüququnun əsasları və hökmlərinə hərtə­rəfli bələd idi. Öz müəllimlərinin getdiyi yolu davam etdirə­rək, o, gəncliyində Hənbəli fiqhi təliminin tərəfdarı idi və bu dini məktəbin bir-neçə aliminin əsərlərini əzbərləmişdi. Elə o vaxt İslam fiqhinə həsr etdiyi bir əsər və rəcəz ölçüsündə, təxminən 400 beytdən ibarət şer yazmışdı. O, həmin əsərinə qısa şərh tərtib etmiş, amma sonralar onu nəşr etdirməmişdi, çünki o əsər onun əvvəlki baxışlarını əks etdirirdi.

O, üzün müddət İbn Teymiyyənin və onun şagirdi İbn əl-Qeyyimin və həmçinin çoxsaylı digər müəlliflərin əsərlərini öyrən­mişdi. Tövhid sahəsində, Quran təfsirində, şəriət hüququnda və digər faydalı elm sahələ­rində dərin bi­lik­lər əldə edərək, o, ancaq Hənbəli təlimi baxışlarına istinad etməyi tərk etdi və ancaq müqəddəs mətnlərə əsaslanan rəyləri üstün tutdu. Buna baxmayaraq, o, bir sıra ifrata mübtəla olan şəxslərdən fərqli olaraq, ənənəvi fiqh məktəb­lə­rinin tərəfdarlarına heç vaxt həqarətlə yanaş­mazdı. Allah bizə də həmişə doğru yol tutmaqda kömək olsun!

O, Quranın təfsir edilməsi sahəsində böyük yüksək­liklərə nail oldu və bir sıra müxtəlif təfsirləri öyrəndi, bu ecazkar elmi mənimsəyərək, Quranın bir-neçə cilddən ibarət gözəl şərhini yazdı. Bu əsər xüsusi hazır­lıq görülmədən yazılmışdır, çünki müəllifin nəinki daha geniş və təfərrü­atlı şərh yazmaq üçün və hətta başqa əsərlər yaratmaq üçün də kifayət qədər vaxtı yox idi. O, çox vaxt ayələri birbaşa dərsdə hazırlıqsız təfsir edir və şagirdlərinə Quran ayələrinin mənasını və faydasını açıqlayırdı. O, ayələrin əsil mənala­rı­nı dərk etməyə, onların əsasında çoxlu faydalı nəti­cə­lər  çıxar­mağa nail olmuşdu və məhz buna görə onun dinləyi­ciləri heç vaxt müəllimlərinin susmasını istəmirdilər, çünki onun nitqi valehedici, dəlilləri və nəql etmə üsulu isə inandırıcıydı. Onun mühazirələrində iştirak edən və ya onunla birlikdə şəriət məsələlərini müzakirə edənlər onun hərtərəfli dərin biliklərinin şahidi olurdular. Eyni fikri onun əsərləri və fitvaları ilə tanış olan hər bir şəxs haqqında demək olar.

Müəllifin əsərləri

1. “Mərhəmətli və Rəhimli olandan asanlaş­dırma” Müqəddəs Quranın təfsiri. Bu kitab üzə­rində iş 1344 h. il­in­də bitirilmişdir.

2. “Hənbəli məktəbinin istifadə etdiyi bütün kitab­larını tamamlayan şəriət hüququnun təfsiri”. Bu əsər nəşr olunmamışdır.

3. “Ən qısa və yüngül yolla şəriət hüququnu öyrənən ağıllı və sağlam düşüncəli insanlar üçün təlimat”. Suallar və cavablar formasında tərtib edilmiş bu kitab “Mətbəət ət-tərəqqi” nəşriyyatı tərəfindən 1365-ci hicri ilində Dəməşqdə mü­əl­lifin vəsaiti hesabına nəşr edilmişdir və pulsuz paylan­mışdır.

4. “İslamın üstünlüklərinin qısa izahlı incisi”. Bu kitab “Mətbəət Ənsar əs-Sünnə” nəşriyyatında 1366-ci h. ilində çap edilmişdir.

5. “Dövrə uyğun gələn faydalı xütbələr”. Şeyx öz şəhərində xütbə demək haqqına malik olduqdan sonra, o, hər cümə və bayram günlərində öz zamanına uyğun olan və insanların başa düşməsinə ehtiyac duyduqları mühüm məsələlərə aid xütbələrlə çıxış etməyə çalışırdı. Sonralar o, bu xütbələri toplayaraq öz vəsaiti hesabına əvvəlki kitabla birlikdə “Mətbəət Ənsar əs-Sünnə” nəşriyyatında çap etdirmiş və pulsuz paylamışdır.

6. “Quranın təfsirinin gözəl prinsipləri”. Bu kitab da “Mətbəət Ənsar əs-Sünnə” nəşriyyatında 1366-cı h. ilində nəşr olunmuş və pulsuz paylan­mışdır.

7. “Dinin, onun daşıyıcılarının və ardıcılla­rının əl-Kuseyminin iftiralarından qorun­ma­sı”. Bu kitab “Dar əl-Kutub əl-Ərəbiyyə” nəşriy­yatında Hicazda məşhur olan şeyx Muhəmməd Əfəndi Huseyfanın ianəsi hesabına 1366-cı h. ilində nəşr edilmişdir.

8. “Açıq və aydın həqiqət və ya peyğəmbər­lərin və elçilərin tövhidinin təfsiri”.

9. “İnandırıcı və qənaətbəxş izah”. Bu kitab şeyx İbn əl-Qeyyimin “ən-Nuniyyə” adlı qəsidəsinə yazılmış şərhdir.

10. “Müsəlmanlar arasında qarşılıqlı kömə­yin zəru­riyyəti və dini mübarizə məsələsi”. Son üç kitab Qahirədə “əl-Mətbəə əs-Sələfiyyə” nəşriyya­tında müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunmuş və pulsuz paylanmışdır.

11. “Tövhidin məqsədləri haqqında sağlam söz”. Bu kitab Misirdə “Mətbəət əl-İmam” nəş­riyyatında şeyx Əbdülmöhsün Əbu Battının ianəsi hesabına 1367-ci h. ilində  nəşr olunmuş.

12. “İslam hüququ prinsiplərinin qısa izahı”. Nəşr olunmamışdır.

13. “Quranın təfsirinin mahiyyəti haqqında Bəsirətli­dən yüngülləşdirmə”. Bu kitab “Mətbəət əl-İmam” nəşriyyatında müəllifin və bir qrup xeyriyyəçinin ianələri hesabına nəşr olunmuş və pulsuz paylanmışdır.

14. “Çiçəklənən bağlar”. Bu kitab ilk dəfə olaraq “Mətbəət əl-İmam” nəşriyyatında çap olunmuşdur.

Şeyxin çoxsaylı yazılı qeydləri və onun Uneyzə və digər vilayət­lə­rin sakinlərinin suallarına verdiyi cavabları qorunub saxlanılmış­dır. Bun­dan başqa, onun əlinə düşmüş müxtəlif kitabların kənarlarında qeydlər var­dır. Onun üçün yazmaq heç bir çətinlik törətmirdi və buna görə də onun çoxlu fitvaları və əsərləri böyük topludan ibarətdir. O, məşhur İbn Əbdülqavinin poetik əsərinin üzünü köçürmüş və ona şərh yazmaq niyyətində idi, sonra bunun çətin olacağı qərarına gəldi və onu “əl-İnsaf” kitabı ilə birləşdirdi və onları öz əli ilə köçürmüşdü ki, insanlar asanlıqla oxuya bilsinlər. Bu əsəri xatırlatdığımız şerlərə şərh kimi adlandırmaq olardı, lakin biz bunu onun əsərlərinə aid saymadıq.

Əsərlərini yazarkən şeyxin ən ali məqsədi bilikləri yaymaq və haqqa dəvət etmək idi və buna görə də o, hər cür imkandan istifadə edərək, əsərlərini nəşr etdirməyə çalışırdı. O, bunların vasitəsilə keçici dünyəvi nemətlər əldə etməyə və varlanmağa can atmırdı. O, kitablarını pulsuz paylayır ki, bütün bilik arzu edənlərə faydalı olsun. Qoy Allah İslam və bütün müsəlmanların adından ona savab versin, bizi isə ancaq xeyirxah əməllər işlətməyə yönəltsin!

Şeyxin vəfatı

Öz həyatını bütünlüklə elmə həsr edərək, Əbu Abdullah Əbdürrəhman b. Nasir əs-Səədi 69 yaşında vəfat etdi. Bu, onun doğma şəhərində 1376-cı hicri ilində baş verdi. Allah ona rəhmət etsin!

ŞƏRHÇİNİN ONLARSIZ KEÇİNƏ BİLMƏYƏCƏYİ

QURAN TƏFSİRİ QAYDALARI

İsim inkaredici, qadağanedici mətndə, sualda və ya şərti cümlədə qeyri-müəyyən halda işlədil­dikdə, o, ümumi məna daşıyır və yiyəlik halla müəyyənləşdirilən söz tək sayla işlədildikdə də, o, yenə ümumi məna kəsb edir. Buna nümunələr olduqca çoxdur. Əgər sən, yuxarıda sadaladığı­mız mətnlərin hər hansı birində qeyri-müəyyən halda olan isimlə və ya tək sayda müəyyən yiyəlik halında müəyyən formada olan isimlə rastlaşsan, ayədən çıxarılan istənilən nəticələri, onun nazil olduğu səbəblə özünü məh­dud­laşdır­mayaraq, düzgün saya bilərsən, çünki bu halda ayənin nazil edilməsinin konkret səbəbi deyil, onun ümumi mənası əhəmiyyət kəsb edir.

Baş verən və baş verəcək bütün hadisələri və hərə­kətləri sən Quranın ümumi məna daşıyan ayələri ilə müqayisə etməlisən və məhz onda sənə aydın olacaq ki, Quran mövcud olan hər şeyi izah edir. Hər hansı bir hadisənin hər hansı bir şəraitdə baş verməsinə baxmayaraq, Quranda onların izahı və şərhi hökmən tapılacaqdır.

Təfsirin əsas müddəalarına həmçinin aid olan törəmə sözlərin və ya əşya qruplarının qabağında müəyyən artikllə­rin qoyulmasıdır. Belə ayə özündə hər hansı mümkün ola bilən mənanı ifadə edir.

Ümumi anlayışlara aid olanlar – Quranın Tək Allaha imanı təbliğ etməsində və Onun adları, sifətləri və əməl­ləri vasitəsilə dərk etməyə yardım göstərməsindədir. Bütün bunlar sübut edir ki, Allah – Vahid Rəb­dir və kamil sifətlərə malik olan misilsiz Hökmdardır. Müqəddəs Qurana uyğun olaraq Allah və Ona ibadət haqdır, amma qalan digər tanrıçalara ibadət yalan və faydasızdır. Bununla əlaqədar olaraq, Quran Allahdan başqa ibadət olunanların hərtərəfli qüsur və çatışmazlıq­larını üzə çıxardır.

Quran həm də Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) gətirdiyi hər şeyin gerçəkliyini və doğrulu­ğunu xüsusilə vur­ğulayır və həmin biliklərin mükəmməlliyini və düzgünlü­yünü, onun hekayətlə­rinin həqiqiliyini və hökmlərinin gö­zəl­liyini izah edir. Quran, Allahın Elçisinə (s.ə.s.) xas olan bəşər kamilliyini göstərir. Ona qədər yaşayanlardan belə yüksəkliyi qazanmaq heç kimə nəsib olmamışdı və ondan sonra dünyaya gələnlərə də nəsib olmaya­caqdır. Quran bütün kafirlərə meydan oxuyur və onlara, əgər onlar doğru danışanlardırsa, bu Kitaba bənzər bir şey yazmalarını təklif edir.

Elçinin (s.ə.s.) doğruçuluğu Allahın şəhadəti ilə təsdiq olunur ki, bunlar da Onun sözlərində, əməl­lərində və Peyğəmbərinin (s.ə.s.) hərəkətlərini bəyən­məsində öz əksini tapır. Allah onun (s.ə.s.) doğruçu­lu­ğunu sübut və dəlilləri ilə və habelə ona göstərdiyi köməklə və bəxş etdiyi qələbə ilə təsdiq etmişdir. Bu, qərəzsiz üləmalar tərəfindən də təsdiq edilir. Quran bu barədə xəbər verərək, onun gətirdiyi həqiqi hekayətləri və hökmlə­rini, onu yalançı adlandıran düşmən­lərinin yalançı nağılları və qüsurlu qanunları ilə müqayisə edir. Bunlar da onun (s.ə.s.) göstərdiyi müx­tə­lif səpkili möcüzələrlə öz təsdiqini tapır.

Allah dirilmənin həqiqiliyini izah edərkən, Özü­nün kamil qüdrəti ilə göyləri və yeri yaratmasını xatır­­ladır. Axı onları yaratmaq, həqiqətən, insanı yaratmaq­dan daha mürək­kəbdir. O, bunu həm də onunla izah edir ki, məxluqu yaradan, onu, xüsusi zəhmət çəkmə­dən bir daha təkrar yarat­mağa qadirdir, cansız yerə həyat verən, ölü insanları diriltməyə də qadir­dir. Allah xatırladır ki, müxtəlif xalqlar elə bu dünyada ikən ibrətamiz cəzalara layiq görülmüşdülər, çünki bu, Axirət dünyasında veriləcək əvə­zin necə olacağı nümunəsi idi.

Allah dinin üstünlüyünü xatırladaraq bütün yalan tərəfdarlarını, kafirləri, bütpərəst­ləri və allahsızları iman gətirməyə çağırır və bəyan edir ki, din düzgün baxışlar, nəcib əxlaq və saleh əməllər öyrədir. Bu məqsəd üçün O, Özünün əzəmətindən, hökmranlı­ğın­dan bəhs edir və Özünün böyük mərhəmətini yada salır və bildirir ki, əgər O, Tək­likdə mütləq kamilliyə malikdirsə və Öz qullarını lütfü ilə mükafatlandırırsa, onda, Ondan başqa heç kim qullarının ibadətinə layiq deyil. Yalan tərəfdarlarına gəldikdə isə, öyrənilməsi və nəzərdən keçirilməsi zamanı onların baxış­larının islahedilməz, qüsurlu olması və nəticələrinin isə dəhşətli mahiyyəti üzə çıxır.

Təfsirin əsas müddəalarına həm də sənin gözəl ayələrin mənalarını onların uyğunluğuna və məzmunlarına görə aydınlaşdırdıqların da daxildir və sən bilməlisən ki, bu mənalardan məcburi nəticələr, onların məcburi əlavələri, onların şərtləri və onların nəticələri bu mənalarla bərabər nəzərdən keçirilməlidir. Əgər hekayət əlavələrsiz bitmiş alın­mırsa, onda o, onlarla birlikdə baxılmalıdır. Əgər hökm əlavəsiz bitkin hesab olunmursa, onda o da bu hökmlə birlikdə gözdən keçirilməlidir.

Bilmək yerinə düşərdi ki, əgər bəzi ayələr ziddiyyətli və bir-biri ilə uyuşmayan kimi görünsə də, əslində onların arasında heç bir təzad yox­dur. Əksinə, onları bir-biri ilə müvafiq qaydada müqa­yisə etmək lazımdır. Həm də bilmək vacibdir ki, əlavələrin və digər asılı sözlərin buraxılması ayənin ümumi məna daşıdığını göstərir. Bu, bəzi sözlərin buraxılmasının böyük hikmətlərdən biri olmasını bildirir. Lakin sözlərin mətndən irəli gəlməyən buraxılışı yolverilməzdir. Bir də bilmək lazımdır ki, əgər hökmlər müəyyən şərtlər və şəraitlə konkret­ləş­dirilmişdirsə, onda bu konkret şərtlər hökmün qüvvəyə minməsi üçün zəruridir.

Hər hansı bir hökm onun əksinin həyata keçiril­məsinin qadağan olunduğunu və hər hansı qadağa da[8] zidd olan bir hərəkətin icrasına verilmiş hökmü nəzərdə tutur. Əgər Allah Özünü təriflə­yə­rək, Onda hər hansı bir çatışmazlığın olmasını inkar edirsə, bu o deməkdir ki, O, həmin əskikliklərə zidd olan kamil keyfiyyətləri təsdiq edir. Əgər O, Öz elçilə­rini və ya əməlisaleh dostlarını tərifləyərək, onlarda hər hansı bir  çatış­maz­­lığın olmasını inkar edirsə, bu o deməkdir ki, onlar bu çatışmazlığa zidd olan tərifəlayiq keyfiyyətlərə malik­dirlər. Beləliklə də, Cənnətdə qüsurların olmasının inkar edilməsi, ona tamamilə əks keyfiyyətlərin xas olmasını sübut edir.

Ümumi məfhumlara aid olanlar sırasına həm­çinin haqqın izah edilməsi və aydınlaşdırılması daxil­dir. Çünki bu halda, yəni izah edilmiş və aydın olanın barəsində elmi mübahisələrdə yenidən hö­cət­ləşmək, ona etiraz etmək qətiyyən yolverilməz­dir. Əslində, ona qarşı istənilən müqavi­mət əbəsdir və istənilən mübahisələr faydasızdır.

Quranın rədd etdiyi hər hansı məfhum ya mövcud olmayandır, ya da mövcudluğuna baxma­yaraq, heç bir fayda verməyəndir. Şübhəli ehti­mal­lar aydın biliklərə qarşı dura bilməz, naməlum hal­lar isə təsdiq olun­muş faktlara qarşı güc gələ bil­məz və haqqa aid olmayan nə varsa – yanlışlıqdır.

Allah Quran ayələrinin çoxunda iman və saleh əməllər haqqında bəhs edir və onları bu dün­yada və Axirətdə veriləcək əvəzlə əlaqələndirə­rək, onların çoxsaylı xeyirli nəticələri barədə xəbər verir. İman adı altında Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) inanılmasına hökm verdikləri və əməl­lərlə təsdiq olunan hər şeyə möhkəm əminlik nəzərdə tutulur. Əməlisaleh əməllər dedikdə isə Allahın və Onun qullarının qarşısında götürülmüş öhdəliklərin yerinə yetirilməsi başa düşülür. Allah təqvalı olma­ğı əmr etmiş, təqvalı qullarını tərifləmiş və nemət­lər əldə edilməsini və xoşagəl­məz­liklərdən xilas olunmağı bu keyfiyyətlə əlaqələndir­mişdir. Ən ka­mil təqvalılıq Allahın hökmlərinin və Onun Elçisi­nin (s.ə.s.) əmrlərinin yerinə yetirilməsi, onların qadağanlarından qaçınılması və onların sözləri­nin doğ­ru­luğuna iman gətirilməsidir.

Əgər Allah eyni zamanda həm təqvalılığı və həm də xeyirxahlığı xatırlayırsa, onda təqvalılıq adı altında hər hansı itaətsizlikdən çəkinmək, xeyirxah­lıq adı altında isə saleh əməlləri yerinə yetirilmək ehtiva edilir. Bu anlayışlar ayrı-ayrılıqda işləndikdə isə, onların hər biri digərini özündə əks etdirir.

Allah Quranın çox yerində doğru yol tərəf­darı olmağın zəruriy­yətini qeyd edir və belələrini tərifləyir. O, xəbər verir ki, məxluqlarını düzgün yola yönəltmək haqqı təkcə Ona məxsusdur və bizə əmr edir ki, Ondan bizi bu yola yönəltməsini diləyək və bu məqsədə nail olmağa səbəb olan bütün əməlləri yerinə yetirək. Bütün bunlar düzgün biliklər əldə etmək və saleh əməllər həyata keçir­mək vasitəsilə doğru yolla getməyə aiddir. Ancaq doğru yolla gedənlər, haqqı tanıyanlar ona uyğun olaraq davranırlar. Bunun əksi isə aldanmaq və yoldan azmaqdır. Həqiqəti bilərək, ona uyğun hərəkət etməyən – aldanmışdır, həqiqəti bilməyərək hərəkət edən isə azmışdır.

Allah yaxşı işlər görməyi əmr edir və xeyir­xah qullarını tərifləyir. Onların mükafatlandırı­la­ca­ğı ayələ­rin çoxunda bildirilir. Xeyirxah o şəxs­dir ki, o, Allaha, sanki Onu görürmüş kimi ibadət edir, çünki əgər hətta o, Onu görmürsə də, O, onu görür. Bundan başqa, xeyirxah insan əlindən gələn hər şeyi ona görə edir ki, yaradılmışlara maddi və fiziki fayda verə və həmçinin sözlə kömək edə bilsin.

Allah səhvləri düzəltməyi əmr etmiş, belə davrananları tərifləmiş və bildirmişdir ki, O, onların mükafatlarının itməsinə yol verməyəcəkdir. Səhvlə­rin düzəldilməsi dedikdə insanların baxışlarının, əxlağının və əməllərinin islah edilməsi düşünülür ki, onlar möminliyin ən yüksək səviyyəsinə nail ola bilsinlər. Bu ad altında həmçinin insanların ruhani və dünyəvi həyatının qaydaya salınması, ayrı-ayrı insanların və ümumiyyətlə cəmiyyətin islah edilmə­si nəzərdə tutulur. Bunun tam əksi fasiqliyi yay­maq­dır. Allah onun yayılmasını qadağan etmişdir və onu yayanları qına­ya­raq, onlar üçün hazırlanmış çoxsaylı cəza növləri haqqında xəbər verir. O, həm də bildirir ki, belə adamların dini və dünyəvi həyatı ilə bağlı əməllərini islah etmir.

Allah əqidəli olmağın üstünlüyünü xüsusilə qeyd edir, etiqad sahibi olan insanları tərifləyir və bildirir ki, məhz onlar Quran ayələrindən və kainat­dakı möcüzə­lər­dən faydalanırlar. Etiqad - bilik for­ma­larından biri­dir. O, meyvələri əməllər və inam olan mükəmməl bilikdən ibarətdir.

Allah səbirliliyi əmr edir və səbirli qulları­nı tərifləyir. Onların bu dünyada və Axirət aləmin­də  mükafatlandırılacağı bir çox ayələrdə xatır­la­nır. Bu barədə, təxminən, doxsan yerdə qeyd olunmuş­dur. Səbirliliyin üç forması vardır: Allaha səbirlə itaət və Onun hökmlərini kamilliklə hərtə­rəfli yeri­nə yetirmək; səbirlə günahlardan çəkinmək və pis­lik etməyə can atan nəfsini itaətsizlik göstərməkdən saxla­maq və taleyin dəyişkənliklərini səbirlə və mütiliklə qarşılayıb dözümlülük göstərərək, nə dili, nə qəlbi və nə də bədəni ilə narazılıq bildirməmək.

Allah minnətdarlıq etməyin üstünlüyünü vur­ğu­layaraq, minnətdar qullarının mükafatlandı­rıla­ca­ğını xəbər verir. O bildirir ki, onlar həm bu dünyada və həm də Axirətdə ən ləyaqətli məxluqlardır. Min­nətdarlıq dedikdə, Allahın bütün nemətlərini etiraf etmək, onlara görə və onlardan Allah xatirinə istifadə üçün Ona həmd və şükür etmək, təriflər söyləmək nəzərdə tutulur.

Allah bir çox yerdə qorxu və vahimədən bəhs edir və əmr edir ki, Ondan qorxsunlar və bu key­fiyyətə malik olanları tərifləyir. O, Ondan qorxan­ları mükafat­landıracağını bildirir və qeyd edir ki, məhz təqva sa­hib­ləri Onun ayələrindən faydalı nəti­cələr çıxarır və qadağan etdiklə­rin­dən uzaq durur­lar. Allahdan qorxma­nın mahiyyəti qulun Allahın qarşı­sında dayanacağı anın və Onun əzəmətinin təh­lükəsindən ibarətdir və bu qorxu hissi onu Onun qadağan etdiyi hər şeydən çəkindirir.

Ümid kəlməsinə gəldikdə isə, bu məfhumla sözün geniş mənasında Allahın mərhəmətinə və Onun qullarına yönəltdiyi xüsusi lütfkarlığına inam bəsləmək nəzərdə tutulur. İnsan ümid etməlidir ki, onun, Allahın mərhəməti sayəsində yerinə yetirdiyi xeyirxah əməllərini Allah ondan qəbul edəcək və tövbə etdiyi günahlarını da bağışlayacaqdır. O, öz ümidlərini bütün hallarda Rəbbi ilə bağlamalıdır.

Bir çox yerlərdə Allah Ona dua müraciət etmə­nin zəruriliyini də xatırladaraq, belə edənləri tərifləyir. Bütün hallarda, əgər insanın qəlbi Allaha can atırsa, o, gerçəkdən də Ona müraciət edir. Əgər insana sevinc nəsib olursa, o, Allaha üz tutaraq öz minnətdarlığını bildirir. Onun qismətinə bədbəxtlik düşdükdə, o, Rəbbinin qarşısında taleyinə boyun əyir. O, ehtiyac duyduqda tez-tez Ona dua edir. İnsan, hər an Allahı xatırlayaraq, Ona müraciət edir.

Allaha müraciət adı altında bütün günahlardan tövbə edilməsi və bütün əməllərin və düşüncələrin vasi­təsilə Ona can atılması başa düşülür. Bunun üçün bütün əməlləri və sözləri Allahın Kitabı və Onun Elçisinin (s.ə.s.) Sünnəsi müqayisə etmək və onları İslam şəriəti­nin meyarı etmək lazımdır.

Fövqəluca Allah səmimiliyi əmr edir, səmimi qullarını tərifləyir və bildirir ki, O, ancaq Onun xatirinə səmi­miy­yətlə yerinə yetirilmiş əməlləri qəbul edir. Səmi­miy­yət o zaman təbii olur ki, qul etdiyi əməl­ləri ancaq təkcə Allahın razılığını qazanmaq və mükafatına layiq görülmək üçün etmiş olsun. Bunun tam əksi, özü­nü gözə soxmaq, şöhrətpərəstlik və mənfəət güdülən məqsədlər xatirinə görülən işlərdir.

Allah təkəbbürlük göstərməyi qadağan etmişdir və, onu ifşa edərək, təşəxxüs satan dikbaş adamları qınayır. O, onların həm bu həyatda və həm də ölümdən sonra cəzalandırılacağını xəbər verir. Təkəbbürlülük, haq­dan boyun qaçırmaq və məxluqlara etinasızlıqla yanaşmaq deməkdir. Bunun tam əksi – təvazökarlıq və itaətkarlıqdır. Allah təvazökar və müti olmağı buyurur, bu keyfiyyətlərə malik olanları tərifləyir və onları mü­ka­­fat­lan­dıracağını bildirir. İtaətkar qul haqqı təbliğ ed­ən­lərin hamısından onu qəbul edir və başqa yaradılmış­lara nifrət bəsləmir. Əksinə, o, onların üstünlüklərini etiraf edir və özü üçün istədiyini onlara da arzu edir.

Ədalətlilik dedikdə, Allah qarşısında və Onun qulları qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirmək nə­zərdə tutulur. Onun əksi, ədalətsizlikdir. Bu anlayış – qulun özünün özünə günah işlətmək vasitəsilə ədalət­siz­lik etməsini, Allaha şərik qoşmasını və digər qulların həyatına, malına və namusuna təcavüz etməsini əks etdirir.

Doğruçuluq – insanın daxili aləmi ilə zahiri dav­ra­nışının eyni dərəcədə hidayət yoluna sadiq qalması­dır. Bunun əksi, yalançılıqdır.

Allahın hədləri dedikdə, Onun qadağaları nəzər­də tutulur ki, bunlar da Fövqəluca Allahın aşağıdakı buyru­ğunda öz əksini tapmışdır: “...Bunlar Allahın sərhəd­lə­ridir, onlara yaxınlaşmayın!...” (Bəqərə, 2/187). Bə­zən, bu ad altında Allahın yol və icazə verdikləri, müəyyənləşdirdiyi və əmr etdikləri nəzərdə tutulur. Bu məna aşağıdakı ayədə öz əksini tapmış­dır: “...Bunlar Allahın hüdudlarıdır, onları aşmayın!...” (Bəqərə, 2/229).

Sədaqət məfhumu altında – qula saxlamağa eti­bar edilən bütün şeylər nəzərdə tutulur. Bu anlayış, özündə Allah qarşısında, xüsusilə, insanların nəzərin­dən gizlədilən, vəzifələrin və həmçinin Onun məxluq­ları qarşısında vəzifələrin yerinə yetirilməsi­ni əks etdirir.

Müdriklik və səbatlılıq adı altında layiqincə ye­rinə yetirilən müva­fiq əməllər başa düşülür.

İsrafçılıq və bədxərclik – vəsaitlərin həddən ziyadə sərf edilmə­si­dir. Bunu əksi xəsislik və simic­likdir. Bu keyfiyyətlər maddi məsuliyyət daşımaqdan boyun qaçırmağa dəlalət edir.

Bəyənilən dedikdə, şəriətin və idrakın gözəl və faydalı saydığı şey­lər nəzərdə tutulur. Onun əksi qınanılandır.

Doğru yolla getmək dedikdə, dönmədən Allaha və Onun Elçisinə (s.ə.s.) itaət etmək nəzərdə tutulur.

Qəlb xəstəliyi iki cürdür: haqqa şübhə etmək və haramlara coş­qunluqla can atmaq.

İkiüzlülük – özünü gözə soxmaq üçün nümayiş­kərana yaxşılıq etmək və şər əməli gizlətməkdir.

Quran bütövlükdə Aydın Kitabdır. Onun ayələri elə izah edilmişdir ki, onlar hamısı hikmətə uyğun, onlardakı hekayətlər ən yüksək dərəcədə doğru və onlardakı hökmlər ən ali səviyyədə gözəldir. Quran ayələri hamısı bəlağətli və gözəl olmaq baxımından bir-birinə oxşayır, bir-birini təsdiq edir və ən kamil tərzdə bir-birinə uyğun gəlir.

Eyni zamanda bəzi ayələr mənaca aydın olduğu halda, digərləri mütəşabehdir[9]. Mütəşabeh ayələr ümu­mi məna kəsb edə və ya mümkün olan təfsirlərdən ancaq birinə müvafiq gələ bilər. Aydın ifadə edilmiş ayələr tamamilə açıq və anlaşıqlı mənaya malik olur. Onları mütəşabeh ayələrlə müqayisə etdikdə, aralarında heç bir ziddiyyət yaranmır və onların əsil mənası aydınlaşır.

Quranda qeyd edilmiş Allahın məxluqlarının yanında olması iki növdür. Birinci növə aid – Onun müt­ləq elmi və məlumatlılığı ilə nail olunan ümumi olmadır. O, Öz qullarının harada olmasından asılı ol­ma­yaraq, onların yanındadır. İkinci növ isə, xüsusi olmaya aiddir. Bu zaman Allah Öz hüzuru ilə seçilmiş məxluqlarına kömək edir, mərhəmət göstərir və onları qoruyur.

Namaz və dua ibadət məqsədi ilə yerinə yetirilən ayinlərdir. Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) buyurduğu bütün ibadət ayinləri onların gerçəkləşdirilməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu ayinlərə həmçinin xeyir əldə et­mək və şərdən xilas olmaq üçün edilən dualar da daxil­dir.

Xeyirli ifadəsi altında hər cür gözəl və faydalı olan, o cümlədən, dini etiqad, əxlaq prinsipləri, əməllər, yeməklər, içkilər  və ya qazanılmış var-dövlət nəzərdə tutulur. Bunun ziddi – pisdir. Bəzən pis sözü ilə hər cür yaramaz şeylər, xeyirli sözü ilə bütün yaxşı şeylər ifadə edilir. Həmin mənada bu söz aşağıdakı ayədə istifadə edilmişdir: “Ey iman gətirənlər! Qazandığınız və si­zin üçün torpaqdan yetişdirdiyimiz şeylərin yaxşı­sın­dan Allah yolunda xərcləyin. Özünüzə verildiyi təqdirdə ancaq göz yumub alacağınız pis şeylərdən xərcləməyə çalışmayın...” (Bəqərə, 2/267).

İanələr və məsrəflər adı altında həm məcburi xərclər, məsələn, zəkat, fidyə, maddi cəhətdən özünü təmin etmə, ailəni və qulları saxlamaq üçün xərclər və həm də nafilə xərclər, məsələn, istənilən xeyriyyə məqsədləri üçün çəkilən xərclər nəzərdə tutulur.

Allah buyurur ki, Ona təvəkkül edilsin və Ondan yardım dilənsin. Allaha təvəkkül edən qulların ünvanına tərif edilməsinə bir çox yerlərdə rast gəlmək mümkündür. Təvək­külün mahiyyəti ondan ibarətdir ki, insan bütün varlığı ilə Allahın ona xeyir bəxş edəcəyinə və onu bütün dini və dünyəvi işlərində şərdən qoruyacağına ümid bəsləyir və qarşıya qoyduğu məqsədə nail olacağına möhkəm inanır.

Allah ağılın üstünlüyünü xüsusilə qeyd edir, dərrakəli insanları tərifləyir və bildirir ki, məhz onlar Onun ayələrindən ibrət alırlar. Ağıl insana, ona fayda verə biləcək haqqı dərk etməkdə kömək edir və insan da ona uyğun olaraq davranır. O, zərər verən hər şeydən çəkin­məyə kömək edir. Ağılı “hicr” (“maneə olmaq” felin­dən törəmədir), “lubb” (“fərasətli olmaq” felindən törə­mədir), “nuha” (“qadağan etmək” felindən törəmə­dir) sözləri ilə adlandırırlar. Bunun səbəbi isə ondan iba­rətdir ki, ağıl insanı ona zərər vura bilən şeylərdən saxlayır.

Bilik doğru yol haqqında sübut və dəlillərlə təs­diq olunmuş məlu­matlılıq adlandı­rı­lır. O, faydalı bilik­lər­dən və zəruri məsələlərdən, onların dəlillərini və onlara aparan yolları bilməkdən ibarətdir. Faydalı olan - həqiqət haqqında bilik və ona uyğun əməllərin həyata keçirilməsidir. Onun əksi – cahillik, nadanlıqdır.

Ərəb sözü olan “ümmə” Quranda dörd mənada işlədilir. Çox vaxt o söz “insanı qrupunu”, bəzən isə, “ara vaxt”, “din”, “yaxşı işlərdə təqlid ediləsi nümunə” mənalarını ifadə edir.

Ərəb feli “istəvə” Quranda üç mənada işlədilir. Əgər ondan sonra yüksək vəziyyət bildirən ön şəkilçi qoyulursa, o, “ucalmaq”, “qalxmaq” mənalarını bildirir. Bu mənada o, Fövqəluca Allahın bu ayəsində işlədilmişdir: “Doğrudan da, Rəbbiniz göyləri və yeri altı gündə yaradan, sonra da Ərşə ucalan Allahdır...” (Əraf, 7/54).

Əgər ondan sonra istiqamət bildirən ön şəkilçi qoyulursa, onda o, “yönəlmək”, “üz tutmaq”, “dönmək” və s. mənalar bildirir. Həmin söz bu mənada aşağıdakı ayədə keçir: “Yer üzündə olanların hamısını sizə gö­rə xəlq edən, sonra göyə tərəf yönəlib onu yeddi qat göy edən Odur” (Bəqərə, 2/29).

Əgər ondan sonra ön şəkilçi yoxdursa, ona o, “kamilliyə çatmaq” mənasını bildirir. Həmin mənada o, aşağıdakı ayədə işlədilmişdir: “Musa yetkinləşib ka­millik dövrünə çatdıqda Biz ona hökmranlıq (pey­ğəm­bərlik)  və elm əta etdik...” (Qəsəs, 28/14).

Allah çox ayələrdə tövbə etməyi buyurur və tövbə edən qullarını tərifləyərək, onların mükafatlan­dı­rılacağını bildirir. Tövbə adı altında Allahın nifrət etdiyi şeylərdən qəlbən və cismən çəkinməyi, qəlbən və cismən Onun sevdiyi şeylərə dönməyi nəzərdə tutulur.

Allah düz yolla getməyi əmr edir və bu düz yolla gedənləri tərif­ləyir. Bu ifadənin altında Onun iltifatını və Ondan mükafat qazanmağa aparan yol nəzərdə tutulmuşdur. Bu yol Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) sözlərinə, əməllərinə və bütün işlərinə istinad edən yoldur.

Allah Onu zikr etməyi buyurmuşdur və bunu edənləri tərifləyərək, onların həm bu dünyada və həm də öləndən sonra mükafatlandırılacağını xəbər verir. Allahı xatırlamaq adı altında sözün ən geniş mənasında qulu Allaha yaxınlaşdıran hər nə varsa, o cümlədən, dini baxışlar, faydalı düşüncələr, gözəl əxlaqi keyfiy­yətlər, qəlblə və canla edilən əməllər, Allaha edilən təriflər, əsas və ikinci dərəcəli şəriət hökmlərinin öyrə­nilməsi və bu məqsədlərə çatmağa kömək edən nə varsa nəzərdə tutulur. Bütün bunlar Allahın zikr edilməsi sayılır.

Ərəb ifadələri və terminlərinin

izahlı lüğəti

Ayə - (a) Quran surələrinin ibarət olduğu nisbətən müstəqil misralar; (b) möcüzə; (c) əlamət; (ç) ibrət.

Bahirə - İslamaqədərki ərəblər tərəfindən sitayiş edilən süd verən dişi dəvə. Əgər dişi dəvə ardıcıl olaraq on dəfə dişi bala doğardısa, bütpərəst ərəblər onu saibə adlandırıb ona sitayiş edərdilər. Bundan sonra o yenə də bir dişi bala doğsaydı, onda onu bahirə adlandırar­dılar və ona anası ilə bərabər sitayiş edərdilər. Bütpərəstlər onun qulağının yarısını kəsər, ona minməz, üstündə yük daşımaz, yununu qırxmaz və südünü ancaq qonağa verərdilər.

Bədr – Məkkədən 150 km cənubda yerləşən bir yerdir. İslam tarixində müsəlmanlarla kafirlər arasında ilk irimiqyaslı döyüş keçirilmiş yerdir.

əl-Beyt əl-Məmur – yeddinci səmada bilavasitə Kəəbənin üstündə yerləşən məbəddir. Hər gün onu yetmiş min mələk ziyarət edir və onlardan heç biri Qiyamət gününə qədər bir daha oranı ziyarət edə bilməyəcəklər.

Beyət ər-Ridvan – Osman ibn Affanın qureyşlilər tərəfindən öldürülməsi xəbəri Məhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) səhabələrinə çatdıqda, onlar Xudeybiyyədə bir ağac altında razılıq andı, yəni ölənə qədər sədaqətli qalmaq andı içmişdilər. Bu hadisə hicri tarixinin 6-cı ilində baş vermişdi.

Uhud – Mədinədə məşhur dağdır. Onun yaxınlığında hicri təqviminin 3-cü ilində Məkkə bütpərəstləri ilə müsəlmanlar arasında irimiqyaslı döyüş baş vermişdir.

Ehram –. Həcc ziyarəti zamanı geyilən tikişsiz ağ rəngli örtünmə geyim. Namaz qılanın və ya həccə gedənin mərasimə başladığı hal., Ehram geyənlərə adi halda icazə verilən bəzi hərkətlər bu zaman qadağan edilir. Namaz qılan ehram vəziyyətinə təkbirat-əl-ihram adlanan “Allahu Əkbar!” kəlməsini dedikdən sonra girmiş hesab olu­nur. Zəvvar isə ehramını geydikdən və ziyarətə başlamaq niyyə­tini səslə söylədikdən sonra ehram vəziyyətini alır. Zəvvarın mərasim geyimi tikilməmiş iki parça materiyadan ibarət olur: bir parçası izar  adlanır ki, qurşağa sarınır; ikinci parçası isə örtük kimi beldən yuxarı çiyinə atılır, çiyini və qarın nahiyyəsini örtür.

Ənsar – İslamı qəbul etmiş və Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) sədaqətli silahdaşları olmuş Mədinənin yerli sakinləri. Onlar Məkkədən və başqa şəhərlərdən gələn mühacirləri evlərinə qəbul edərək onları zəruri əşyalarla təmin edirdilər.

Əykə - Misirdən səksən keçid uzaqlıqda yerləşən yerin adı idi. Orada Şüeyb Peyğəmbərin (ə.) xalqı yaşayırdı. O, bu adını ərazisində çoxsaylı qalın meşəliklər və kolluqlar olduğuna görə almışdı.

Tubba – Yəmənin Xumeyri hakimlərinin titulu

Təbuk -  Mədinədən 700 km şimalda yerləşən şəhər

Təsnim – Allaha yaxın olan qulların içdiyi Cənnət çeşməsi

Səmud – səmudlular, Təbuk və Məkkə arasında yerləşən bir sahədə yaşamış qədim bir xalqdır. Onlar Allahın Peyğəmbəri (ə.) Saleyi rədd etmişdilər və buna görə amansız bir səslə məhv edilmişdilər

            Cibt – (a) Allahdan başqa sitayiş edilən şeylər; (b) cadugərlər və baxıcılar

Cəhim – Cəhənnəm

Cizyə - müsəlman dövlətinin himayəsi altında yaşayan qeyri-müsəlmanlardan alınan vergi və ya can vergisi

Cin – Fövqəluca Allahın oddan yaratdığı məxluqlar yer üzündə insandan çox əvvəl yaşamışlar və indi də yaşayırlar. Onların arasında da müsəlmanlar və kafirlər mövcuddur. Sonuncuları şeytan və ya iblis adlandırırlar. İnsanlar bəzən onları görə bilirlər. Allahın qadağan etdiyinə baxmayaraq bir sıra cadugərlər və baxıcılar onlarla əlaqəyə girirlər

Cənnə - Cənnət

Cənnət əl-Xuld - əbədiyyət bağı, Cənnətin adlarından biri

Cənnət əl-Məva – sığınacaq-bağ, Cənnətin adlarından biri

Cənnət ən-Nəim – Səadət bağı, Cənnətin adlarından biri

Cihad –  (a) Allah yolunda müqəddəs müharibə; (b) Fövqəluca Allahın adını şərəfləndirmək məqsədilə göstərilən istənilən səylər. Cihadın bir neçə forması var. Müsəlman dövlətinin təhlükəsizliyinə qəsd edən və İslamın yayılmasına maneə yaradan kafirlərlə mübarizə hərbi yolla aparılır. Özlərini müsəlman kimi göstərən münafiqlərlə cihad müsahibələr, onlara həqiqi biliklərin çatdırılması vasitəsilə  aparılır. Şeytanla və insanın öz nəfsi ilə apardığı cihad da mövcuddur

Cəhənnəm – axirətdə günahkar qulların qalacağı əzab məskəni

Hami (Ham) – on dəfə ardıcıl olaraq dişi bala doğmuş və buna görə də bütpərəst ərəblərin sitayiş etdikləri dəvədir. Ərəblər ona minməz, onda yük daşımaz və yununu qırxmazdılar

Həcc – Məkkəyə edilən böyük ziyarəti

Həcc əl-İfrad – bu ziyarət zamanı zəvvar ancaq həcc məqsədilə ehrama girir

Həcc ət-Təməttu – bu ziyarət zamanı zəvvar əvvəlcə ümrə etmək niyyəti tutur və bundan sonra ehramdan çıxıb, daha sonra həcc ziyarətinə başlayır

Həcc əl-Kiran – bu ziyarət zamanı zəvvar ehrama girib həcc və kiçik ziyarət etməyi niyyət tutur

Əl-Hicr – Hicr, Səmud camaatının yaşadığı Məkkə ilə Təbuk arasında yerləşən yer adıdır

Hudeybiyyə - Hudeybiyyə Məkkənin 16 kilometrliyində Ciddəyə gedən yolda yerləşən yer adıdır. Hicri tarixinin 6-cı ilində orada Muhəmməd Peyğəmbərlə (s.a.s.) müsəlmanları şəhərə buraxmayan və onları kiçik ziyarət etməyə qoymayan məkkəlilər arasında sülh müqaviləsi bağlanmışdı

Hədis -  Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) dediyi, etdiyi və ya bəyəndikləri haqqında rəvayət. Hədislər onları nəql edən ravilərin (bax) silsiləsindən və mətndən ibarətdir. Hədisin səhih və etibarlı olması onu nəql edən ravilərin silsiləsinin etibarlılıq dərəcəsindən və hədisin mətninin Quran ayələrinə və digər mötəbər hədislərə uyğun gəlməsindən asılıdır.

Hənif – tövhid, təkallahlıq tərəfdarı

Hüneyn – Məkkə ilə Taif arasında yerləşən vahə. Orada hicri tarixinin 8-ci ilində müsəlmanlarla çoxallahlılar arasında irimiqyaslı döyüş olmuşdur

Hur əl-İn (Huri) – hurilər, Adəmin nəslinə aidiyyəti olmayan, qeyri-adi gözəlliyə malik və işıqlı fonda xüsusilə seçilən iri qara gözlü Cənnət sakinləridir.

Xəlil - ən sevimli insan. Qəlbdə, bütün varlıqlardan daha çox tək ona  məhəbbət bəslənir. Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) bu məhəbbətlə sevdiyi bir kimsə yox idi. Çünki onun qəlbində ən çox yer tutan və məhəbbət bəslədiyi Fövqəluca Allah idi. Allahı sevimli qulları isə Muhəmməd Peyğəmbərlə (s.a.s) onun ulu babası İbrahim əleyhissalam idi.

Xumus – hərbi qənimətlərin beşdə bir hissəsi. Bu bir hissə yenə də beş hissəyə bölünür və sonra onun beşdə bir hissəsi müsəlman hökmdarının əlində qalır, qalan beşdə dörd hissə, isə Quran bölgüsünə uyğun olaraq, Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) qohumları (Haşimin və əl-Mutəllibin zürriyyəti), yetimlər, kasıblar və ehtiyac içində olan müsafirlər arasında paylanır.

Zül-Qərneyn – hakimiyyəti bütün yer üzünə yayılmış qədim dünyanın ən böyük hökmdarlarından biri. O mömin və təqvalı (bax) bir insan idi və Fövqəluca Allahın mərhəməti sayəsində bir müddət insanları Yəcuc-Məcüc qəbiləsinin əlindən xilas etmişdi. Allahın bu mömin bəndəsi əl-Kəhf surəsində xatırlanır.

Ər-Rəss – Rəss Səmud yaşayış məskənlərindən birinin adı və ya Yamamada bir şəhərin adı, ya da ki, Azərbaycanda bir quyunun adıdır. Hədislərdən birində nəql edildiyinə görə bu quyulardan birinə Allahın peyğəmbərlərindən birini atıbmışlar. Belə bir rəy də var ki, bu ad “Ya sin” surəsində əhvalatı yad edilən bir xalqın yaşadığı məskənin adıdır.

Rəqim – ya yer adıdır və yaxud da mağarada üç yuz il və bir də doqquz (il) yatmış gənclərin adı həkk olunmuş daşdır.

Rükət – namazın qiyamdan, rükudan və iki səcdədən ibarət olan bir hissəsidir.

Ramazan – müsəlman Ay təqviminin doqquzuncu ayıdır. Bu ay ərzində müsəlmanlar fərz (bax) oruc tuturlar. Bu ayda Müqəddəs Quranın nazil edilməsi başlanmışdır və Böyük Bədr döyüşü baş vermişdir. Bu ayın son ongünlüyünün günlərindən biri Qədr gecəsi adlandırılmışdır.

Ruhullah – Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) səhabələri və ilk müsəlman ilahiyyatçıları “Allah” sözünün təyin olduğu iki söz birləşməsi arasında fərq qoyardılar.

(a) söz birləşməsində təyin edilən söz canlı şəxs olduqda və ya cansız əşya olduqda. Məsələn, Beytu-llah (Allahın Evi); Rasulu-llah (Allahın Elçisi); Abdu-llah (Allahın qulu); Ruhu-llah (Allahın Ruhu). Bu və başqa belə ifadələrdə təyinolunan söz  Fövqəluca Allah tərəfindən xəlq edilmişləri bildirir. “Allahın Ruhu” ifadəsi onu Allahın yaratdığını onun Ona məxsus olduğunu bildirir. Bu adla Allahın müqəddəs peyğəmbıri İsa (ə.) çağırılır. Onu yaradan zaman Allah buyurmuşdur: “Ol!” və müqəddəs peyğəmbər qeybdən (heç nədən) yaranmışdır. Eynilə bu qaydada Adəm peyğəmbərin (s.) də ruhu xəlq edilmişdir.

(b) söz birləşməsində təyinolunan söz keyfiyyət bildirəndə, məsələn: elmu-llah (Allahın elmi); Həyatu-llah (Allahın həyatı); Kələmu-llah (Allahın nitqi); Zatu-llah (Allahın mahiyyəti). Bu və digər belə ifadələr Fövqəluca Allaha xas olan ilahi keyfiyyətlərini əks etdirir.

Roma – Əsfər ibn Roma ibn Əys ibn İshaq ibn İbrahimin nəsilləri olan vizantiyalılar və başqa xalqlardır.

Zəqqum – Cəhənnəmin ən dərinliyində bitən ağacdır, meyvələri İblisin başına bənzəyir.

Zəkat – varlı müsəlmanlar tərəfindən hər il ödənilən var-dövlətin bir hissəsidir. O, qoyulmuş qayda-qanunlara müvafiq olaraq müəyyən dərəcələrə bölünmüş adamlardan alınır.

Saibə - ardıcıl olaraq on dişi dəvə balalayan və buna görə ərəb bütpərəstləri tərəfindən sitayiş edilən dişi dəvədir. Bütpəsətlər onu sərbəst buraxır, onu minmir, onunla yük daşımır, yununu qırxmır və sdünü də ancaq qonağa verirdilər.

Səb əl-Məsani – Tez-tez təkrarlanan yeddi Quran ayəsi və ya surəsi. “əl-Fatihə” surəsi (“Quanı açan”) və ya yeddi ilk uzun Quran surələri.

Siccin – (a) günahkarların əməllərinin yazıldığı kitab; (b) yer kürəsinin ən aşağıda olanı.

Sidrət əl-Müntəha – Son hüdud şanagülləsi (lotos - göldə bitən çiçəkli bitki). Yeddinci göydə bitən ağac belə adlanır. O, bu adını ona görə alıb ki, yerdən gedən və Allahdan nazil olan hər nə varsa, ona qədər gedib çatır. Belə bir ehtimal var ki, onun belə adlandı­rıl­ması yerdən və yeddi göydən yuxarıda olması və onunla yaradılmış­ların bilik səviyyə­sinin tükənməsi ilə bağlıdır. Bu məsələ ilə əlaqədar digər rəylər də mövcuddur.

Səəy - əs-Səfa və əl-Mərv təpəlikləri arasında qaçış həcc mərasimi və kiçik ziyarətlə ilə bağlı bir ənənədir.

Səir – Alov, Cəhənnəmin adlarından biri.

Səqər – Cəhənnəmin adlarından biri.

Səlsəbil – Cənnət bulağının adı.

Sünnə - (a) Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) yolu. “Peyğəmbərin (s.a.s.) yolu” adı altında onun əməlləri, davranışı, kəlamları, əmrləri və b.; (b) məcburi olmayan və yerinə yetirilməməsinə görə müsəlman üçün cəza nəzərdə tutulmayan göstəriş və tövsiyələri.

Surə - (a) Müqəddəs Quranın müstəqil hissələri; (b) yüksək məqam. Quran hissələri – Məkkə və Mədinə surələrinə bölünür. Qurani Kərimin 114 müstəqil hissəsinin hər birinə verilmiş ad, yüksək rütbə, dərəcə, mövqe, şan, şöhrət, gözəl bina, binanın bir hissəsi və ya mərtəbəsi, divar hörülməsində işlədilən daş, kərpic, nişanə və ya əlamət mənasında da işlədilən bir kəlmə.

Sabiun – sabilər – İraq ərazisində yaşayan xalq, Bir Allaha ibadət edərdilər, Zəburun hökmlərini yerinə yetirərdilər və nə yəhudilərə, nə də xristianlara aid deyildilər.

Sirat – (a) yol; (b) Cəhənnəmin üstündən salınmış körpünün adıdır. Qiyamət günü adamlar onun üstündən keçib getməlidirlər. Bu körpü tükdən nazik və qılıncın tiyəsindən itidir. Onların üstündə qarmaqlar sallanmışdır ki, günahkar insanları qamarlayıb Cəhənnəmə atacaqdır.

Əs-Səfa – Məscidülhəramın şərq hissəsində yerləşmiş iki təpəlik­dən biri. Zəvvarlar onların arasında ənənəvi qaçış keçirirlər.

Ət-Taif – Məkkənin yaxınlığında yerləşən şəhərdir.

Tağut – (a) Fövqəluca Allahla yanaşı ilahiləşdirilən və ibadət olunan hər hansı bir məxluq; (b) Allahın haram buyurduqlarına riayət etməyən günahkar; (c) şeytan və iblis; (ç) cadugərlər və baxıcılar; (d) insanları aldadan və Allahın şəriətinə zidd olan qanunlar qəbul edən kafirlər və (e) büt yerləşdirilən bina.

Təvaf – Kəbənin ətrafına dolanmaq adəti. O, Qara daşın səviyyə­sində başlanır və və qurtarır və yeddi dairədən ibarət olur.

Ad – ad camaatı qədim xalqdır. Müasir Yəmənin Hadramaut adlı yaşayış məntəqəsində yaşayardılar, Nuh peyğəmbərin (a) nəslindəndirlər. Onlar Hud peyğəmbəri (a) qədd etdilər. Özlərinin inadkarlıqlarına və zalımlıqlarına görə, başlarının üstündə yeddi gecə və səkkiz gün fasiləsiz tüğyan edən qasırğalı küləklə məhv edildilər.

Ədn – Ədəm, Cənnətin adlarından biri.

Ərafat – Məkkədən 25 km aralıda yerləşən vahə. Zül-hiccə ayının doqquzuncu günü zəvvarlar orada qalırlar.

Ərafa – zül-hiccə ayının doqquzuncu günü - zəvvarların bir hissəsi həcc mərasimi ayinlərini yerinə yetirdikləri zaman, digər müsəlman­lar oruc tuturlar.

Əl-Uzza – bütpərəst ərəblərin ilahiləşdirdikləri və Məkkə ilə Taif arasında Nəhl adlanan yerdə yerləşdirilən ən məşhur bütlərindən biridir.

Ümrə –  Məkkənin kiçik ziyarəti.

İlliyyun – (a) möminlərin əməllərinin yazıldığı kitab; (b) yeddinci göy.

Firdous – (a) Cənnətin adlarından biri; (b) Cənnətin mərkəzi və ən yeksək hissəsi.

Fey – döyüşsüz əldə edilən qənimət; döyüşçülər arasında bölünür. Onun beşdə bir hissəsi müsəlman hökmdarın sərəncamında qalır, qalan beşdə dörd hissə Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) qohumları (Haşimin və əl-Mütəllibin nəslindən olanlar), yetimlər, kasıblar və ehtiyac içində olan müsafirlər arasında paylanır.

Qiblə - Namaz qılınarkən və bir sıra digər ibadət ayinlərinin icra edildiyi vaxtlarda müsəlmanların üzlərini çevirdikləri Məkkə şəhə­rindəki Məscidülharamda yerləşən Kəbə tərəfə olan istiqamət. Qureyş – Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) mənsub olduğu ərəblər arasında ən məşhur və hörmətli qəbilələrdən biri.

Kəbə - İbrahim və onun oğlu İsmail peyğəmbərlər (Onlara Allahın salamı olsun) ucaltdığı kub formasında daş tikili. O, Allaha ibadət etmək üçün Yer üzündə tikilən ilk məbəd olmuşdur. Bütün müsəlmanlar namaz qılarkən üzlərini ona doğru çevirirlər və hər il milyonlarla insanlar müsəlmanların yaşadıqları ölkələrdən Məkkəyə gələrək onu ziyarət edir və qədim ibadətgahın ətrafına dolanırlar.

Kənz – sahibi yığdığı pullardan, qızıl-gümüşdən zəkat verməkdən boyun qaçırdan xəzinə deməkdir.

Əl-Kövsər – bolluq çayı, suyu süddən ləzzətli və baldan şirin olan Cənnət çayı. Onun ətirli rayihəsi müşkün xoş iyindən də gözəldir. Onun ətrafında dəvə boynuna oxşayan uzun boyunlu gözəl quşlar uçuşur.

Lə İlahə iləllah -  təkallahlığın sübutu və şəhadətidir. O, “Allahdan başqa ilah yoxdur” deməkdir. Allah – yeganə ibadət və ilahiləşdirmə obyektidir. Müsəlmanlar Fövqəluca Allahdan başqa heç kimə ibadət etmirlər. Çünki təkcə O (Pak və Müqəddəs), ilahi xilqətlər yaratmağa qadirdir və gerçək Allaha məxsus kamil sifətlərə malik olan da Odur. Müsəlmanlar bütlərə, ulduzlara, müqəddəslərə, peyğəmbərlərə və yaxud mələklərə ibadəti rədd edirlər. Çünki bütün bu saydıqlarımız məxluqlar Xaliqə - Yaradana möhtacdırlar. O (Pak və Müqəddəs) isə yenilməz Qüdrət Sahibidir və heç kimə və heç nəyə möhtac deyildir.

            Lakin bu şəhadətə iman gətirmək və müsəlman olmaq üçün səkkiz (ya da yeddi) şərt yerinə yetirilməlidir. Bunlarsız tövhid şəhadəti ona fayda verməz. Bunlar - (1a) bu şəhadətin mahiyyəti haqqında bilikdir ki, o, nadanlıqla bir araya sığmaz; (2b) bu şəhadətin doğruluğuna iman gətirməkdir ki, şəkk gətirməklə bir araya sığmaz; (3c) qəlblə və ağızla (sözlə) bu şəhadətin qəbul edilməsidir ki, onun sözlərini deməkdən boyun qaçırmaqla bir araya sığmaz; (4ç) bu şəhadətin bütün tələblərinə mütiliklə tabe olmaq Allaha və Muhəmməd Peyğəmbərə (s.ə.s.) asi olmaqla bir araya sığmaz; (5d) bu şəhadəti dilə gətirərkən təbii olan səmimiyyət yalanla bir araya sığmaz; (6ə) bu şəhadətə bəslənilən məhəbbət təkallahlığa qarşı kinlə və ikrahla bir araya sığışmaz; (7e) Allahdan başqa hər şeyə qarşı ibadət etməkdən əl çəkmək.

 “Allahdan başqa ilah yoxdur” kəlməsi İslamın təməl əsaslarındandır. Yəni, uluhiyyəti, yaradıcılığı, Rəbliyi, hökmran­lığı və hakimiyyəti təkcə Allaha məxsus bilmə formuludur.

əl-Lat – Taifdə yerləşdirilmiş və sakif qəbiləsinin ilahiləşdirdiyi ərəb bütpərəstlərinin ən məşhur bütlərindən biri. O – ağ qaya üzərində tikilmiş və örtüklə örtülmüş və ətrafına çəpər çəkilmiş məbəddir. Bütün xidmətçiləri var idi. Əl-Muğira ibn Şöbə və Əbu Sufyan ibn Hərb Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) əmri ilə bu bütü dağıdıb yandırdılar. Sonralar bu yerdə məscid tikdilər.

Laza – Cəhənnəm alovu, Cəhənnəmin adlarından biri.

            Leylət əl-Qədr – əzəmət və ya qismət gecəsi, Ramazan ayının sonuncu on günündən, həftənin tək gününə düşən bir gecə. Quranda deyilir ki, bu gecə, belə gecənin olmadığı min aydan üstündür, yəni, əgər mömin bu gecə ərzində Allaha ibadətlə məşğul olarsa, o, min ay ərzində Allaha edəcəyi ibadətə görə qazanacağı mükafatdan daha böyük mükafat qaznar.

Muəlləfat əl-Kulub – Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) İslamı yenicə qəbul edib müsəlman olmuş şəxslərə onların imanını möhkəmlətmək üçün verdiyi sədəqə.

Mütəşabihat – (Hərfi mənada – bir-birinə bənzəyənlər) Quranın mənası qapalı olan, bir sıra fərqli mənalar verən, təfsirində çətinlik çəkilən ayə və kəlmələr. Bunların cəminə mütəşabihat deyilir. Ayələrin əsil mənasını onları şərh etməklə başa düşmək olur. Allahın sifətləri, Qiyamətin durumu, Cənnət nemətləri, Cəhənnəm əzabı və s. haqqındakı ifadələr bu qəbildən olan mütəşabihlərdir. Məsələn, bir ayədə (Zumər, 39/23): “Allah Sözün ən gözəlini - ayələri bir-birinə bənzəyən və təkrarlanan Kitab kimi nazil etdi” deyilərək, Quranın bütövlükdə mütəşabih olduğu bildirilir. Burada mütəşabih sözü oxşar, bənzər mənasında işlədilmişdir. Quranın Ali-İmran surəsində  isə ayələrin aydın və mütəşabih olmaqla iki qismə ayrıldığı göstərilir: “Quranın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar da Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın ol­mayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər” (Ali-İmran, 3/7).

Müttəqi – Allahdan qorxan və mömin müsəlmandır. Fövqəluca Allah qarşısında qorxudan günah işlətməkdən boyun qaçırır və Rəbbinə bəslədiyi məhəbbət xatirinə xeyirxah əməllər edir.

Möhkəmət – aydın məzmunlu və qüvvədən düşməmiş dini hökmlər­dən ibarət olan Quran ayələridir.

Mədyən – (a) Mədyən Şueyb peyğəmbərin (ə) xalqının yaşadığı şəhərin adıdır; (b) mədyənlilər Mədyən ibn İbrahimin nəslidir, Şueyb peyğəmbəri (ə.) inkar və rədd etdiklərinə görə Allah tərəfindən məhv edilmişlər.

əl-Mədinə - Səudiyyə Ərəbistanında bir şəhərdir. Müsəlmanların müqəddəs ziyarətgahı olan Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) məscidi orada yerləşir. Məhz bu şəhərə Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) və onun səhabələri hicrət (köç) etmişlər. İslamdan əvvəlki zamanlarda şəhər Yəsrib adlanardı.

əl-Mərvə - Məscidulhəramın şərq hissəsində yerləşən iki təpədən birinin adıdır. Zəvvarlar onların arasında mərasim qaçışı yerinə yetirirlər.

Müzdəlifə - Ərəfat və Mina arasında yerləşən vahədir. Zəvvarlar Zül-Hiccə ayının onuncu gecəsi orada gecələyirlər.

əl-Məscid əl-Əqsa – Yerusəlimdə yerləşən və zəvvarların ziyarət etməsinə icazə verilən üçüncü müqəddəs ziyarətgahdır. Bu məsciddə namaz qılarkən qazanılan savab, Məkkədəki Müqəddəs Məscid və Mədinədəki Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s) Məscidi istisna ol­maq­la, başqa məscidlərdə beş yüz dəfə namaz qılanın savabına bərabər­dir.

əl-Məscid əl-Həram – Məkkədə Kəbənin yerləşdiyi Məscidulhə­ram məscidi. Bir sıra xəbərlərə görə onda qılınan namazın savabı digər məscidlərdə qılınan yüz min namazın savabına bərabərdir.

əl-Məscid əl-Nəbəvi – Mədinədə Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) məscididir. Peyğəmbər (s.a.s.) Məkkədən Mədinəyə hicrət edən kimi onun tikintisinə başlanmışdır. Onda qılınan namazın savabı, Məkkədəki Məscidulhəram və Yerusəlimdəki əl-Əksa məscidləri istisna olmaqla, başqa məscidlərdə qılınan min namazın sayına bərabərdir.

əl-Məşərülhəram – Müzdəlifə vahəsində yerləşən və mühafisə olunan yerdir. Orada sübh namazını qıldıqdan sonra zəvvarlar Allahı zikr edirlər.

İbrahim məqamı – oğlu İsmail ilə Kəbəni tikdikləri zaman İbrahim peyğəmbərin üstünə çıxdığı daşdır.

əl-Məqam əl-Mahmud – Məhşər günü yarış meydanı tərifəlayiq bir yerdir. Orada Muhəmməd Peyğəmbər (s.a.s.) bütün bəşəriyyət üçün şəfaətçi olacaq və Allahdan xahiş edəcək ki, insanlara öz yerlərindən tərpənməyə icazə versin.

            Makka – Məkkə - Səudiyyə Ərəbistanında şəhərdir. Müsəlman­ların ən mühüm müqəddəs yeri olan Kəbə bu şəhərdə yerləşir. Onun əsası İsmail peyğəmbər (ə.) dövründə qoyulmuşdur. Muhəmməd Peyğəmbər (s.a.s.) də orada anadan olmuş və İslamı yaymağa başlamışdır.

Mənat – bütpərəst ərblərin əl-Aus və əl-Xəzrəc qəbilələri tərəfindən ilahiləşdirilmiş və Məkkə ilə Mədinə arasındakı Kudeyda adlı yerdə qoyulmuş ən məşhur bütlərindən biri. Məkkə fəth edilən ildə Əli ibn Əbu Talib Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) əmri ilə bu bütü dağıtmışdı.

Mənsux – ləğv edilmiş Quran ayələri və ya dini hökmlər. Quranın üç növ ləğv edilmiş ayələri mövcuddur. Birincisi, ayədə verilən göstəriş ləğv edilir və ayə özü müqəddəs Kitabın mətnindən çıxır. Bu qayda ilə Fövqəluca Allah yad qadının əmizdirdiyi uşağa öz döşündən on dəfə doyurana qədər süd verməsi ilə süd qohumluğunun yaranması haq­qında hökmünu ləğv etmişdir. İkincisi, ayədə olan hökm saxlanılır, amma ayə Quran mətnindən düşür. Beləliklə, Fövqəluca Allah beş dəfə tam əmizdirmədən sonra süd qohumluğu yaranması barədə xatırlatma olan ayəni və havelə zinakarlıq etmiş evli kişi ilə ərli qadını ölənədək daşlamaqla edam etmək haqqında ayəni də ləğv etmişdir. Üçüncüsü, ayənin tərkibində olan hökm ləğv edilir, amma ayə Müqəddəs Quranın mətnində saxlanılır. Bu qayda ilə, vəsiyyətnamə haqqında ayə və Quranın bir çox digər hökmləri ləğv edilmişdir. Quran ayələri və Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) əmrləri Allahın Elçisinin yaşadığı dövrdə Uca Rəbbin iradəsi ilə ləğv edilmişdir və Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) vəfatından sonra dəyişdirilə bilməz.

Muhacirun – (a) müxariclər, 8-ci əsrdə Məkkə fəth edilənə qədər, digər şəhərlərdən və vilayətlərdən Mədinəyə köxmüş (hicrət etmiş) Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) səhabələridir; (b) İslama düşmən münasibət bəsləyən ölkələrdən öz əqidəsini qorumaq məqsədilə  hicrət edən müsəlmanlardır.

Mehr – nikahla əlaqədar olaraq nişanlının adağlısına verdiyi cehiz, maddi mükafat.

Nar – (a) od; (b) Cəhənnəmin adlarından biri.

Nəsux –, daha əvvəlki dini hökmləri ləğv edən, qüvvədən salan  Quran ayəsi və ya dini hökm.

Hicrət – (a) müsəlmanların dini səbəblərə görə, İslama düşmənçilik edən ölkələrdən, təhlükəsiz yerlərə köçüb getməsi; (b) Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) səhabələrinin Efiopiyaya, sonra da Mədinəyə köçməsi; (c) Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) Məkkədən Mədinəyə köçməsi; (ç) xristian erasının 622-ci ilinə uyğun gələn müsəlman təqvimi.

Vəsilə - ardıcıl olaraq beş doğumda on dişi bala verən qoyun. Ərəb bütpərəstləri belə qoyuna sitayiş etməyə başlayırdılar. Bütpərəstlər onun ətini yeməyi ancaq kişilərə icazə verirdilər.

Yasrib –  Nurlu Mədinənin İslama qədərki adı.

İsrail – Yaqub.

Bəkkə – Məkkə.

Etikaf - ibadət məqsədilə bir müddət məsciddə qalmaq.

Manna – şehdən əmələ gələn bal kimi kitrə.

Sabii –  Qurani Kərimdə yəhudi və xristianlarla bir yerdə adı çəkilən bir xalqdır. “Şübhəsiz ki, möminlərin, yəhudi, nəsrani və sabiilərdən Allaha və Axirət gününə iman gətirənlərin və yaxşı iş görənlərin mükafatı öz Rəbbi yanındadır...” (Bəqərə, 2/62)

Təqva – Allah qorxusu.

Heyz – aybaşı.

Beytulharam – Məkkədə Kəbənin olduğu sahədəki məscidin adı. Ona haram deyilməsi ona hörmət, sayqı göstərmək və qayğı ilə yanaşmaqdan ötrüdür.

Kəffarə – səhvən və ya məcburiyyət qarşısında işlədilən günahın bağışlanması üçün şəriətə uyğun olaraq verilən sədəqə və ya tutulan oruc.

Sur – Qiyamət saatı gələn anda böyük mələklərdən biri olan İsrafil əleyhissalamın üfürüb səsləndirəcəyi bir vasitə. Qurani Kərimdə surun necəliyi açıqlanmamışdır. Peyğəmbərimizin (s.a.s.) hədisində isə onun “buynuzabənzər bir alət” olduğu bildirilir. 

Hidayət – maarifləndirmək, doğru yol göstərmək, rəhbərlik etmək, azğınlıqdan xilas edilib İslamın nurlu yoluna yönəlməkdir.

Şəfaətçi – bir adamın bağışlanmasını istəyən şəxs, başqası üçün yalvaran, dua edən.

Beytulməmur – Baxılan, qulluq edilən ev. Kəbənin üst tərəfində olan bir yerdir. Başqa adı “Durahdır”. Fövqəluca Allah Quranda Beytulməmura and içir və bununla onun yüksək dəyərə malik olduğu aşkar olur.

Tövhid – ibadətdə, hökmranlıqda, gözəl adlara və atributlara malik olmaqda Fövqəluca Allahın təkliyini təsdiq etmə.

Sünnə – yol, gedilən yol, təbiət, şəriət, üz, Muhəmməd Peyğəmbərin (s.a.s.) sözü, əməlləri, rəftarı, davranışı, bəyəndiyi şeylər, əməllər, hərkətlər, qoyduğu qaydalar. Ərəb dilində cəm halında “sünən” adlanır.

Lövhi-Məhfuz – ərəbcə qorunan lövhə deməkdir. İslamda olan və olacaq hər şeyin yazıldığı ilahi bir Kitabdır. Lövhi-məhfuz Allahın elmi və sifətləri ilə bağlıdır. Onun qorunan, hifz edilən kimi adlandırılmasının səbəbi onda yazılmış ilahi məlumatlara hər hansı bir müdaxilənin mümkün olmaması, onların dəyişdirilməsinin imkansızlığı və mütləq mühafizə edilməsidir.

Qaib – haliyyədə, üzdə, aşkarda olmayan, gizlidə qalan, hissiyyat orqanları ilə dərk edilə bilməyən, müşahidədən kənarda qalan hər şey

Fərz – dini baxımdan yerinə yetirilməsi vacib və məcburi olan. Qurani Kərimdə bir çox ayələrdə keçən bu sözün bundan başqa mənaları da vardır.

Bərzəx – əngəl, iki şey arasındakı pərdə, maddi aləmlə ruhi aləm, yəni ölümdən sonra Qiyamətə qədər qalınacaq aləm və ya qəbir aləminin adı. Bərzəx kəlməsi Quranda üç yerə keçir. Məsələn, “O, qarşı-qarşıya gələn iki dənizi bir-birinə qovuşdurdu. Onların arasında maneə vardır, onu keçə bilməzlər” (Rəhman, 55/19-20).

İxlas – bir şeyi saflaşdırmaq, arıdılmış vəziyyətə gətirmək. Qəlbi saflaşdırmaq, gəlir və şöhrət məqsədi daşımayan, daxilən, riyakarlıq etmədən səmimi sevgi və məhəbbətlə yerinə yetirilən ibadət, işi nümayiş etdirmək üçün görməmək. Sırs Allah rizasını düşünmək və bu niyyətlə hərəkət etmək, təkcə Allah xatirinə ibadət etmək.

Vəhy – gizli danışıq, işarə etmə, əmr etmə, ilham vermə, pıçıl­dama, məktub yazma, elçi göndərmə, tələsdirmə, səs çıxarma. Fövqəluca Allahın bilavasitə və ya başqa Özünəməxsus üsullarla Öz əmrlərini peyğəm­bər­lərinə bildirməsi mənasında bir Quran istilahıdır.

Rüku – qabağa əyilmə, namazda qiraətdən sonra yerə paralel şəkildə önə əyilmə, fiqh istilahıdır. Rüku namazın rüknlərindən (vacib ünsür­lərindən) biridir və fərzdir (məcburi vacib olandır). Rükuda əllər dizlərə qoyulur. Namazda tam rükuya getməyən şəxs (ayaq üstə dayanmaya yaxın olarsa) rükuya getmiş sayılmır, əyilməsi rüku vəziy­yətinə yaxın olduqda isə bu sayılır. Camaatla namaz qılarkən imama rükuda çatan şəxs ayaq üstə “Allahu Əkbər” deyərək rükuya gedir.

\[                                                

 “ƏL- FATİHƏ” (“QURANI AÇAN”)

SURƏSİNİN ŞƏRHİ

ﭑ       ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  

(1.1) Mərhəmətli və Rəhimli Allahın adı ilə!

Bu o deməkdir ki, mən Allahın adı ilə başla­yı­ram. Bu söz bir­ləş­məsinin lüğəti təhlilindən aydın olur ki, burada Uca Rəbbin bütün gözəl adları nəzərdə tutulur.

Allah – bu adlardan biridir və “O, İlahiləşdirilən, İbadət Edilən, Tək, Öz ilahi – kamil və nöqsansız  sifət­lərinə görə ibadətə layiq olan Rəbdir”.

Gözəl Mərhəmətli və Rəhimli adları Onun böyük rəhmdilliyinin dəlilləridir ki, hər şeyi və hər varlığı əha­tə edir. Allahın təqva sahibi olan və Onun peyğəmbər­lərinin və elçilərinin yolu ilə gedən qulları tam mənada Allahın rəhmi ilə mükafatlandırı­la­caqlar. Bütün digər məxluqlar isə Allahın mərhəmətinin ancaq bir qismini alacaqlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, sələflərdən olan bütün din alimləri Allaha və Onun ilahi sifətlərinə iman gətirməyin zəruri olması haqqında yekdil idilər. Allah – Mərhəmətli və Rəhimlidir, yəni, qullarında təcəssüm edən rəhm sahibidir. Bütün nemətlər və savablar Onun mərhəməti və rəhminin saysız-hesabsız təzahürlərindən biridir. Eyni tərifi Allahın qalan adları haqqında da demək olar. O hər şeyi biləndir, yəni, bütün məxluqat haqqında biliyə malikdir. O hər şeyə qadirdir, yəni, qüdrət sahibidir və bütün məxluqat üzərində hökmrandır.

ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  

(1.2) “Həmd olsun Allaha – aləmlərin Rəbbinə!”

Bu, Allahın, kamil sifətlərinə və əməllərinə görə tərifləndiyi sözlərdir. O, bunları ya Öz mərhəməti, ya da ədaləti üzrə həyata keçirir. Həmd bütünlüklə Ona məxsusdur və O, bu tərifə tam layiqdir. O, təklikdə bütün aləmlərə hökmranlıq edir. Allahdan başqa bütün varlıqlar bu aləmlərə aiddir. O, Kainatı yaratmış, onun sakinlərini yaşamaq üçün vacib olan vasitələrlə təmin etmiş və onları geniş səxavəti ilə himayəsinə götürmüşdür. Onun himayəsindən məhrum olanlar yaşaya bilməzlər. Məxluqlarına iltifat etdiyi bütün nemətlər Fövqəluca Allahın hədiyyəsidir.

Fövqəluca Allahın hökmranlığı iki formamdadır: ümumi və xüsusi. Ümumi hökmranlıq – Onun məxluq­ları yaratmasında, onlara ruzi verməsində və doğru yol göstərməsində təzahür edir və buna müvafiq olaraq onlar bu dünyada öz yaşayışını qururlar. Xüsusi hökmranlıq isə, Allahın Öz sevimli qullarını dindarlıq ruhunda tərbiyə etməsində, iman gətirib, imanlarını təkmilləşdirmələrində onlara kömək etməkdə, onları doğru yoldan azdıra və Ondan uzaqlaşdıra bilən hər şeydən qorumaqda özünü göstərir. Bu hökmranlığın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Allah Öz qullarına hər hansı xeyirxahlığa doğru yolu asanlaşdırır və onları hər cür şərdən saxlayır. Ola bilsin ki, məhz buna görə, peyğəmbərlər çox vaxt öz dualarında Allahı özlərinin Rəbbi adlandırırdılar. Əslində, bu insanların məqsədi Allahın yalnız xüsusi hökmranlığı ilə bağlı idi.

Bu ayədə Fövqəluca Allah Özünü Aləmlərin Rəbbi adlandırır və bununla da vurğulayır ki, O tək yaradır, idarə edir və nemət verir. O zəngindir və Öz yaratdıq­larına ehtiyacı yoxdur. Əksinə, bütün yaradılmışlar Ona möhtacdır və hərtərəfli Ondan asılıdırlar.

ﭛ  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ    ﭠ  ﭡ

(1.3) “Mərhəmətli və Rəhimli Olana,

 (1.4) Din gününün Sahibinə!”

Hökmdar – səltənəti və hakimiyyəti Olandır və buna uyğun olaraq hökm ver­məyə və qadağalar qoymağa, mükafatlandırmağa və cəzalandır­mağa, Öz tabeliyində olanları hökmü altında saxlamağa tam haqqı vardır. Əsil hakimiyyətin kimə mənsub olması xeyir və şərin əvəzinin veriləcəyi Gün aydın olacaqdır. Bu – Qiyamət gününün vəsflə­rindən biridir. Həmin gün insanlar öz xeyirli və bəd əməllərinin əvəzini alacaqlar. Məhz həmən gün Allahın yaratdığı məxluqlar Allahın haki­miyyətinin möhkəmliyini, Onun ədalətinin və müdrikliyinin kamil­liyini  aydın görəcəklər. Onlar əvvəllər olduqları hər şeyi itirəcəklər. Hökmdarlar və onların təbəələri, kölələr və azad insanlar – hamısı Rəbbin qarşısında bərabər, Onun əzə­mətinə itaətkar və Onun qüdrəti önündə müti olacaqlar. Onlar Onun hökmünü gözləyəcək, Onun əcrini arzulayacaq və Onun intiqam alaca­ğından dəhşətə gələcəklər. Bax buna görə Allah Özünü xeyir və şərin əvəzinin veriləcəyi Günün Hökmdarı adlandırmışdır, halbuki Onun haki­miyyəti bütün zamanları əhatə edir.

   ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ 

(1.5) Təkcə Sənə ibadət edirik və təkcə Səndən yardım diləyi­rik”.

Bu o deməkdir ki, biz təkcə Sənə ibadət edir və təkcə Səndən yardım istəyirik. Ərəb dilinin qrammati­kasına uyğun olaraq, əvəzlik felin qarşısında durarsa, hərəkət, heç bir başqasına deyil, məhz ancaq xatırlanan şəxsə aid edilir. Buna görə şərh etdiyimiz ayə aşağıdakı mənanı daşıyır: biz Sənə ibadət edirik və başqa heç kimə ibadət etmirik, kömək üçün Sənə dua edirik və başqa heç kimə kömək üçün dua etmirik.

İbadət, kömək üçün duadan əvvəl yad edilmişdir və bu ifadə xüsusinin ümumiyə daxil edilməsinin nümunəsidir, çünki sadalanarkən ümumi olanı xüsusidən əvvəl qeyd etmək qəbul olunmuşdur. Bununla yanaşı sözlərin bu qaydada ardıcıllığı göstərir ki, Fövqəluca Allahın haqqı Onun qullarının haqqından üstündür.

İbadət – həm qəlbən və həm də bədənlə yerinə yetirilən və Allahın sevdiyi və bəyəndiyi bütün sözləri və əməlləri əhatə edən anlayışdır. Yardım haqqında dua – Fövqəluca Allaha, xeyir verməsi və şərdən qoruması üçün, yalvarışla yönəldilən və mütləq gerçəkləşə­cəyinə inam bəslənilən müraciətdir.

Məhz ibadət və kömək haqqında dua əbədi xoşbəxtlik əldə etməyin və hər cür bəladan xilas olmağın həqiqi vasitəsidir. Bundan özgə bir qurtuluş yolu yoxdur. Bax elə buna görə də çox vacibdir bilək ki, ibadət ancaq Allah üçün Onun Elçisinin (s. ə. s) Sünnəsinə tam uyğun olaraq yerinə yetirildikdə öz əsil mənasını kəsb edir. Bu iki şərti yerinə yetirmədikdə heç bir ibadətin mənası olmaz.

Kömək haqqında duanın ibadət formalarından biri olmasına baxmayaraq Fövqəluca Allah onun barəsində ayrıca qeyd etmişdir. Çünki hər hansı mərasimi yerinə yetirəndə Allahın qulu öz Rəbbinin köməyinə möhtac olur. Onun yardımı olmadan insan heç vaxt Allahın hökmlərini qüsursuz icra edə və günahlardan çəkinə bilməz.

ﭧ   ﭨ  ﭩ  ﭪ 

(1.6) “Bizi doğru yola yönəlt –”

Bu: bizə doğru yol göstər, ona yönəlt və o yolla getmək üçün kömək et, deməkdir. Bu aydın yol Allaha doğru aparır və Cənnətdə sona çatır. Bu yolu keçmək isə, haqqı dərk edənə və əməllərində onu rəhbər tutana müyəssər olacaqdır.

Bu, həm də o deməkdir ki: bizi doğru yola yönəlt və bizi o yolla apar. Birinci, İslama tərəf döndərilməyi və bütün başqa dinlərdən əl çəkməyi, ikinci isə, dini qanunları öyrənməyi və onları təcrübədə həyata keçirməyi nəzərdə tutur. Bu dua, İslamda ən faydalı, dərin və hərtərəfli dualardan biridir. Allah insanlara namazın hər rükətində bu sözlərlə Ona dua etməyi buyurmuşdur. Çünki hər bir insan Allahın köməyinə möhtacdır.

ﭫ  ﭬ  ﭭ   ﭮ  ﭯ  ﭰ  ﭱ   ﭲ  ﭳ  ﭴ  

(1.7) “qəzəbinə düçar olmuşların və azmışların deyil, nemət verdiklərinin yolu­na!”

Düz yol – Fövqəluca Allahın nemət bəxş etdiyi peyğəmbərlərin, doğru danışan möminlərin, şəhidlərin və təqvalıların yoludur. Bu, həqiqəti bildikdən sonra ondan üz çevirmişlərin və buna görə Onun qəzəbinə düçar olmuşların yolu deyildir. Məhz bu qismət yəhudilərə və onlara oxşayanlara nəsib olmuşdur. Bu, xristianlar və onlara oxşayanlar kimi, öz nadanlığı və yanlışlığı üzündən haqdan üz çevirərək azmışların da yolu deyildir.

Özünün ifadə və üslub yığcamlığına baxma­yaraq, bu surə özündə, Quranın o biri surələrində olmayan şeyləri ehtiva edir. Onda tövhidin üç tərkib hissəsi əks olunmuşdur. Tək Allahın hökmranlığına iman “aləmlərin Rəbbi” sözləri ilə ifadə edilmişdir. Ancaq Allahın ibadətə layiq olmasına iman, “Allah” adının özündə və “Təkcə Sənə ibadət edirik və təkcə Səndən yardım diləyirik” sözləri ilə bildirilir. Təkcə Allahın gözəl adların və kamil sifətlərin sahibi olmasına iman gətirilməsi “Əlhəmdulillah” (Allaha həmd olsun) sözlərindən irəli gəlir ki, bu barədə öncə bəhs etmişdik. Tövhidin bu tərkib hissəsi Fövqəluca Allahın Özünün təsvir etdiyi və Muhəmməd Peyğəmbərin (s. ə. s) Onu təsvir etdiyi bütün ad və sifətlərinə iman gətirməyi nəzərdə tutur. Eyni zamanda, Allahın sifət­lərinin həqiqi mənasını dəyişmək və onları məxluqların sifətlərinə oxşat­maq yolverilməzdir.

Bu surədə Muhəmmədin (s. ə. s) peyğəmbərli­yi­nin gerçəkliyinin dəlilləri vardır. Onlar “Bizi doğru yola yönəlt” sözlərində öz əksini tapmışdır. Həqiqətən, Peyğəmbərin (s. ə. s) şəriəti olmasaydı, bu mümkün olmazdı.

“Din gününün Sahibi” ifadəsində, insanların etdikləri əməllərə görə əvəzini hökmən alacaqlarına göstəriş vardır. Bu əvəz ədalətlə verilə­cəkdir, çünki “din” (“əvəz”) sözü məhz ədalətli qarşılıq verilməsini nəzərdə tutur.

Surə həmçinin qədərilərin və cəbbarilərin yanlış görüşlərini ifşa etməklə, insanların seçim haqqı olmasına baxmayaraq, mövcud olan hər şeyin Allahın qədərinə müvafiq baş verdiyini təsdiq edir. Bundan başqa surədə bütün bidət və zəlalət tərəfdarlarının nəzəriyyələri təkzib edilir, çünki “Bizi doğru yola yönəlt” sözləri müsəlmanları haqqı dərk etməyə və onları öz əməllərini lazımi qaydada yerinə yetirməyə yönəldir. Bidət, dində yenilikçilik və zəlalət tərəfdarla­rının hər biri isə, hökmən düz yoldan üz çevirirlər.

  Bununla yanaşı, bu surədə Fövqəluca Allaha səmi­miyyətlə qulluq etməyə və kömək üçün yalnız Ona dua etməyə çağırış vardır. “Təkcə Sənə ibadət edirik və təkcə Səndən yardım diləyirik” ayəsinin mənası da bundadır. Həmd yalnız aləmlərin Rəbbi Allaha məx­susdur!

\^

“ƏL-BƏQƏRƏ” (“İNƏK”) SURƏSİNİN

ŞƏRHİ

ﭑ       ﭒ  ﭓ  ﭔ 

Mərhəmətli və Rəhimli Allahın adı ilə!

ﭑ  ﭒ 

(2.1) Əlif. Ləm. Mim.

Biz artıq “Mərhəmətli və Rəhimli Allahın adı ilə!” sözlərinin şərhi haqqında yuxarıda bildirmişik. Quran surələrinin böyük bir hissəsinin başlanğıc gö­türdüyü “ayrı-ayrı hərflərə” gəldikdə isə, yaxşı olardı ki, onlara şərh verməkdən çəkinək, çünki bütün möv­cud şərhlərdən heç biri müqəddəs mətnlərə istinad etmir. Lakin iman sahibi olan hər bir şəxs qəti bilmə­lidir ki, bu hərflər əyləncə xatirinə deyil, bizim dərk edə bilmədi­yimiz müdrik niyyətlə bağlı nazil edilmişdir.

ﭓ  ﭔ  ﭕ   ﭖﭗ  ﭘﭙ  ﭚ   ﭛ  ﭜ 

(2.2)“Bu, qətiyyən şübhə doğurmayan, müttə­qilərə doğru yol göstərən bir Kitabdır”.

Bu elə bir əzəmətli Kitabdır ki, haqlı olaraq müqəddəs adlanır və özündə aydın həqiqəti, habelə, hətta əvvəlki Səmavi Kitablarda olmayan geniş bilikləri təcəssüm etdirir. Onun gerçəkliyi şübhə doğurmur və, nəzə­rə alsaq ki, əminlik şəkk gətirmənin əksidir, onda hər bir kəs onun həqi­qiliyinə inana, hər hansı şübhəni darmadağın etmək üçün ondan kamil biliklər mənimsəyə bilər. Bu inamı elə bir faydalı qayda təsdiq edir ki, ona görə, əgər qüsurun inkarı tərif bildirirsə, bu inkar kamilliyin əksinin olma­sını nəzərdə tutur. Bu qayda ədalətlidir, çünki sadəcə qüsurun inkarı hələ tərifləmək demək deyildir, ancaq hər hansı keyfiyyətin ortada olmamasına işarə edir.

Bütün deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Müqəddəs Quran insanlarda elə bir inam yaradır ki, onsuz heç kim doğru yolla gedə bilməz və məhz buna görə Fövqəluca Allah onu müttəqilər üçün doğru yolun yönəldicisi adlandırmışdır. Etibarlı yönəldici insanlara haqqı yanlışlıqlar­dan, şübhələrdən ayırmaqda kömək edir, onları, qullara xeyir verən yollar­la getməyə çağırır. Allah Quranı ən geniş mənada rəhbərlik adlandırır və yönəldici sözü işlətmir. O, onu, müəyyən məqsədə nail olmaq üçün rəh­bərlik və ya müəyyən şeyə rəhbərlik adlandırma­mışdır. Bu isə o deməkdir ki, Müqəddəs Quran həm bu dünya həyatında və həm də ölümdən sonra, xeyir gətirən hər şeyin yolunu insanlara göstərir. O, bütün əsas və ikinci dərəcəli məsələlərdə etibarlı rəhbərlik kimi, həqiqəti yalandan, sağlam düşüncələri isə yanlış baxışlardan fərqləndirməyə kömək edir. O, bu dün­yada və Axirət aləmində öz həyatını qurmağın qayğısını çəkərək doğru yolla necə getmək lazım olduğunu izah edir.

Digər bir ayəsində Fövqəluca Allah buyurur:“İnsan­lara doğru yolu gös­tə­rən, haqqı batildən ayırd edənin açıq-aydın dəlilləri olan Quran ramazan ayında nazil edilmişdir...”[10].  Çox maraqlıdır ki, burada Quran bütün insanlar üçün etibarlı rəhbərlik adlandırıl­mışdır, halbuki həm şərh etdiyimiz ayədə və həm də bir çox başqa yerlərdə o, ancaq təqva sahibləri üçün rəhbərlik adlandırılır. Bunun bir sıra izahları var.

Birincisi, Müqəddəs Quran, əslində, bütün bə­şəriyyət üçün misli görünməmiş doğru rəhbərlikdir, lakin bədbəxt kafirlər ona diqqət yetirmir­lər və Allah­dan bu Kitabını qəbul etmirlər. Onlar həqiqəti bilir, amma ondan faydalanmırlar, çünki bədbəxt məxluq­durlar. Əməlisaleh möminlər isə, doğru yola qayıtmağa kömək edən böyük bir əsasdan artıq bərk-bərk yapışmışlar. Bu əsas – onların, Allahdan qorxmaqdan ibarət olan təqvası­dır. Allah qorxusu dedikdə, Allahın qəzəbindən qorunmağa imkan verən əməllərin yerinə yetirilməsi, Onun hökmlərinə riayət edilməsi və Onun qoyduğu qadağalara hörmətlə yanaşılması nəzərdə tutulur. Onlar öz təqva­ları sayəsində doğru yola çıxdılar və böyük nemətə nail oldular. Fövqəluca Allah buyurur: “Ey iman gətirənlər! Əgər Allahdan qorxsanız, O sizə haqla nahaqqı ayırd etmə bacarığı verər, günahla­rınızdan keçər və sizi bağışlayar. Allah böyük lütf sahibidir”[11].  Bax buna görə, məhz təqva sahibi olan qullar Quran ayələrindən və səmavi əlamətlərdən faydalana bilirlər.

İkincisi, doğru rəhbərlik və öyüd-nəsihət iki növ olur. Bəziləri doğ­ru yola yönəldilir, digərləri isə doğru yolla getməyə ruhlandırılır. Təqva sahibi olan möminlər hər iki növ öyüd-nəsihətə nail edilirlər, yerdə qalan insanlara isə ikinci növ nəsihət verilmir. Onlara ancaq doğru yol göstərilir. Lakin Allah onları xeyirxah əməllər etməyə ruhlandırmır və buna görə belə öyüd-nəsihət və rəhbərlik kamil və tam hesab olunmur.

Sonra Fövqəluca Allah təqvalı iman sahiblərinin qəlbən etiqad etdikləri əqidədən və bədən hərəkətləri ilə yerinə yetirdikləri əməllərindən bəhs edir:

ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ   ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ 

(2.3) “O kəslər ki, qeybə iman gətirir, namaz qılır və Bizim onla­ra verdiyimiz ruzidən Allah yolunda xərcləyirlər”.

Həqiqi iman o imandır ki, Allahın elçilərinin verdikləri bütün xə­bər­lərin doğruluğunu, mütilik ifadə edən davranışınla tamamilə qəbul edə­sən. İnsan ancaq gördüyünə və hiss etdiyinə inanmaqla kifayətlən­mə­mə­lidir, çünki bu halda müsəlman kafirlərdən fərqlənmir. O, Allahın nazil etdiyi və Onun Elçisinin (s.ə.s.) xəbər verdiyi, öz gözü ilə görüb əmin olması mümkün olmayan qeybə iman gətirməlidir. Məhz belə iman müsəlmanı kafirdən ayırmağa imkan verir. Mömin, Allah və Onun Elçisinin (s.ə.s.) bildirdiyi bütün xəbərlərin həqiqiliyinə, onları öz gözü ilə görüb görməməsindən asılı olmayaraq, inanır.  O, başa düşəcəyi və öz ağlı ilə dərk edə biləcəyi xəbərlərlə, başa düşə bilmədiyi qeyb arasında heç bir fərq qoymur. Məhz bu keyfiyyəti onu, dərk edə bilmədiklərinə iman gətir­məyən kafirlərdən ayırır. Onlar öz dayaz ağılları ilə ilahi vəhyləri anlama­yaraq, başa düşməyə qabil olmadıqları qeybə aid nə varsa inkar edirlər. Onların təfəkkürü xəstə və pozulmuş olduğu halda, vəhyin gerçəkliyini qəbul edən və Allahın öyüd-nəsihətinə əməl edən möminlərin düşüncəsi sağlam və pakdır.

Qeybə iman gətirmək – Fövqəluca Allahın keçmişdə olmuş və gələcəkdə olacaq hadisələr haqqında verdiyi bütün xəbərlərə inanmaq deməkdir. Bu xəbərlərə, yəni Axirət günü baş verəcək hadisələr haqqında rəva­yətlərə, Allahın ilahi sifətlərinə dair və habelə bunlarla əlaqədar Allahın elçilərinin verdikləri bütün xəbərlərə iman gətirmək də daxildir. Elə buna görə mö­minlər Allahın sifətlərinə iman gətirir və onların, keyfiyyətini qavramaq qabiliyyətinə malik olmasalar da, gerçək­liyinə əmindirlər.

Möminlərin daha bir xüsusiyyəti – onların  na­mazı lazımınca qıl­ma­sıdır. Təqva sahibi olan möminlər namazı, sadəcə, müəyyən ayinləri yerinə yetirmək üçün qılmırlar. Namaz qılmaq dedikdə, namazın şərtləri və rüknlərinin və həmçinin vacib tələblərinin müvafiq qaydada yerinə yetirilməsi və özü də onların qəlbin və bədən üzvlərinin iştirakı ilə icra edilməsi və bu zaman tələffüz edilən kəlmələrin, yerinə yetirilən hərəkət­lərin dərk edilməsi nəzərdə tutulur. Belə namaz haqqında Fövqəluca Allah buyu­rur: “...Həqiqətən, namaz çirkin və yaramaz işlərdən çəkindirir...”[12]. Məhz belə namaz qula savab gətirir. Allahın qulu düşünərək qıldığı namaza görə savab qazanır. Bizim şərh etdiyimiz ayəyə gəldikdə isə, namaz dedikdə ayədə fərz və nafilə namazlar nəzərdə tutulur.

Namaz qılmaqla bərabər təqvalı dindarlar ianə paylayırlar. İanə zə­kat­dan, zövcələr, qohumlar, qullar üçün nəzərdə tutulan təminat xərcli­yindən və digər vacib sədəqələrdən və həmçinin xeyriyyəçilik məqsə­dilə verilən könüllü yardımlardan ibarətdir. Fövqəluca Allah bu ayəsində məhz kimə ianə vermək lazım olduğu barədə xəbər verməmişdir, çünki belə xeyriy­yəçilik məqsədləri və sədəqəyə ehtiyacı olanlar olduqca çoxdur və həm də nəzərə almaq lazımdır ki, öz Rəbbinə yaxınlaşmaq üçün yerinə yetirilən hər bir əməli sədəqə adlandırmaq olar.

Fövqəluca Allah göstərir ki, sədəqə kimi əmlakın ancaq kiçik bir hissəsini ianə vermək olar. Belə ehsan insanlara ziyan vurmur və onlara ağır gəl­mir. Əksinə, onlar bundan fayda əldə edir və öz qardaşlarına xeyir verir­lər. Fövqəluca Allah xüsusilə vurğulayır ki, insanlar var-dövləti öz qabiliyyət­lə­rinə görə əldə etmirlər. Mal-mülkü onlara Allah nəsib etmişdir və Qüdrətli Allah bu maddi nemətləri bəxş etməklə onları çoxsaylı digər məxluqları üzərində yüksəltdiyinə görə, insanlar Ona həmd etməyə, onlara bağışlan­mış var-dövlətdən öz imkansız qardaşlarına kömək məqsədilə paylamağa borcludurlar.

Quran ayələrinin çoxunda namaz zəkatla yanaşı xatırlanır, çünki namaz Allaha səmimi ibadətin rəmzidir, zəkat və sədəqə isə məxluqlara bəslənən gözəl münasibətdir. Həqiqətən, məhz Allaha səmimi ibadət və  yaradılmışlara yardım edilməsinə yönəldilən səylər xoşbəxtliyin rəhnidir, bu keyfiyyətlər olmadıqda isə, bədbəxtçiliyin rəhnidir.

ﭦ  ﭧ  ﭨ   ﭩ   ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ   

(2.4) “O kəslər ki, sənə nazil olana və səndən əvvəl nazil olanlara iman gətirir, Axirətə də yəqin­liklə inanırlar”.

Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun) vəhy yolu ilə nazil edilən Quran və Sünnədir. Fövqəluca Allah belə buyurur: “...Allah sənə Kitabı və Hikməti (Quranı və Sünnəni) nazil etdi...”[13]. Təqva sahibi olan dindarlar Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) gətirdiyi nə varsa, hamısına inanırlar və vəhylər arasında fərq qoymurlar. Onlar, nazil edilmiş Kitabın ancaq bir hissəsinə inanıb, digər hissəsini rədd edən, onu inkar edərək və yaxud Allahın və Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) şərhlərinin əksinə olaraq yanlış izah etməyə cəhd göstərən bidətçilərə aid deyillər. Ancaq bunlar özlərini bu tərzdə aparır və onların yanlış baxışlarını rədd edən müqəddəs mətnlərin mənasını təhrif edirlər. Əslində, onlar vəhylərin həqiqi mənasını etiraf etməyi və onlara lazımınca iman gətirməyi rədd edirlər.

Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) gəlməsinə qədər nazil edilmiş Kitab­lara gəldikdə isə, nəzərdə tutulan – səmavi Kitablardır. Bu Kitablara iman – Allahın elçilərinə və o Kitablarda yazılmış xəbərlərə imandan ibarətdir. Onların Tövrat, İncil (Əhdi-cədid) və Zəburdan ibarətdir. Bütün səmavi Kitablara və Allahın bütün elçilərinə iman – Allahın elçiləri arasında fərq qoymayan həqiqi mömin­lərin xüsu­siyyətidir. Bununla yanaşı onlar Axirət həya­tının varlığına da əmindirlər.

Ölümündən sonra insanın başına gələn bütün hadisələr Axirət hə­yatı adlandırılır. Allah qeyb aləminə iman gətirməyi xatırlatdıqdan sonra Axirət həyatını da xüsusilə qeyd etmişdir, çünki o, imanın əsas rüknlərin­dən və insanda qorxu, ümid və xeyirxah əməllər arzusu doğuran ən böyük amillərdən biridir. Etiqad məsələsinə gəldikdə isə, bu ad altında, özündə qətiyyən şübhə yeri qoymayan mükəmməl bilik nəzərdə tutulur ki, o, insanı daima fəaliyyət göstərməyə yönəldir.

ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷﭸ  ﭹ   ﭺ  ﭻ  ﭼ  

(2.5) “Onlar öz Rəbbindən gələn doğru yolda­dırlar. Məhz onlar nicat tapanlardır”

Yuxarıda sadalanan tərifəlayiq keyfiyyətlərə malik olan möminlər öz Rəbbindən gələn müdrik rəhbərliyə riayət edirlər. “Hüda” (“doğru rəhbərlik”) sözü müəyyən artiklsiz işlədilmişdir ki, bu da onların seçdik­ləri yolun möhtəşəmliyini vurğulayır. İnsanın sağlam baxışlara malik olması və düzgün əməllər etməsi üçün hansı rəhbərlik əzəmətli ola bilər? Ancaq belə bir rəhbərliyi haqlı olaraq gerçək adlandırmaq olduğu halda, bütün yerdə qalanlar yanlışlıqlardan başqa bir şey deyildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, doğru rəhbərlik xatır­lanarkən Fövqəluca Allah “alə” ön şəkilçisindən istifadə et­miş­dir ki, o, yüksək mövqeyə işarə edir, halbuki yan­lışlığı ifadə edərkən “fi” ön şəkilçisi işlədilmişdir ki, bu hazır­kı vəziyyətdə zəlalətə batmağa işarə vurur. Fövqəluca Allah buyurur: “...Elə isə biz və ya siz (ikimizdən biri) ya doğru yolda, ya da açıq-aydın azğınlıq içində­dir”[14]. Bu onunla izah edilir ki, doğru rəhbərlik onun tərəfini saxlayanı ucaldır, yanlışlıq isə onda batıb qalanı alçaldır.  

Sonra Fövqəluca Allah bildirir ki, təqvalı möminlər hökmən uğur qaza­na­caqlar. Bu o deməkdir ki, onlar istədiklərinə və onlara vəd edilənlərə nail olacaqlar və dəhşətli və xoşagəlməz nə varsa, hamısından xilas edi­ləcək­lər. Allah xüsusilə qeyd edir ki, onlar yeganə uğur qazananlardır, çünki onların yolu, böyük müvəffəqiy­yətə aparan yeganə yoldur, halbuki qalan bütün yollar insanı bədbəxtliyə, məhvə və ziyana uğradır. Məhz buna gö­rə, Fövqəluca Allah həqiqi iman gətirmiş şəxslərin sifətlərini xatırladandan sonra, öz imansızlıqlarını inadkarcasına müdafiə edən və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun) müqavimət göstərən kafirlərin sifətləri haqqında xəbər verir.

ﭑ     ﭒ  ﭓ    ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ    ﭙ      ﭚ   ﭛ  ﭜ 

(2.6) “Həqiqətən, kafirləri qorxutsan da, qor­xutmasan da, onlar üçün fərqi yoxdur, iman gətir­məzlər”.

Fövqəluca Allah kafirlik onların ayrılmaz sifətlərinə çevrilmiş imansızlar haqqında xəbər verir. Belə insanları kafirlikdən uzaqlaşdırmaq mümkün deyil, çünki onlar heç bir təbliğata, öyüd-nəsihətə baxmayaraq, kafirliyə etiqadlarında davam edəcəklər. Onlara cəza veriləcəyi haqqında xəbərdar­lıq etsən də, etməsən də, əsil imana tərəf üz döndərməyi rədd edəcəklər. Bilmək lazımdır ki, əslində, kafirlik, Allahın Elçisinin (ona Allahın sala­vatı və salamı olsun) təbliğ etdiyi dini tamamilə və ya qismən inkar et­məkdir. Kafirlər bu təbliğatdan xeyir götürmək istəmirlər, lakin həqiqəti bilərək, öz cahillikləri üzündən sonradan Allah qarşısında tövbə etmək imkanını əldən buraxırlar.

Fövqəluca Allah bu ayə ilə kafirlərin İslamı qəbul edəcəklərinə ümid bəsləməsini və onların iman gətirməkdən boyun qaçırmalarına məyus ol­masını Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun) sanki qadağan etmişdir. Sonra Fövqəluca Allah onlara iman gətirməyə səbəb olan maneələr haqqında bildirərək buyurur:

ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢﭣ  ﭤ   ﭥ  ﭦﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ 

(2.7) “Allah onların qəlblərini və qulaqlarını möhürləmiş, göz­lərinə də pərdə çəkmişdir. Onlar üçün böyük bir əzab vardır”.

Onların qəlbinə və eşitmə qabiliyyətinə vurulmuş möhür imanın kafirlərin qəlbinə daxil olmasına yol vermir və buna görə də onlar özlərinə xeyirli olan şeylərə əhəmiyyət vermir və qulaq asmırlar. Gözlərində olan örtük onların nədən xeyir əldə edə biləcəklərini görməyə mane olur. Elmə və xeyirxahlığa aparan bütün yollar onların qarşısında bağlanmışdır və onların nemət qazanacaqlarına ümid etmələri mənasızdır. Onlar bu imkan­dan məhrum edilmiş, qarşılarında haqq dinə aparan bütün yollar qapan­mışdır, çünki onlar özləri iman gətirməkdən boyun qaçırmış və əsil həqi­qət onlara aydın olduqdan sonra ona müqavimət göstərmişlər. Bununla əlaqədar Fövqəluca Allah buyurur: “Biz onların ürəklərini və gözlərini ilk dəfə ona iman gətirmədikləri kimi tərsinə çevirərik...”[15]. Bu dünyada kafirlərin cəzası budur, Axirət həyatında isə onları böyük cəza, əbədi Cəhənnəm əzabı və Qüdrətli Hökmdarın hədsiz qəzəbi gözləyir.

ﭬ  ﭭ      ﭮ  ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ     ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ  

(2.8) “İnsanlar arasında elələri də vardır ki, mömin olmadıq­ları halda: “Allaha və Axirət gününə inanırıq” – deyirlər”.

Fövqəluca Allah özlərini üzdə müsəlman kimi aparan, qəlbən isə kafir olan ikiüzlü münafiqlər haqqında xəbər verir. Bilmək lazımdır ki, burada ikiüzlü adı altında nümayişkaranə dindarlıq nəzərdə tutulur ki, onun arxa­sında gizlənən şər və şərəfsizlikdir. Bu tərif təkcə etiqadında münafiqlik olana deyil, davranışında münafiqlik olana da aiddir. Allahın Elçisi (ona Allahın salavatı və salamı olsun) bu barədə demişdir: “Müna­fiqi onun üç keyfiyyəti büruzə verir: o bir şey haqqında danı­şanda, yalan deyir; söz ve­rəndə yerinə yetirmir; ona etibar edildikdə, etibarı doğ­rultmur”. Hədi­sin başqa bir variantında deyilir: “Əsil münafiq aşağı­dakı dörd xüsu­siyyəti özündə cəm­ləşdirən kəsdir: ona etibar edildikdə, etibarı doğrult­mur; bir şey danışdıqda, yalan söyləyir; kimlə müqa­vilə bağla­yırsa, onu pozur; biri ilə mübahisə etdikdə, özünü ləyaqətsiz apa­rır”. Etiqadda mü­nafiqliyə gəl­dikdə isə, o, insanı İslamdan çıxarır. Qura­nın bu və digər surə­lərində, Fövqəluca Allah münafiqləri təsvir edərkən, məhz münafiqliyin bu sonuncu formasından bəhs edir.

İslam tərəfdarları arasında Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) Məkkədən Mədinəyə hicrət etməsinədək və hicrət etdikdən sonra Bədr döyüşü baş verənə qədər münafiqlər yox idi. Həmin döyüşdə Allah müsəlmanlara qələbə bəxş etdi, möminləri ucaltdı və Mədinədə yaşayan kafirləri rəzil etdi. Öz canlarından ötrü keçirdikləri qorxu hissi və müsəlmanları aldatmaq istəyi onlardan bəzilərini özlərini gözə soxmaq üçün İslama girməyə vadar etdi. Onlar bu yolla öz canlarını və var-dövlətini qoruyub saxlamağa ümid edirdilər. Zahiri görünüş etibarı ilə, onlar müsəlman görkəmində olsalar da, ancaq qəlbən kafir qalmışdı­lar. Belə olduqda, Allah möminlərə rəhm edərək, münafiqlərin xüsusiy­yət­lərini onlar üçün təsvir etdi ki, möminlər onları tanısın, onların söz­lərinə və əməllərinə aldanmasınlar və onların yaramazlıqlarından qoruna bilsinlər.

Fövqəluca Allah buyurur: “Münafiqlər, özlərinin qəlbində olanı xəbər verən bir surənin möminlərə nazil olmasından çəkinirlər...”[16]. Allah belə bir surəni nazil etdi və onda həmin mürtədlərin əsas xüsusiy­yətlərini təsvir etdi. Onlar bəyan edirlər ki, Allaha və Qiyamət gününə iman gəti­rib­lər. Amma əsil həqiqətdə onlar qəlblərində olmayanları deyirlər. Onlar – yalan­çıdırlar, çünki haqq dinə ibadət edənlərin sözləri baxışları ilə ziddiyyət təşkil etmir. İkiüzlü münafiqlərə gəldikdə isə, onlar öz sözləri ilə Allahı və Onun iman gətirmiş qullarını aldatmaq istəyirlər.

ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ   ﭿ    ﮀ  ﮁ  ﮂ 

(2.9) “Onlar Allahı və iman gətirənləri aldat­mağa çalışırlar. Halbuki yalnız özlərini aldadır və dərk etmirlər”.

Burada aldatmaq dedikdə, əsil münasibətini gizlətmək məqsədilə öz niyyətinə nail olmaq üçün süni bir münasibət göstərmək nəzərdə tutu­lur. Bunun əsasında münafiqlər Allahla və Onun qulları ilə öz münasibət­lərini qururlar. Lakin onlar ancaq özlərini aldadırlar və bu da çox qəri­bədir. Adətən, bir nəfər bir başqasını aldatdıqda, ya istədiyinə nail olur, ya da heç nə əldə edə bilməsə də, heç nəyi də itirmir. Amma münafiqlər özlərinə ziyan vururlar. Onlar sanki fitnə-fəsadı ona görə törədirlər ki, özlərini məhv etsinlər və özlərini aldatsınlar, çünki onlar Fövqəluca Allaha zərər vura bilməzlər və möminlərə də xətər yetirmək qüvvəsində deyillər. Onlar malını və canını xilas etmək üçün özlərini mömin kimi göstərərkən din­dar­lara az da olsa zərər vurmurlar. Onların fitnəkarlıqları ancaq özlərinə qarşı çevrilərək, onları biabırçılığa və dünyəvi həyatda şərəfsizliyə qərq edir. Hər dəfə, onlar müsəlmanların gücünü və qüdrətini görəndə həd­siz matəmə batırlar. Axirət günü isə onlar layiq olduqları əzablı, ağrıdıcı və dəhşətli cəzaya düçar ediləcəklər. Çünki onlar haqqı yalan saydılar, iman gətirməkdən boyun qaçırdılar və günaha qurşandılar. Lakin onlar o dərə­cədə cahil və axmaqdırlar ki, bunu dərk etmək iqtidarında deyillər.

ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈﮉ   ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ         ﮏ  ﮐ 

(2.10) “Onların qəlblərində xəstəlik vardır və Allah da onların xəstəliyini artırmışdır. Yalan söylədiklərinə görə də üzücü bir əzab çəkəcəklər”.

Bu ayədə xəstəlik adı altında şəkk-şübhə, inamsızlıq və münafiqlik nəzərdə tutulur. Bilmək lazımdır ki, qəlb iki xəstəliyin: saxta şübhələrin və alçaq ehtirasların təsiri altında pozula bilər. İmansızlıq, münafiqlik və bidət qəlbi korlayan şübhələr olduğu halda, zina, əxlaqsızlığa meyl və itaətsizlik alçaq həvəslərə aludəliyə aiddir. Fövqəluca Allah bununla əlaqədar buyurur: “...Əgər Allahdan qorxursunuzsa, yad kişi­lərlə nazlana-nazlana danışmayın, yoxsa qəlbində xəstəlik olan tamaha düşər...”[17]. Ayədə zinakarlığa alçaq meyldən bəhs edilir. Qəlb, bu iki xəstəlikdən xilas olduqdan sonra, sağlam adlandırıla bilər. Ancaq bu halda insan möhkəm iman və əqidə sahibi ola, itaətsizlikdən çəkinə və pis əməllərdən qoruna bilər.

Bu ayə fasiqi günah etməyə sövq edən Allahın müdrikliyinin dəli­lidir. Günahkarlar etdikləri cinayətləri üzündən özlərini cəzaya məhkum edən yeni-yeni günah əməllər törədirlər. Bu barədə Fövqəluca Allah buyurur: “Biz onların ürəklərini və gözlərini ilk dəfə ona iman gətirmədikləri kimi tərsinə çevirərik...”[18];

“...Onlar doğru yoldan sapdıqda, Allah da onların qəlbini sap­dırdı. Allah fasiqləri doğru yola yönəltməz”[19];

“Qəlbində xəstəlik olanlara gəlincə, o surə onların murdarlığı üstünə bir murdarlıq da artırır və onlar kafir qalaraq ölürlər”[20].

Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticə çıxır ki,  törədilmiş günaha görə cəza – növbəti günahların işlədilməsidir və bununla yanaşı, yerinə yetirilmiş xeyirxah əmələ görə əcr almaq – növbəti xeyirxahlıqdır. Fövqəluca Allah buyurur: “Allah doğru yolda olanların doğruluğunu artırar...”[21].

---

[1] Əraf, 7/199. (F.S.)

[2] Hicri 1376-cl ildə vəfat etmişdir. F.S.

[3] Ayənin şərhi: “Bu və buna bənzər ayələr, insanların iman gətirməli olduqları nə varsa, hamısını əhatə edir. Bilmək lazımdır ki, iman gətirmək dedikdə, əsas dini baxışlarda əqidə möhkəmliyi nəzərdə tutulur ki, bu da ruhun və bədənin etdiyi əməllərlə təsdiq olunur. Bu ifadədən belə anlamaq olar ki, iman, imanın bir hissəsi və nəticələrinin biri olan saleh əməllərin hamısını özündə birləşdirir. Əgər iman Quran ayələrində ayrıca xatırlanırsa, o həmişə İslamı və saleh əməlləri bildirir, əgər təkcə İslam qeyd olunursa, onda o, həmişə imanı və əməlisaleh nəzər nöqtələrini əks etdirir. Əgər onlar ikisi birlikdə yad edilirsə, onda iman adı altında qəlbdə olan əqidə, İslam adı altında isə, açıq şəkildə həyata keçirilən saleh əməllər nəzərdə tutulur. Eyni şeyi imanın saleh əməllərlə yanaşı xatırlandığı ayələr haqqında da demək mümkündür”. Tərc. F.S.

[4] Bu ayənin şərhi də yuxarıdakı (Bəqərə, 2/136) kimi böyük məharət və bacarıqla verildiyi üçün, onu burada göstərməyi lazım bilmədim. Tərc. F.S.

[5] Şeyx Əbu Zeydin dəqiqləşdirmədiyi bu ayə Əhzab surəsinin 13-cü ayəsidir. Tərc. F.S.

[6] Qeybə aid elmlərdən biridir. Tərc. F.S.

[7] Burada İbn Teymiyyədən gətirilən sitat sona yetir. Tərc. F.S.

[8] Qadağa, qadağan edilənə zidd olan hərəkətin (əməlin) icrasını nəzərdə tutur. F.S.

[9] Mütəşabeh - Müqəddəs Quranda mənası qapalı olan, bir çox mənalar verə bilən, təfsirində çətinlik çəkilən ayə və sözlərə deyilir. Qiyamətin təsviri, Cənnət nemətləri, Cəhənnəm əzabı və s. haqqındakı ayələrin ifadələri mütəşabehdir. Tərc. F.S.

[10] Bəqərə, 2/185

[11] Ənfal, 8/29

[12] Ənkəbut, 29/45

[13] Nisa, 4/113

[14] Səba, 34/24

[15] Ənam, 6/110

[16] Tövbə, 9/64

[17] Əhzab, 33/32

[18] Ənam, 6/110

[19] Saff, 61/5

[20] Tövbə, 9/125

[21] Məryəm, 19/76