Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. II c. 5.96-5.110 ayələr

Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. II c. 5.96-5.110

 

(5.95) “Ey iman gətirmişlər! Ehramda olarkən ovlanmasına yol verilən heyvanı öldürməyin. Əgər sizdən kimsə qəsdlə onu öldürərsə, kəffarəsi tələf etdiyi heyvana bərabər olmalıdır. Bu barədə (qurbanlıq heyvanın ovlanana bərabər olması haqqında) qərarı sizdən iki nəfər ədalətli kişi çıxarır və o qurbanlıq Kəbəyə çatdırılmalıdır və yaxud günahın yuyulması üçün kasıblar yedizdirilməli və ya bərabər miqdarda oruc tutulmalıdır ki, (günahkar) əməlinin ziyanını dada bilsin. Allah keçmiş günahları bağışlayır, lakin kimsə buna qayıdarsa, Allah ondan qisas alar. Allah Qüdrətlidir və Qisasalan­dır”.

Allah, həcc və ya ümrə ziyarəti zamanı ehramda olarkən ovlanmasına icazə verilmiş heyvanı öldürməyi haram etmişdir. Bu qadağan ovlanmasına yol verilən hey­van­ların öldürülməsinə səbəb olan istənilən əmələ şamil edilir və buna görə zəvvar ehramda olarkən ovda iştirak edə, onu nişan verə, göstərə və onun öldürülməsində yardımçı ola bil­məz. Bundan başqa, o, onun üçün tutulmuş və ya öldürülmüş ovu yeyə bilməz. Bir sözlə, ehramda olan müsəlmana, ehrama girənə qədər ovlanmasına yol verilən heyvanları öldürmək və ya ovlamaq qadağan edilir və bu qadağa bu əzəmətli mərasimin böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayır.

Əgər zəvvar ov heyvanını qəsdlə öldürərsə, onda o, kəffarə ödəmək məqsədilə bir baş dəvə, inək və ya qoyun kəsməli və sonra onu qurbanlıq kimi paylamalıdır. Qurban kəsilən heyvan ovda öldürülənə oxşamalı və bu barədə hökm verənlər iki nəfər ədalətli, dini qanunları və heyvanların oxşarlığını ayırd edə bilən müsəlman olmalıdır.

Həm də bu məsələdə səhabələrin rəylərinə istinad olunmalıdır. Onlar müəyyən etmişlər ki, göyərçinin öldürülməsinə görə - qoyun, dəvəquşuna görə - dişi dəvə, vəhşi inəyin öldürülməsinə görə isə inək qurban kəsilməlidir. Beləliklə, hər öldürülən heyvan üçün ona bərabər qurban kəsilməlidir. Əgər öldürülən heyvanın heyvanlar arasında bənzəri yoxdursa, onda onun kəffarəsi kimi, onun dəyəri ianə edilir. Bu qayda məhv edilmiş istənilən mülkiyyətə aid edilir.

Əgər zəvvar bu günahını yumaq üçün qurban verməyə hazırlaşırsa, o, qurbanlıq heyvanı Məscidülharamda kəsməlidir. Öldürülmüş heyvanın oxşarı olan heyvanı qurban vermək əvəzinə kasıbları yedizdirməyə icazə verilir. İslam alimlərinin əksəriyyəti hesab edirdilər ki, qurban kəsilməli heyvanın növü müəyyənləşdirildikdən sonra, zəvvar onun dəyəri miqdarında ərzaq məhsulları almalı və hər bir kasıba əla növlü bir mudd buğda və ya başqa növ ərzaqdan yarım saa verməlidir. Bunun əvəzində, zəvvara, yedizdirməli olduğu hər kasıb üçün bir gün oruc tutmasına icazə verilir. Bu əvəzetməyə ona görə icazə verilir ki, insan törətdiyi əməlin nə dərəcədə ziyanlı olduğunu dərk edə bilsin.

Bu ayədə ovlanmasına icazə verilən heyvanın təkcə qəsdən öldürülməsi xatırlanır, hərçənd zəvvar heyvanı səhvən belə öldürərsə də, törətdiyi əməlin əvəzini ödəməlidir. Bu qayda, insanların toxunulmaz olan sağlamlığına və ya əmlakına zərər vuran şəxslərin hamısına şamil edilir. Əgər bir adam, heç bir haqqı olmadan şüurlu surətdə bir başqasını şikəst edərsə və ya onun malını məhv edərsə, o, törətdiyi əmələ görə məsuliyyət daşıyır və buna görə Allah belə hallar üçün müvafiq cəza və əvəz müəyyənləşdirmişdir. Əgər insan bu əməli qəsdlə etməmişdirsə, onda o, ancaq etdiyinin əvəzini verir, cəza isə almır. İslam alimlərinin əksəriyyəti bu rəyi dəstəkləyirlər. Buna baxmayaraq, bu ayənin aydın mənasına istinad edən ən səhih rəyə görə, ovlanmasına yol verilən heyvanın qərəzsiz öldürülməsi günah deyil və ona görə zəvvardan günah yuyan əməllər yerinə yetirməsi tələb olunmur.

(5.96) “Sizin üçün bir dolanacaq vasitəsi olsun deyə, (ehramda ikən) dəniz ovu və onu yemək sizə də, yolçulara (səfərdə olanlara) da halal edildi. Ehramda olduğunuz müddətdə isə quruda ov etmək sizə haram buyuruldu. Hüzuruna topla­nacağınız Allahdan qorxun!”

Ovlanan heyvanlara həm quruda və həm də dənizdə yaşayan heyvanların aid olduğunu nəzərə alaraq, Fövqəluca Allah ovlanan dəniz heyvanlarını istisna edir və ehramda olarkən onları ovlamağa icazə verir. Ovlanan dəniz heyvanları adı altında diri dəniz hey­vanları, dəniz qidası adı altında isə dənizin ölü məskunları nəzərdə tutulur. Bu o deməkdir ki, dəniz cəmdəkləri (leşləri) ilə qidalanmaq olar. Allah bu nemətlərlə qidalanmağı insanlara ona görə icazə verir ki, onlar öz həmkarları ilə birlikdə bundan faydalana bilsinlər. Lakin onlara quru ərazidə ehramda olduqları müddət ərzində ov etmək qadağan olunmuşdur.

Ərəb sözü olan “seyd”-i (“ov qəniməti”) leksik baxımdan təhlil edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, burada söhbət ancaq vəhşi heyvanlardan gedir, çünki ev heyvanlarını ovlamırlar. Bunlar, ətinin yeyilməsinə icazə verilmiş heyvanlar olmalıdır, çünki ətinin yeyilməsi haram edilmiş heyvanları ov heyvanı adlandırmaq olmaz.

Bunu izah etdikdən sonra Allah insanlara əmr edir ki, dini hökmləri yerinə yetirərkən və Onun qadağalarını pozmaqdan çəkinərək, Ondan qorxsunlar. İnsanlara bunu başa düşməyə, onların Onun hüzurunda toplanacaqları xəbəri kömək göstərə bilər və o zaman O, Allahdan qorxan təqvalıları hədiyyələrlə mükafatlandıracaq və belə olmayanları isə cəzaya layiq görəcəkdir.

 
 

(5.97) “Allah Beytülhəram (müqəddəs ev) olan Kəbəni haram ayı (zülhiccəni), (Kəbəyə gətirilən) boyunları bağsız və bağlı (boyunlarına nişan taxılmamış və taxılmış) qurbanları insanların (dini və dünyəvi işlərinin) düzəlib sahmana düşməsi üçün bir yol müəyyən etdi. Bu ona görədir ki, Allahın göylərdə və yerdə nə varsa (hamısını) bilməsini, özü də Allahın hər şeyi (layiqincə) bilən olmasını siz də biləsiniz!”

Fövqəluca Allah xəbər verir ki, Beytülhəram insanlar üçün istinadgahdır, çünki ona eh­ti­ram göstərməklə onlar öz ruhani və dünyəvi əmin-amanlığının qayğısına qalırlar, İslama olan bağlılıqlarını kamilləşdirir və günahlarının yükündən xilas olurlar. Beytülharama ziyarətə gedərək insanlar çoxlu mükafata və böyük nemətlərə nail olur, öz mallarını qurban verir və böyük çətinliklərin üstündən adlayıb keçirlər. Müxtəlif millətlərdən olan müsəlmanlar ən geniş yollarla axın kimi oraya axışıb gəlir, bir-biriləri ilə tanış olur, bir-birilərinə kömək edir, birlikdə ümumi problemləri müzakirə edir və onlara dini və dünyəvi işlərində faydalı olan möhkəm əlaqələr yaradır. Fövqəluca Allah buyurur: “Belə ki, öz mənfəətlərinin şahidi olsunlar və məlum günlərdə Allahın onlara ruzi verdiyi (dördayaqlı) heyvanların üstündə (onları qurban kəsərkən) Onun adını çəksinlər (bismillah desinlər)...” (Həcc, 22/28).

Kəbənin insanlar üçün istinadgah olmasına görə bəzi alimlər hesab edirdilər ki, hər il həccə getmək bütün müsəlman milləti üçün məcburi hökmdür və əgər müsəlmanlardan heç kim həccə getməsə, buna görə ziyarətə getməyə imkanı olan hər bir kəsin üstünə günah düşəcəkdir. Bundan başqa, əgər müsəlmanlardan heç kim həccə getməsə, onda onlar öz istinadgahından məhrum olarlar və belə olduqda, Qiyamət günü başlayar.

Qurbanlıq heyvanlar və ən layiqli qurban sayılan boyunbağı taxılmış heyvanlar da həmçinin insanların istinad edəcəkləri vasitələrdəndir, çünki o heyvanlar onlara böyük fayda və nəhəng mükafatlar gətirəcək. Allah bu hökmləri ona görə vermişdir ki, onlar yerdə və göydə olan hər şeyin Ona məlum olduğunu başa düşsünlər. O, Müqəddəs məscidi Öz qullarının xeyri üçün yaratmışdır. Axı, Ona məlum idi ki, o, onlara dini və dünyəvi işlərində fayda gətirəcəkdir.

 
 

(5.98) “Bilin ki, Allahın əzabı şiddətlidir və Allah Bağışlayandır, Rəhmedəndir!”

Bu iki həqiqət haqqında biliklər qəlbinizi tərk etməməlidir və siz onlara qəti əmin olma­lısınız. Siz bilməlisiniz ki, Allah itaətsizlik göstərənləri həm bu dünyada və həm də Axirətdə ağır cəzaya düçar edə bilər. Bununla yanaşı, O, tövbə edib, Ona tabe olan hər kəsi ba­ğışlaya və əfv edə bilər. Bu bilik sizə Allahın verəcəyi cəzadan qorxmağa və Onun bağışlayacağı və müka­fatlandıra­cağına ümid bəsləməyə kömək edər və belə olduqda, siz həmişə  bu iki sifətə uyğun olaraq rəftar edərsiniz.

 

 (5.99) “Peyğəmbərin üzərinə düşən vəzifəsi ancaq (Allahın əmrlərini insanlara) təbliğ etməkdir. Allah üzə çıxartdıqlarınızı və gizlətdiklərinizi (hamısını) bilir!”

Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yeganə vəzifəsi vəhyi insanlara çatdırmaqdı və o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), bu vəzifəni, ona tapşırıldığı kimi yerinə yetirdi. Əlbəttə ki, Kainatda baş verənlər onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) sərəncamında deyildi və bunun əvəzində Allah qullarının nəyi aşkar etdikləri və nəyi gizlətdikləri haqqında hər şeyi bilirdi. Allah Öz biliyinə uyğun olaraq, onların hər birinə, layiq olduqlarının əvəzini verəcəkdir.

 (5.100) “(Ey Elçim!) De: “(Ey insan!) Murdar (haram) şeyin çoxluğu xoşu­na gəlsə belə, murdarla təmiz (haramla halal) bir ola bilməz”. Ey ağıl sahibləri, Allahdan qorxun ki, nicat tapasınız”.

Allah Peyğəmbərinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) tapşırır ki, insanları pisliklərdən çəkindirsin, onları xeyirxah işlər görməyə ruhlandırsın və onlara izah etsin ki, murdar şeylərlə halal olanlar heç vaxt bir-biri ilə bərabər tutula bilməzlər. İman heç vaxt kafirliklə, itaət üsyankarlıqla, Cənnət sakinləri Cəhənnəmdə əzab çəkənlərlə, murdar əməllər saleh əməllərlə və haram yollarla mal-mülk əldə edənlərlə halal zəhmətlə qazanılmış əmlakla müqayisə oluna  bilməz. Əgər hətta murdar şeylərin çoxluğu insanı heyran qoysa belə, o ona heç bir fayda verməz, əksinə, onun dindarlığına və maddi rifahına ziyan vurar.

Sonra Allah ağıl sahiblərinə əmr edir ki, təqvalılığa etiqad etsinlər. Fövqəluca Allah sağlam mühakimə yürütmək qabiliyyəti və doğru baxışları olanlara layiq olduqlarına görə müraciət edir ki, onlara xüsusi diqqət yetirilsin, çünki onlar xeyirxah təşəbbüslər üçün yarıyırlar. Allah xəbər verir ki, insanların uğur qazanması onların Allahdan nə dərəcədə qorxmalarından asılıdır. Bunun mahiyyəti – insanın hansı səviyyədə öz Rəbbinin hökm­lərinə və haramlarına layiqincə riayət etməsindən ibarətdir. Təqvalı olmağa etiqad edən hökmən uğur əldə edəcək, kim isə ondan boyun qaçırsa, ziyana düşəcək və böyük mənfəətdən məhrum olacaqdır.

 (5.101) “Ey iman gətirənlər! Sizə bəlli olunca qanınızı qaraldacaq şeylər barəsində soruşmayın. Əgər onlar haqqında Quran nazil edildikdə soruşsanız, onlar sizə aydın olar. (Lakin pis vəziyyətdə qalar və kədərlənərsiniz). Allah onları (indiyə qədər verdiyiniz bu cür sualları) bağışladı. Allah bağışlayandır, həlimdir! (Bən­də­lə­rinə əzab verməkdə tələsən deyildir!)”.

Allah Öz iman gətirmiş qullarına, onlara yenicə məlum olan və qanlarını qaral­da­caq və narahat edəcək şeylər haqqında soruşmağı qadağan edir. Bu, Allahın Elçisindən (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) öz valideynləri və onların Cənnət bağlarında və ya Cəhənnəmdə yeri haqqında soruşan bəzi səhabələrin suallarına aid idi və halbuki bu barədə əldə edəcəkləri biliklər onlara yaxşı bir şey vəd etmirdi. Bu həmçinin qeyri-adi hadisələr haqqında verilən sualla­ra və ya soruşulması ardınca ağır hökmlər nazil edilməsinə səbəb ola biləcək və hətta müsəlmanları çətin vəziyyətə sala biləcək və yaxud da tamamilə faydasız suallara aiddi.

Allah bu barədə sual verməyi qadağan etdi. Ardınca belə arzuolunmaz nəticələrə səbəb olmayacaq suallara gəldikdə isə, müsəlmanlara belə sualları vermək əmr olunurdu, çünki Fövqəluca Allah bununla əlaqədar buyurur: “...Bilmirsinizsə, Zikr sahiblərindən soruşun” (Nəhl, 16/43).

Allah bildirir ki, səhabələr Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əlverişli vaxtda – Quran nazil edilən zaman aydın olmayan və başa düşül­mə­yən ayələrlə əlaqədar sual ver­səydilər, yəni, vəhyin göydən nazil edilməsi hələ mümkün olduğu bir şəraitdə sual ver­­səydilər, onda onlar izahat alar və həqiqəti öyrənə bilərdilər. Lakin səhabələr bunu etmədik­ləri halda, digər müsəlmanların hamısı, Allahın üstündən keçdiyi məsələləri müzakirə etməkdən çəkinməlidirlər.

O, Öz qullarına bu aydın olmayan məsələlərlə bağlı olan şeyləri bağışladı və elə onların əmin-amanlığı xatirinə bu mətləbin üstündən keçdi. O, onlara iltifat göstərərək, Vəhydə haqqında heç nə deyilməmiş hər şeyi etməyə imkan verdi. Bağışlama, səbirlilik və mərhəmət Onun ayrılmaz sifətləridir və insanlar Onun bağışlamasına can atmalı, Onun mərhəməti və lütfkarlığına sığınma­lıdırlar.

 †(5.102) “Sizdən əvvəl bir tayfa (belə lüzumsuz şeyləri) soruşmuş, sonra da buna görə (onlara aid olan hökmləri inkar edib yerinə yetirmədikləri üçün) kafir olmuşdu”.  

Sizdən əvvəl insanlar müsəlmanlara verilməsi qadağan edilmiş suallar vermişdilər. Onlar bunu,  həqiqəti bilmək istəmədikləri halda, öz inadcıllıqlarına görə etmişdilər. Onlar verdikləri suallara cavab aldılar, amma sonra kafir oldular. Bir səhih hədisdə rəvayət edilir ki, Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) demişdir: “Sizə qadağan etdiyimdən çəkinin, sizə əmr etdiklərimi isə öz imkanınız daxilində yerinə yetirin, çünki sizdən əvvəlkiləri çox sual vermək və öz peyğəmbərlərinə etiraz etmək məhv etdi”.

(5.103) “Bəhirə, saibə, vəsilə və hamı (onların) heç birisini Allah (sizin üçün mü­əyyən edib) qanuni buyurmamışdır. Lakin kafirlər Allaha qarşı yalan uydu­rurlar. Onların (kafirlərə uyan camaatın) əksəriyyəti isə (bu cür iddiaların Allaha qarşı böhtan, iftira olduğunu) dərk etmirlər”.

Allah, Onun iradəsinin əleyhinə olaraq dini qanunlar uyduran və Onun halal etdiyindən bəzi şeyləri qadağan edən müşrikləri qınayır. Onlar öz nöqsanlı baxışlarına istinad edərək özləri özlərinə bəzi heyvanlardan istifadə etməyə qadağa qoymuşdular və onlar üçün xüsusi adlar tapmışdılar ki, bu, Allahın nazil etdiklərinə tamamilə zidd idi. Məhz buna görə O buyurur ki, bəhirə, saibə, vəsilə və ham barədə heç bir hökm çıxarmamışdır. 

“Bəhirə” dişi dəvə idi və müşriklər onu müqəddəs hesab edirdilər. Onlar onun qulağını yarıb ona minməyi, onunla yük daşımağı qadağan etmişdilər. Müəyyən yaşa çatan dişi dəvəni, inəyi və ya qoyunları “saibə” adlandırır və onları müqəddəs sayırdılar. Müşriklər onlara minmir, onlarla yük daşımır və ətlərini yemirdilər. Həmçinin müşriklər mallarından nəzir etdiklərini  nəzarətsiz buraxaraq ona da “vəsilə” adı qoyurdular. Müşriklər “ham” deyə adlandırdıqları dəvəni onlara məlum səbəblərə görə minilməkdən və yük daşıdılmaqdan qoruyurdular.

Müşriklər bu qadağaları əllərində heç bir sübut və dəlilləri olmadan qoymuşdular. Onlar Allaha böhtan atırdılar və bunun səbəbi də onların nadanlığı və düşüncəsizliyiydi. Buna görə də Allah buyurur ki, onların əksəriyyəti dərrakəsiz adamlarıydılar. Onlar müqəddəs mətnlərə və ağıllı dəlillərə istinad etmir və cahillik və ədalətsizlik üzərində qurduqları öz baxışları ilə azdırılırdılar.

  (5.104) “Onlara: “Allahın nazil etdiyinə və Peyğəmbərə tərəf gəlin!” – de­yil­di­yi zaman: “Atalarımızın getdiyi yol bizə yetər” – deyə, cavab verirlər. Bəs ata­ları heç bir şey bilməyib doğru yolda deyildilərsə necə?!”

Müşriklərə Allahın nazil etdiyinə və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) tərəf gəlmələrini təklif etdikdə, onlar boyun qaçırır və “Ata-babalarımızın etiqad etdiyi din, o hətta doğru olmasa da və Allahın cəzasından qurtulmağa kömək etməsə də, bizə bəsdir” sözləri ilə üz döndə­rir­dilər. Əgər onların ata-babaları ağıllı və elm sahibləri olsaydılar, onda onların bu dedikləri daha az təhlükəli olardı, lakin onların ata-babaları elmə malik olmayan düz yolla getməyən ağılsız axmaqlardılar.

Vay o şəxsin halına ki, doğru biliklərdən məhrum və sağlam düşüncəyə malik olmayan insanlara kor-koranə tabe olur! Vay o şəxsin halına ki, Allahın nazil etdiyini rəhbər tutmaqdan və Allahın elçilərinin yolu ilə getməkdən boyun qaçırır, halbuki məhz bu yol insanın qəlbini biliklə, imanla, düzlüklə və etiqadla doldurur.

(5.105) “Ey iman gətirənlər! Nəfslərinizi qorumaq sizin borcunuzdur. Siz doğru yolda olsanız, (haqq yoldan) azanlar sizə heç bir zərər yetirə bilməzlər. Hamınızın axır dönüşü Allahadır. Allah etdiyiniz əməllər barəsində sizə xəbər verəcəkdir!”

Allah möminlərə səhvlərini düzəltməyə can atmalarını əmr edir ki, kamilliyə nail olsunlar və doğru yolla sədaqətlə getsinlər. Əgər onlar islah olsalar və möminliyə ucalsalar, onda doğru yoldan çıxan və haqq dinə etiqad etməkdən boyun qaçıran azmışlar artıq bir daha onlara zərər vura bilməzlər, ancaq özlərinə ziyan edərlər. 

Bu o demək deyil ki, qul ətrafındakıları yaxşı işlər görməyə və pis əməllərdən çəkindirməyə çağırmaqdan boyun qaçırarsa, özünə zərər vurmaz, çünki insan bütün zəruri hallarda belə davranmayınca, doğru yola tam gələ bilməz. Əgər o, insanları qına­nılan əməllərdən əli və ya dili ilə çəkindirməyi bacarmırsa, onda o, onları itaətsizliklərinə ürəyində məzəmmət etməlidir və ancaq belə olduğu halda, ətrafdakıların yolunu azması ona zərər verməz. Qiyamət günü başladıqda isə bütün məxluqlar Fövqəluca Allahın hüzurunda toplanacaq və O, onlara etdikləri bütün yaxşı və pis əməlləri haqqında xəbər verəcəkdir.

 

 (5.106) “Ey iman gətirənlər! Sizlərdən hər hansı birinizi ölüm haqladıqda vəsiyyət vaxtı aranızdan iki ədalətli şəxsi, səfərdə olduğunuz zaman başınıza ölüm müsibəti gəldikdə isə özünüzdən (müsəlman) olmayan iki nəfəri şahid tutun. Əgər (bu qeyri-müsəlman şahidlərin doğruluğuna) şübhə etsəniz, namazdan (əsr, ikindi namazından) sonra hər ikisini tutub saxlayın və onları: “Andımızı qohumlarımıza belə heç bir qiymətə satmarıq (qohumlarımızın lehinə belə yalandan şəhadət ver­mə­rik) və Allahın şahidliyini gizlətmərik. Yoxsa, şübhəsiz ki, günahkarlardan olarıq”, - deyə Allaha and içdirin!”

Fövqəluca Allah hekayət formasında iki şahidin iştirakı ilə vəsiyyət edilməsinə hökm verir. İnsan ölümünün yaxınlaşdığını hiss edir və onun əlamətlərini görürsə, onda o, iki nəfər etibara layiq müsəlmanı şahid çağırmaqla vəsiyyətini yazmalıdır. Zəruriyyət yarandıqda və müsəlmanlar olmadıqda, iki nəfər yəhudinin, xristianın və yaxud digər din tərəfdarlarının şahidliyi ilə razılaşmaq mümkündür.

Fövqəluca Allah, ölüm insanı hətta səfər zamanı yaxaladıqda da vəsiyyət üçün insanları çağırmağı əmr etmişdir. Bu o deməkdir ki, belə şəraitdə onların şahidliyi qəbul edilmə­lidir. Onların şahidliyinin doğruluğuna əmin olmaqdan ötrü onları, insanların ehtiram göstərdikləri proses olan namazdan sonra saxlamalıdırlar ki, onlar şahidliklərinin doğru olması, təhrif edilməməsi və dəyişilməməsi barədə Allaha and içsinlər. İnsanlar şahidlərə şübhə etdikdə onlar bunu etməlidirlər. Əgər onlara inanırlarsa, and içməyə ehtiyac qalmır. And içərkən onlar deməlidirlər: “Biz yalan danışmırıq və andımıza görə dünyəvi mənfəə­ti satın almırıq və hətta bu bizim öz qohumumuza aid olsa belə, biz öz qohumu­muzun maraqlarını güdmərik. Biz öz şahidliyimizi Allah qarşısında gizlətmirik. Əksinə, biz eşitdiklərimizi olduğu kimi çatdırırıq. Əgər biz onu gizlətsək - əsil günahkarlarıq”.

  (5.107) “Əgər onların (bu qeyri-müsəlman şahidlərin yalan yerə and içmək və yalandan şəhadət verməklə) günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman onların yerini (həmin şahidlər tərəfindən) haqsızlığa məruz qalmış (varislərdən ölənə) daha yaxın (mirası almağa daha layiq) olan başqa iki nəfər tutar. Onlar: “Həqiqətən, bizim şahidliyimiz onların hər ikisinin şahidliyindən daha doğrudur. Biz (yalandan and içib) həddi aşmadıq. Əks təqdirdə, biz şübhəsiz ki, zalımlardan olarıq”,- deyə Allaha and içərlər”.

(5.108) “Bu (hökm) onların (əvvəlki şahidlərin) şəhadəti olduğu kimi vermə­ləri və andlarının sonradan başqa andlarla rədd edilməsindən qorxmaları üçün daha münasib bir üsuldur. Allahdan qorxun və (Onu) eşidin. Allah fasiq qövmü doğru yola yönəltməz!”

Əgər dolayı sübutlar hər iki şahidin yalan danışdıqlarını və onlara bəslənən etibara xəyanət etdiklərini göstərərsə, onda mərhumun varislərindən olan iki nəfər ən yaxın qohumlarından olan kişi Allaha and içməli və deməlidirlər: “Bizim şahidliyimiz onların şahidliyindən etibarlıdır, çünki onlar yalan danışdılar, vəsiyyəti təhrif etdilər və onlara göstərilən etibara xəyanət etdilər. Əgər biz də ədalətsizcəsinə rəftar etsək haram edilmiş hədləri aşmış olar və yalançı şahidlik edər və əsil zalımlardan olarıq”.

Bu şahidliyin mahiyyətini, onun təsdiq olunmasını və şahidlərin yalanı aşkar edildiyi təqdirdə mərhumun qohumları tərəfindən onun təkzib edilməsinin mümkünlü­yünü açıqlayaraq, Fövqəluca Allah buyurur ki, belə hallar şahidləri həqiqəti söyləməyə sövq edir. Əks halda onların andları mərhumun varisləri tərəfindən qəbul olunmaya və təkzib edilə bilər. Allah haqq Təlimi dinləmək və göstərdiyi səmt ilə getmək istəməyən fasiqləri doğru yola yönəltmir.

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, əgər ölüm insanı səfər zamanı və ya digər oxşar hallarda, yəni yanında iki şahid və ya etibar ediləsi insanlar olmadıqda haqlayarsa, onda o, iki ədalətli müsəlmanın iştirakı ilə vəsiyyət edir. Ancaq o təkcə iki nəfər kafir şahid tapa bildikdə, ona onların iştirakı ilə vəsiyyət etməyə icazə verilir. Lakin onlar kafir olduqlarına görə mərhumun varisləri onların doğruçuluğuna şübhə edə bilərlər və belə olduqda, şahidlər namazdan sonra onlara göstərilən etibara xəyanət etmədiklərinə, yalan söyləmədiklərinə, vəsiyyəti dəyişmədiklərinə və təhrif etmədiklərinə görə and içməli­dir­lər. Bu andla şahidlər istənilən şübhəni özlərindən uzaqlaşdıra bilərlər. Lakin əgər mər­humun qohumları onlara inanmasalar, çünki dolayı sübutlar yalan şahidlik etdiklərinə işarə edəcək, onda mərhumun varislərindən iki nəfər istəyərsə, onların şahidliyinin əvvəlkilərin şahidliyindən daha doğru olacağına və əvvəlki şahidlərin xəyanət etdikləri və yalan danışdıqlarına Allah qarşısında and içə bilərlər. Bu halda onların iddiası təmin edilməlidir.

Bu kəramətli ayələr Təmim əd-Dari və Adiy b. Bəddanın başına gəlmiş və əl-Ədə­vinin vəsiyyətinin onlara çatdırılmasına dair məşhur əhvalatla əlaqədar nazil edilmişdi, amma bu barədə ən yaxşısını bilən Allahdır. Bu kəramətli ayələrdə gəldikdə isə onlardan bir sıra hökmlər çıxartmaq olar.

1. Vəsiyyətnamənin tərtib edilməsi şəriətlə qanuniləşdi­rilmişdir və ölüm ayağında olan şəxs bunu yerinə yetirməlidir.

2. İnsanın ölüm ayağında belə, şüuru özündə olduğu halda, tərtib etdiyi vəsiyyət­namə hüquqi qüvvəyə malikdir.

3. Vəsiyyətnamənin təsdiq olunması üçün iki ədalətli kişinin iştirakı zəruridir.

4. Ölüm ayağında və digər hallarda vəsiyyətnamənin şahidləri, son zəruriyyət kimi, kafirlərdən də ola bilər. İmam Əhməd bu rəyin tərəfdarıdır. Bir çoxları isə güman edirdilər ki, bu hökm ləğv edilmişdir, lakin onların iddiaları əsassızdır.

5. Buradan aydın olur ki, digər məsələlər üzrə də, əgər başqa şahidlər yoxdursa, kafirlərin şahidliyi qəbul oluna bilər. Bu rəyin tərəfdarı şeyxülislam İbn Teymiyyədir.

6. Müsəlmana, onun üçün təhlükəli olmadıqda, kafirlə səfərə çıxmağa icazə verilir.

7. Şəriət ticarət səfərinə çıxmağa icazə verir.

8. Varislər şahidlərin doğruçuluğuna şübhələndikdə, lakin onları yalançılıqda gün­ahlandırmağa əllərində sübut olmadıqda, şahidləri namazdan sonra saxlayaraq, Fövqəluca Allahın xatırlatdığı kimi, onlardan and içmələrini tələb edə bilərlər.

9. Əgər onlar şahidlərin nə yalan danışdığına, nə də doğruçuluğuna şübhə etmirlərsə, onda şahidləri namazdan sonra saxlamağa və onlardan şəhadətlərini andla təsdiq etməyi tələb etməyə ehtiyac yoxdur.

10. Şahidlik edilməsi mühüm əməldir, çünki Allah onu Özünə aid etmişdir. Bu isə o deməkdir ki, insanlar etdikləri şahidliyə diqqətlə yanaşmalı və şəhadət verdikdə ədalətli olmağa riayət etməlidirlər.

11. Əgər şahidlərin doğruçuluğuna şübhə etmək mümkün­dürsə, onda sözlərinin doğru və ya yalan olduğunu aşkar etmək üçün onları sınamağa və istintaq yolu ilə dindirməyə də icazə verilir.

12. Sübutlar vasitəçilərin[1] yalançılığına işarə etdikdə, mər­humun iki ən yaxın qohumu Allaha and içməlidirlər ki, onların şahidliyi daha doğrudur və əvvəlki şahidlər onlara göstərilən etibara xəyanət etmiş və yalan danışmışlar. Sonra isə onlar iddia etdiklərini ala bilərlər və onların dediklərinin andları ilə təsdiq etdikləri dolayı dəlilləri, bu halda birbaşa sübutlar rolunu oynayır.

 

 (5.109) “Allah peyğəmbərləri toplayacağı gün (qiyamət günü) belə buyu­ra­caq: “(Ümmətlərinizi Mənim əmrimə tabe olmağa dəvət etdiyiniz zaman) sizə nə cavab verildi?” Onlar isə (təvazökarlıq edib): “Biz heç bir şey bilmirik. Həqiqətən, qeybləri bilən ancaq Sənsən! – deyə cavab verəcəklər”.

Fövqəluca Allah bu ayədə Qiyamət günündən və həmin gün baş verəcək dəhşətli hadisələrdən xəbər verir. Allah bütün elçilərini (onlara salam olsun) toplayacaq və onlardan soruşacaq: “Sizin millətləriniz sizə nə cavab verdilər?” Onlar deyəcəklər: “Ey Rəbbimiz! Bütün biliklər Sənə məxsusdur və Sən bu barədə daha yaxşı bilirsən! Sən qeybi və aşkarda olan hər şeyi bilirsən”.

  (5.110) “(Ey Elçim!) Xatırla ki, o gün (Qiyamət günü) Allah belə buyu­racaq: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənə və anana nemətimi yadına sal. O zaman səni müqəddəs ruhla qüvvətləndirmişdim. Sən beşikdə olanda da, yetkin çağında da adam­­larla danışırdın. Sənə kitabı (yazıb-oxumağı), hikməti, Tövratı və İncili öyrət­mişdim. O zaman sən Mənim iznimlə palçıqdan quşa bənzər bir şey düzəldib ona üfürürdün, o da Mənim iznimlə quş olurdu. Sən Mənim iznimlə anadangəlmə kora və cüzamlı xəstəyə şəfa verir və Mənim iznimlə ölüləri (qəbirdən çıxardıb) dirildirdin. Sən İsrail oğullarına açıq-aşkar möcüzələr gətirdiyin zaman Mən (onların bəlasını) səndən dəf etmişdim (səni öldürmək istədikdə onlara mane olmuşdum). Onlardan küfrə batanlar isə belə demişdilər: “Bu, açıq-aydın sehrdən başqa bir şey deyildir!”

Allah Məryəm oğlu İsaya (ə) buyurur ki, ona və onun anasına göstərdiyi nemətini qəlbi və ürəyi ilə yadına salsın və Ona bu nemətinə görə minnətdarlıq etsin və ondan (ə) tələb olunan nə varsa yerinə yetirsin.

Ona doğrudan da, başqa məxluqların layiq görülmədiyi mərhəmət edilmişdi. Fövqəluca Allah onu (ə) təmizləyən, ona Allahın hökmlərini yerinə yetirmək və insanları Onun yoluna dəvət etmək üçün qüvvət verən Ruh və Vəhyi ilə himayə etmişdi. Belə bir rəy var ki, Müqəddəs Ruh – mələk Cəbraildir ki, ona peyğəmbərə kömək göstərmək, onu hər yerdə müşayiət etmək və çətin anlarda ruhlandırmaq tapşırılmışdı.

Allah İsaya (ə) hələ beşikdə olanda da, yetkin çağında da insanlarla danışmaq imkanı vermişdi. Burada söhbət adi bəşəri nitqdən deyil, onu deyənə və eşidənə fayda verən söz haqqındadır. Belə söz – Allaha dəvətdən ibarət idi. Ruhən sarsılmaz elçilərdən olan öz qardaşları kimi, İsa peyğəmbər (ə) yetkin yaşında insanlarla faydalı söhbətlər edir, onlara Allahın vəhyini çatdırır, onları xeyirli işlər görməyə və bəd əməllərdən çəkin­məyə dəvət edirdi. Lakin o, başqa elçilərdən onunla fərqlənirdi ki, hələ körpəlik çağında beşikdə olarkən o demişdi: “(Allahdan bir möcüzə olaraq körpə dilə gəlib) dedi: “Mən, həqi­qə­tən, Allahın quluyam. O mənə Kitab verdi, özümü də peyğəmbər etdi. O, harada oluramsa olum, məni mübarək (həmişə hamıya xeyir verən, dini hökmləri öyrədən) etdi və mənə diri olduqca namaz qılıb zəkat verməyi tövsiyə buyurdu. O, həmçinin məni anama qarşı olduqca itaətkar (nəvazişkar) etdi, (heç kəsə qarşı) zülmkar, asi (dikbaş) eləmədi! Doğulduğum gün də, öləcəyim gün də, diriləcəyim (qəbirdən diri olaraq qaldırılacağım) gün (qiyamət günü) də (Allahdan) mənə salam olsun!”  (Məryəm, 19/30-33). 

Allah ona (ə) Kitabı və Hikməti öyrətdi. Burada Kitab adı altında həm əvvəlki Səmavi Vəhylər, onların arasında xüsusi yer tutan Tövrat və həm də İncil nəzərdə tutul­muşdur. Bu da ona imkan verdi ki, İsrail oğulları arasında, Musadan (ə) sonra ən bilikli peyğəmbərlərdən biri olmağa imkan verdi. Hikmət adı altında isə burada Allahın şəriətinin sirlərini bilməsi, dini hökmlərin xeyrini və mahiyyətini dərk etməsi, dəvət etmək bacarığı, insanlara təlim vermək və zəruri olan hər şeyi layiqincə yerinə yetirmək nəzərdə tutulurdu.

Allahın icazəsi ilə o (ə), gildən cansız quşa bənzər bir şey düzəldir və ona üfür­dükdən sonra o canlı quşa çevrilirdi. Allahın izni ilə o (ə) qoturları, görməkdən və gözdən məhrum olanları sağaldırdı. Allahın mərhəməti sayəsində o, ölüləri dirildirdi. Belə qəribə möcüzələri etməyə heç bir həkim və heç bir insan qadir deyil. Bunların vasitəsilə Allah İsa peyğəmbərə (ə) kömək edir və onun çağırışının haqq olduğunu təsdiq edirdi.

Allah, onun (ə) gətirdiyi həqiqətin açıq-aşkar möcüzələrlə təsdiq edilməsinə və hər bir insanın ona iman gətirməli olmasına baxmayaraq, onu adi bir sehrbaz adlandıran İsrail oğulları ara­sından olan kafirlərin ona (ə) qarşı fitnə-fəsad törətmək istə­yənlərinin qar­şısını aldı. Onlar hətta peyğəmbəri (ə) öldürmək niyyətindəydilər və öz planlarını həyata keçirməyə başlamışdılar, lakin Allah kafirləri ondan (ə) uzaqlaşdırdı və onu onlardan qorudu.

O, bununla Öz qulu və elçisinə iltifat göstərir və onu, ona bəxş etdiyi nemətlərə görə minnətdar olmağa və ondan tələb olunanların hamısını yerinə yetirməyə çağırır. Peyğəmbər  (ə) isə öz borcunu kamil şəkildə yerinə yetirdi və möhkəm iradəli elçilərdən olan qardaşları kimi səbirlilik göstərdi.

---

[1] Burada mərhumun ölüm ayağında vəsiyyətnaməsini təsdiq edən şahidlər nəzərdə tutulur. F.S.