Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. I c. 2.26 - 2.39 - cu ayələr

ﭹﭺﭻﭼﭽﭾﭿﮀﮁﮂ  ﮃ   ﮄﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ   ﮍﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ   ﮖ  ﮗﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞﮟ   ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ 

(2.26) “Həqiqətən, Allah ağcaqanadı və ondan daha üstün olanı məsəl çəkməkdən utanmaz. İman gətirənlər bilirlər ki, bu, onların Rəbbindən gələn  haqdır. Küfr edənlər isə deyirlər: “Bu məsəllə Allah nə demək istədi?” Halbuki O bununla bir çoxlarını azdırır və bir çoxlarını da haqq yoluna yönəl­dir. Lakin O, bununla yalnız fasiqləri yoldan çıxarır”.

Allah hətta ağcaqanadı və digər ən kiçik məxluqatı misal gətirəndə belə utanmır, çünki onlar özlüyündə dərin məna kəsb edir və haqqı insanlara izah edirlər. Axı Fövqəluca Allah haqqı bildirərkən utanmaz. Allah bu ayəsi ilə olduqca kiçik olan məxluqları haqqında məsəl çəkilməsini fay­dasız sayıb Allaha etiraz edənlərin sözlərini sanki təkzib edir. Lakin belə məsəllər etiraz etməyə əsas vermir. Əksinə, onlar, Allahın Öz qullarını tərbiyələndirdiyi mərhəmətinin vasitələridir və insanlar onlara qulaq as­ma­lı və onları minnətdarlıqla qəbul etməlidirlər.

Bax buna görə də möminlər başa düşürlər ki, bu məsəllər Rəbbin nazil etdiyi vəhylərdir və onların mənasını dərk etmək və düşünmək lazımdır. Onlar belə məsəllərin mahiyyətini təfsilatı ilə aydınlaşdıra bil­dikdə, bu onların öz biliklərini və imanını artırır. Onlar məsəlin mahiy­yətini aydınlaşdıra bilmədikdə isə, onun Haqdan gəldiyi ilə qane olur, həqiqiliyinə və mənasının düzgünlüyünə inanırlar. Nazil edilmiş məsəldə əks olunmuş həqiqətin hətta bir hissəsi onlar üçün qapalı qaldıqda belə ona imanlarında sadiq qalır, çünki qəti surətdə bilirlər ki, Allah məsəlləri əyləncə üçün gətirmir; onlara böyük məna və hədsiz şəfqət hissi əta edir.

Kafirlərə gəldikdə isə, onlar belə soruşurlar: “Allah bu məsəllə nə demək istəyir?” Onlar hiddətlənir və heyrətə düşürlər ki, bunun da nəticə­sində, möminlərin imanı gücləndiyi kimi, onların da küfrü artır. Məhz buna görə Fövqəluca Allah buyurur ki, Rəbbiniz Quranda çəkdiyi məsəllərin vasitəsilə bəzi insanları azdırır, digərlərini isə doğru yola yönəldir. Mö­minlər və kafirlər nazil edilmiş hər yeni vəhyi belə qəbul edirlər. Bununla əlaqədar olaraq Fövqəluca Allah buyurur: “Bir surə nazil edildiyi zaman onlardan istehza ilə: “Bu, hansınızın imanını artırdı?” – deyənlər də var. İman gətirənlərə gəldikdə isə, o surə imanını artırır və onlar bir-birlərini müjdələyirlər. Qəlbində xəstəlik olanlara gəlincə, o surə onların murdarlığı üstünə bir murdarlıq da artırır və onlar kafir qalaraq ölürlər”[1].

Allahın qulları üçün Quran ayələrinin nazil edilməsindən böyük mərhəmət yoxdur, lakin məhz bu, bəzi adamlar üçün, onların bədbəxtli­yini artıraraq, imtahana, məyusluğa və azğınlığa çevrilir, amma başqaları üçün isə onların nemətini artıran böyük rəhmətə və bol hədiyyəyə dönür. Pak və qüsurlardan uzaq olan Allah Öz qulları arasında fərq qoyaraq, Təkbaşına onları doğru yola yönəldir və zəlalətə salır!

 Fasiqlik iki cür olur. Birinciyə - fasiqi dindən və imandan çıxaran itaətsizlik aid edilir. Bu və digər oxşar ayələrdə məhz belə fasiqlikdən bəhs edilir. İkinci növ fasiqlik isə insanı iman dairəsindən çıxarmayan fasiqlikdir. Bu, Fövqəluca Allahın aşağıdakı kəlamında xatırlanır: “Ey iman gə­tirənlər! Əgər bir fəsadçı sizə bir xəbər gətirsə, onu araşdırın. Yoxsa bilmədən bir cəmiyyətə pislik edər, sonra da bunun peşmançılığını çəkərsiniz”[2].

ﮦ  ﮧ  ﮨ   ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ     ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ     ﯕ  ﯖ  ﯗﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  

(2.27) “O kəslər ki, Allahla əhd-peyman bağla­dıqdan sonra onu pozur, Allahın qovuşdurulmasını əmr etdiyi şeyləri kəsir və yer üzündə fitnə-fəsad törədirlər. Məhz onlar ziyana uğrayanlardır!”

Fövqəluca Allah fasiqlərin xüsusiyyətlərini təsvir edərək buyurur ki, onlar Allahla əhd bağladıqdan sonra onu pozurlar. Bu, qulların Rəbbi qarşısında və digər məxluqlar qarşısında öz öhdələrinə götürdükləri və çox ciddi tərzdə təsdiq olunmuş bir əhdə aiddir. Lakin fasiqlər ona əhə­miyyət vermirlər. Bundan başqa, Allahın hökmlərini saymazlığa vuraraq, onun qoyduğu qadağanlarının üstündən keçərək, onu hələ bir pozurlar da. Bununla yanaşı onlar başqa insanlarla bağladıqları müqavilələr üzrə öhdə­liklərini də yerinə yetirmirlər.

Fövqəluca Allah bildirir ki, onlar, Allahın daima saxlanmasına hökm verdiyi münasibətləri kəsirlər, halbuki bunlar dinin bir çox məsələlərinə də aiddir. Allah bizə buyurmuşdur ki, özümüzlə Allah arasında əlaqəni daima qoruyaraq Ona iman gətirək. O, əmr etmişdir ki, bizimlə Allahın Elçisi (s.ə.s.) arasında, ona inanaraq, onu sevərək, ona ehtiramla yana­şaraq və onun qarşısında öz borcumuzu yerinə yetirərərk, əlaqə saxlayaq. O, əmr etmişdir ki, biz öz valideynlərimizlə, qohumlarımızla, dostları­mızla və başqa insanlarla, onların qarşısında olan vəzifələrimizi həyata keçirərək əlaqə saxlayaq.

Möminlər, Allahın qorunmasına hökm verdiyi əlaqələri öz vəzi­fələrini layiqincə yerinə yetirməklə saxlayırlar. Fasiqlər isə, öz vəzifə­lə­ri­nə laqeyd yanaşaraq, əlaqələrini kəsirlər. Onlar Allahın hökmlərinə ita­ət­sizlik göstərir, günah işlədir və bununla da yer üzündə fitnə-fəsad yayırlar. Belə sifətlərə sahib olan kəslər həm bu dünyada və həm də Axirət həya­tında mütləq ziyana düşəcəklər.

Təkcə belə insanlar zərər çəkəcəklər, çünki onların itkisi hərtərəfli olacaqdır. Onların heç bir təşəbbüsü onlara gəlir gətirməyəcəkdir. Belə ki, hər bir xeyirxah addımın zəruri şərti düzgün imandır. Əgər insan belə bir imandan məhrumdursa, onun heç bir əməli xeyirli ola bilməz. Bu cür ziyana ancaq kafirlər düşürlər. Lakin ziyanın başqa bir növü də vardır ki, insan ona təkcə öz kafirliyi üzündən deyil, həm də müxtəlif arzu olunan əməllərə diqqətsizlik göstərməsi və etinasız yanaşmasına görə uğrayır. Zərərin bu növü haqqında Fövqəluca Allah belə buyurur: “And olsun axşam çağına! Həqiqətən, insan ziyan içərisindədir. Yalnız iman gətirib yaxşı işlər görənlər, bir-birinə haqqı məsləhət görənlər və bir-birinə səbirli olmağı məsləhət edənlər istisnadır”[3].

Belə ziyandan, haqqı rəhbər tutmağa çağıran və səbirli olmağa dəvət edən, xeyirxah işlər görən  əməlisaleh insanlardan başqa, heç kim xilas edilməmişdir. Bu zərərin mahiyyəti – insanın qazana biləcəyi xeyir­dən məhrum olması ilə bağlıdır.

ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢﯣ   ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ 

(2.28) “Allahı necə inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, O, sizi di­rilt­di? Sonra O, sizi öldürəcək və yenə dirildəcək, daha sonra isə siz Ona tərəf qaytarılacaqsınız”.

Bu sual həm təəccüb və məzəmmət doğurur, həm də ittiham edir.

Ey insanlar! Siz, sizi heçdən Yaradan, hər cür şeylə Nemətləndirən, əcəliniz çatanda sizi Öldürən və sizə layiq olduqlarınızın artıq qəbirləri­nizdəykən Əvəziniverən, Qiyamət günü sizi hökmən Həyataqaytaran və sizin hər bir əməlinizə əvəzini artıqlaması ilə verən Allaha iman gətir­məkdən necə boyun qaçırırsınız? Siz Onun hakimiyyəti altındasınız, Onun iradəsindən asılısınız və Onun kainat qanunları ilə yaşayırsınız, sonra isə Onun dininin qanunları üzrə mühakimə ediləcəksiniz. Məgər Rəbbinizə iman gətirməkdən boyun qaçırmaq sizə yaraşırmı? Məgər belə bir iman­sızlıq həddən artıq avamlıq və böyük bir axmaqlıq deyilmi? Siz, həqiqə­tən, Rəbbinizdən qorxmalı, Ona həmd etməli, Ona iman gətirməli, Onun verəcəyi cəzalardan ehtiyat etməli və bəxş edəcəyi əcrə ümid bəsləmə­lisiniz.

ﯬ ﯭﯮﯯﯰﯱﯲﯳﯴﯵ  ﯶ ﯷﯸﯹﯺﯻﯼ ﯽﯾﯿ ﰀ  

 (2.29) “Yer üzündə olanların hamısını sizə görə xəlq edən, sonra göyə tərəf yönəlib onu yeddi qat göy edən Odur. O, hər şeyi bilir”.

Yerdə olan bütün nemətləri Allah Öz mərhəməti sayəsində insanlar üçün yaratmışdır ki, onlardan istifadə etsinlər və bunlardan faydalı nəticə­lər çıxararaq zövq alsınlar. Bu qiymətli ayə bütün maddi nemətlərin istifa­dəsinə icazə verildiyinə və əksi sübut edilməyincə təmiz olduğuna dəlalət edir, çünki Fövqəluca Allah ayədə insanlara Öz mərhəmətini göstərdiyini qeyd edir. Bu ayənin əsasında həm də demək olar ki, zərərli və pis olan nə varsa, qadağan edilmişdir, çünki Allah insanlara xeyir verən şeyləri yaratmışdır. Deməli, insanların bu çərçivədən kənara çıxan şeyləri istifadə etmək haqqı yoxdur. Zərərli və pis şeylərin istifadəsini qadağan edərək, Rəbbimiz insanlara böyük mərhəmət göstərmişdir.

Daha sonra Fövqəluca Allah buyurur ki, yeri yaratdıqdan sonra O, səma­ya tərəf yönəlir. “İstəva” feli Müqəddəs Quranda üç mənada istifadə edil­mişdir. Ön şəkilçisiz işlədildikdə, “yetkinliyə, kamilliyə çatmışdır” məna­sını bildirir. Fövqəluca Allah onu bu mənada Musa peyğəmbər (ə.) haqqında hekayəti nazil edəndə istifadə etmişdir: “Musa yetkinləşib kamillik döv­rünə çatdıqda Biz ona hökmranlıq (peyğəmbərlik) və elm əta et­dik...”[4].

Yüksək mövqe bildirən ön şəkilçi ilə işlədildikdə, “qalxdı”, “ucaldı” mənalarını bildirir. Fövqəluca Allah onu bu mənada: “Ər-Rəhman Ərşə ucaldı”[5]; “O, bütün canlıları və bitkiləri cüt yaratdı. Mindiyiniz gəmiləri və heyvanları yaratdı ki, onların belinə, yaxud tərkinə qalxıb yerləşdiyiniz zaman Rəbbinizin nemətini yada salıb deyəsiniz: “Bunu bizə ram edən Allah pakdır, müqəddəsdir...”[6].

O, istiqamət bildirən ön şəkilçi ilə işlədildikdə isə “yönəldi”, “dön­dü, çevrildi” mənalarını bildirir. Şərh etdiyimiz ayədə “istəva” feli məhz bu mənada istifadə olunmuşdur.

Fövqəluca Allah yerin yaradılışından sonra göyləri yaratmağa başladı və onları yeddi qat göy halında xəlq etdi. Onlara kamil bir görkəm verdi. O hər şey haqqında biliklərə malikdir. Ona, yerə nəyin düşdüyü və oradan nəyin çıxdığı, göydən nəyin endiyi və oraya nəyin qalxdığı tam mənada məlumdur.  O, qeybi də, aşkarı da Biləndir.

 Bu və bir çox digər ayələrdə Allah Özünün ilahi biliklərinə işarə etməklə yanaşı Kainatın yaradılmasına da toxunur. Fövqəluca Allah buyurur: “Sözünüzü gizli saxlasanız da, onu açıq desəniz də, fərqi yoxdur, Allah kökslərdə olanı bilir. Yaradan Allah Lətif və hər şeydən Xəbərdar ol­duğu halda, ola bilərmi ki, O, gizlində və aşkarda olanları bilmə­sin?”[7].

Bunun səbəbi ondadır ki, məxluqların yaradılması – Allahın Elmi­nin, Müdrikliyinin və Qüdrətinin ən inandırıcı dəlillərindəndir.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙﭚ   ﭛ  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ  ﭣ   ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ   ﭯ 

(2.30) “Sənin Rəbbin mələklərə: “Mən yer üzündə bir canişin bər­qərar edəcəyəm!” – dedikdə, onlar: “Biz Səni həmdsəna ilə təriflə­di­yimiz və Səni müqəddəs tutduğumuz halda, Sən orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən?” – söylədilər. O dedi: “Şüb­hə­siz ki, Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!”

Fövqəluca Allah Adəmin, bəşəriyyətin ulu babasının yaradılışının başlan­ması və onun digər xəlq edilmiş varlıqların çoxundan üstün olması barədə xəbər verir. Adəmi yaratmağı nəzərində tutan Fövqəluca Allah bu niyyətini mələklərə bildirir. O, Adəmi yerdə canişin etmək istədiyini onlara xəbər verir. Belə olduqda mələklər deyirlər: “Ey Allah! Doğrudanmı Sən, yerdə fitnə-fəsad yayıb, günahlar edəcək və qan tökəcək bir məxluq yaradacaq­san?”

Bu sözlər, ümumi ifadələrdən sonra xüsusi kəlmələrin işlədilməsi nümunəsidir, çünki qan tökmək də fəsad törədilməsinin bir formasıdır. Mələklər bununla qətllərin ağır bir cinayət olduğunu vurğulayaraq ehtimal edirlər ki, Adəmin nəsilləri yerdə məhz bu cür işlərlə məşğul olacaqlar. Bununla yanaşı onlar Allaha öz ehtiramlarını bildirərək, qeyd edirlər ki, O, əlbəttə ki, hər cür şərdən sonsuzluğa qədər uzaqdır. Mələklər yada salırlar ki, onlar heç bir qüsura yol vermədən Allaha ibadət edir, Onu, Onun əzəmətinə və müdrikliyinə uyğun olaraq tərifləyirlər. Bununla birgə onlar Allahı müqəddəs sayırlar.

Belə bir rəy var ki, “nuqaddisu ləkə” ifadəsi “biz Səni müqəddəs sayırıq” deməkdir. Buradan belə çıxır ki, mələklər təkcə Allahı Müqəddəs və Qüsursuz hesab edirlər. Başqa bir şərhə görə isə, həmin ifadə “biz Sənə görə özümüzü qüsurlardan təmizləyirik” mənasını bildirir. Bundan da belə çıxır ki, mələklər Allaha məhəbbət bəsləməklə, Onun qarşısında qorxmaq­la və Onu tərifləyib ucaltmaqla öz əxlaqlarını natəmiz nəfslərdən təmiz­ləyir, təqdis edirlər.

Fövqəluca Allah mələklərə cavab verərək buyurur: “Mən bu canişin haqqında sizin bilmədiklərinizi bilirəm. Sizin sözləriniz sizin zənninizə əsaslanır, lakin Mən qeybi də aşkarda olanları da bilirəm. Mən bilirəm ki, bu canişinin yaradılması özündə şərdən daha çox xeyir ehtiva edir”.

Qüdrətli Allahın, insanların qəlbində gizlənən xeyir və şəri yerdə imtahana çəkərək Öz itaətkar qullarını Öz düşmənlərindən ayırd edə bilməsi, İblisin qəlbində gizlənən böyük şəri üzə çıxartması və onun qü­surlu sifətlərini ifşa etməsi üçün Adəmin nəsilləri arasından peyğəmbər­ləri və siddiqləri, şəhidləri və əməlisalehləri seçdiyini göstərməsi bəs edir ki, O, Öz ayələrini bütün məxluqata göstərə bilsin və insana, Allah yolunda mübarizə aparmaq, başqa məxluqların bacara bilmədiyi, digər ayinləri həyata keçirmək imkanı versin. İnsanın xəlq edilməsinin hikməti, hətta bu hikmətin bir hissəsi onun yaradılması üçün tutarlı bir əsasdır.

ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ   ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ    ﭾ  ﭿ

(2.31) “Allah Adəmə bütün şeylərin adlarını öyrətdi. Sonra onları mələklərə göstərib dedi: “Doğru danışanlarsınızsa, bunların adlarını Mənə deyin!”

Mələklərin əvvəlki sözləri onların, Allahın yerdə təyin edəcəyi canişindən üstün olduqlarını vurğulayırdı və buna görə də Fövqəluca Allah Adəmin müsbət məziyyətlərini onlara izah etmək və onları onun üstün­lüyünə inandırmaq istədi. O, Adəmə bütün məxluqların və əşyaların adla­rını və habelə onların mənalarını, o cümlədən, sözlərin kiçildilmiş-nəva­zişli və üstünlük dərəcəli formalarını, məsələn, quş və quşcığaz kimi, öyrətdi. Sonra Allah bu məxluqları və əşyaları mələklərə göstərdi və on­ları sınamaq üçün dedi: “Əgər sizin Mənim canişinimdən üstün olmağınız haqqında zənniniz doğrudursa, onda bu məxluqların adlarını deyin”.

ﮀ   ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ      ﮍ 

 (2.32) “Onlar dedilər: “Sən pak və müqəddəs­sən! Sənin bizə öy­rət­diklərindən başqa bizdə heç bir bilik yoxdur! Həqiqətən, Sən Bilən­sən, Müdriksən!”

Mələklər belə cavab verdilər: “Ey Rəbbimiz! Sən pak və müqəd­dəssən! Bizim Sənə etiraz etməyə və Sənin iradənə zidd getməyə ixti­yarımız yoxdur. Biz, ancaq Sənin mərhəmətin və səxavətin sayəsində bizə öyrətdiklərindən başqa heç nə bilmirik. Sənə isə bütün varlıq haqqında hər şey məlumdur, hətta göylərdə və yerdə olan ən kiçicik zərrələr də belə Sənin bildiklərindən kənarda qala bilməz. Sən, bütün məxluqları və hökm­ləri əhatə edən kamil müdrikliyə sahibsən. Sənin yaratdıqların və buyruq­ların ilahi Hikmətinin təcəssümüdür”.

Müdriklik (hikmət) dedikdə, hər şeyi öz yerinə yerləşdirmək isteda­dı nəzərdə tutulur. Mələklər Allahın mütləq biliyə və ilahi müdrikliyə malik olduğunu və özlərinin isə hətta ən kiçicik bir əşyanı müstəqil şə­kildə dərk etməyə qabil olmadıqlarını etiraf etdilər. Onlar etiraf etdilər ki, Allah onlara misilsiz mərhəmət göstərərək, əvvəl bilmədikləri hər şeyi onlara öyrətmişdir.

ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖ   ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ   ﮡ  ﮢ  ﮣ       ﮤ  ﮥ 

(2.33) “Allah dedi: “Ey Adəm, bunların adlarını onlara bildir!” O, bunların adlarını onlara bildirdikdə Allah dedi: “Mən sizə demə­dimmi ki, göylərdə və yerdə olan qeybi, aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm?”

Allah Adəmə buyurur ki, O, mələklərdən tələb etdikdə onların deyə bilmədiyi məxluqların və əşyaların adlarını bir-bir sadalasın. Adəm Rəbbin əmrini yerinə yetirdi və mələklər onun üstünlüyünə və müdrik­liyinə əmin oldular. Hərşeyibilən və Ənmüdrikolan Yaradan Adəmi məhz bu məziyyətlərinə görə yerdə özünün canişini etmək istəmişdi. Sonra Allah belə deyir: “Məgər Mən sizə demədimmi ki, göylərdə və yerdə olan qeybi, aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm?”

Qeyb adı altında bizim görmədiyimiz və sezə bilmədiyimiz bütün şeylər nəzərdə tutulur. Allah qeybi bilirsə, deməli aşkarda olanı da, gizli saxlanılanı da bilir.

ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ    ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ   ﯔ 

 (2.34) “Bir zaman Biz mələklərə: “Adəmə səcdə edin!” – dedikdə, İblisdən başqa hamısı səcdə etdi. O imtina edib təkəbbür göstərdi və kafir oldu”.

Fövqəluca Allah mələklərə əmr edir ki, onun qarşısında çöküb ona səcdə etsinlər və bununla ona öz ehtiramlarını bildirsinlər. Bu, Fövqəluca Allaha ibadət və Onun hökmlərinə itaət forması idi və mələklər o saat Adəmin qarşısında səcdəyə qapıldılar, təkcə İblis bunu etmədi. O, Allahın əmrini yerinə yetirməkdən təkəbbürlə boyun qaçırdı və belə qət etdi ki, Adəmdən üstündür. O dedi: “...Mən Sənin palçıqdan yaratdığınamı səcdə edəcə­yəm?!”[8].

İblisin təkəbbürü və itaətsizliyi imansızlığından törəmişdi ki, onu, baş vermiş hadisəyə qədər gizlədirmiş. Lakin üzə çıxmış bu hal onu, Allaha və Adəmə bəslədiyi düşmənçiliyini büruzə verməyə məcbur edərək, onun kafirliyini və təkəbbürlü olmasını ifşa etdi.

Bu kəramətli ayələrdən hikmətli və faydalı çox nəticələr çıxarmaq olar. Birincisi, Fövqəluca Allah danışmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu sifət Allaha həmişə xas olmuşdur və O, istədiyi vaxt istədiyini deyə bilər. İkincisi, Allah - Hərşeyibiləndir və Hikmət Sahibidir. Bəzi məxluqlarının yaradıl­ma­sının və ya bəzi hökmlərinin nazil edilməsinin mənası qullarına aydın olmadıqda, onlar öz Rəbbinin iradəsinə təslim olmalı, çatışmazlıqları ancaq öz ağıllarında axtarmalı və Allahın hikmətini qəbul etməlidirlər. Üçüncüsü, Allah mələklərin qayğısına qalır və onlara bilmədikləri şeyləri öyrətdikdə rəhm edir və  diqqətsiz  yanaşdıqlarını onlara göstərir.

Bu Quran hekayəti də biliyin üstünlüyünü vurğulayır. Birincisi, Fövqəluca Allah mələklərə Özünün elmini və Özünün Hikmətini nümayiş et­dirir. İkincisi, Allah mələklərə göstərir ki, Adəmin üstünlüyü, qulun haqqı olan və ən gözəl məziyyətlərindən biri sayılan biliyindədir. Üçüncüsü, Allah mələklərə Adəmin qarşısında ona öz ehtiramlarını bildirmək üçün səcdə etmələrini və onun biliklərinin üstünlüyünü etiraf etmələrini əmr edir. Dördüncüsü, bir nəfər digərlərini əvvəl bilmədiklərinə öyrədirsə, o, onlardan üstün olduğunu göstərir, çünki o, bu bilikləri onlardan əvvəl əldə etmişdir.

Bu hekayət bizi bəşəriyyətin əcdadının və cinlərin əcdadının[9] mə­ziyyətləri üzərində düşünməyə vadar edir. Hekayətdə Adəmin müsbət cəhətləri, Allahın ona bəxş etdiyi nemətləri xatırlanır. Orada İbli­sin ins­anlara bəslədiyi amansız nifrəti haqqında xəbər verilir. Ayədən çoxlu başqa faydalı nəticələr də çı­xar­maq olar.

ﯕ  ﯖ  ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ   ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  

(2.35) “Biz dedik: “Ey Adəm! Sən zövcənlə birlikdə Cənnətdə sakin ol və orada rahatlıqla nemətlərimizdən istədiyiniz yerdə yeyin için, təkcə bu ağaca yaxınlaşmayın! Yoxsa zalımlardan olarsınız”.

Adəmi yaratdıqdan və onun üstünlüyünü sübuta yetirdikdən sonra Fövqəluca Allah ona yeni bir lütfkarlıq göstərir və onun özündən onun üçün zövcə yaradır ki, onunla rahatlıq və təsəlli tapsın,  ünsiyyətdə olsun. Allah onlara Cənnət bağında məskunlaşmağa və istədikləri qədər, xoşlarına gələn yerdə ləzzətli meyvələrdən və məhsullardan yeyib-içməyə icazə verir. Fövqəluca Allah buyurur: “Sən orada nə ac qalacaq, nə də çılpaq ola­caqsan. Sən orada nə susayacaq, nə də bürküdən əziyyət çəkəcəksən!” (Taha, 20/118-119).

Lakin onlara Cənnət ağaclarından birinə yaxınlaşmaq qadağan edilmişdi. Onun hansı ağac olmasını ən yaxşı bilən Allahdır. O, onlara həmin ağaca yaxınlaşmağı onları sınamaqdan ötrü və yaxud bizə məlum olmayan başqa bir səbəbə görə qadağan etmişdi. Onlara deyilmişdi ki, əgər Allahın hökmünə itaət etməsələr, mütləq ədalətsiz günahkarların arasına düşəcəklər. Belə bir xəbərdarlıq qadağanın qəti olduğunu bildi­rir­di. İnsanın düşməni bunu bilən kimi, Adəmi və onun zövcəsini yoldan çıxarmağa başladı. O, onları gözəl vədlərlə tovlayır və nə qədər ki, aldan­mamışdılar, onları  qadağan edilmiş meyvədən dadmağa təhrik edirdi. Fövqəluca Allah buyurur: “Şeytan onların bir-birindən gizli qalan ayıb yerlərini özlərinə göstərmək üçün onlara pıçıldayıb dedi: “Rəbbiniz sizə bu ağacı yalnız ona görə qadağan etmişdir ki, siz mələk və ya Cənnətdə əbədi qalanlardan olmayasınız. Üstəlik onlara: “Şübhəsiz ki, mən si­zin nəsihətçilərinizdənəm” – deyə and içdi. Beləliklə, şeytan onları tov­­­layaraq Cənnətdən aşağı endirdi. Hər ikisi ağacdan daddıqda ayıb yerləri özlərinə göründü və onlar Cənnət ağaclarının yarpaqlarından ayıb yerlərinin üstünə örtməyə başladılar. Rəbbi onlara belə  müraci­ət etdi: “Mən sizə o ağacı qadağan etmədimmi və şeytan sizin açıq-aşkar düşməninizdir, demədimmi?”[10].

Adəm və onun zövcəsi İblisin yalan vədlərinə aldandılar və onun məsləhətinə qulaq asdılar. O, onları Səadət və bolluq diyarından çıxardıb, ciddi zəhmət və yorğunluq dünyasına salmağa nail oldu.

ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ    ﯮﯯ  ﯰ  ﯱ    ﯲ  ﯳ  ﯴﯵ  ﯶ  ﯷ  ﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ      ﯼ  ﯽ  

(2.36) “Şeytan isə ağaca yaxınlaşdırmaqla onları aldadıb ol­duq­la­rı yerdən çıxartdı. Biz dedik: “Bir-birinizə düşmən olaraq aşağı enin! Yerdə sizin üçün müəyyən olunmuş vaxtadək məskən və gün-güzəran vardır”.

Adəm və onun nəsli İblisin və onun törəmələrinin düşmənləri oldu­lar. Yaxşı məlumdur ki, düşmənlər bir-birilərinə zərər vurmaq üçün əllə­rin­dən gələni əsirgəmirlər. Onlar istənilən yolla bir-birilərinə ziyan vur­mağa və ya bir-birini xeyirdən məhrum etməyə can atırlar. Bütün bunlar o deməkdir ki, Adəmin övladları şeytandan qorunmalıdırlar. Fövqəluca Allah de­yir: “Şübhəsiz ki, Şeytan sizin düşməninizdir, siz də onu düşmən sa­yın. O, öz tərəfdarlarını Od sakini olmağa çağırır”[11];

“...Onlar sizin düşməniniz olduğu halda, siz Məni qoyub onu və onun nəslini özünüzə dostmu tutursunuz? Zalımlar üçün bu necə də yarıtmaz mübadilədir!”[12]

Sonra isə Fövqəluca Allah onların endirildiyi yeri xatırlayır. O (yer), on­lar üçün müəyyən olunmuş vaxtadək nemətlərdən məmnun ola biləcəkləri məskənə çevrilir. Bundan sonra isə, onlar elə bir məkana yollanacaqlar ki, məhz orada yaşamaları üçün yaradılmışlar və ora da onlara görə xəlq edilmişdir. Yerdəki həyat onların müvəqqəti məskənidir, o, onların daimi yurdu deyil, Son iqamətgah üçün azuqə tədarük etməkdən ötrü ancaq bir keçiddir və onlar onu daimi yaşayış yeri kimi abadlaşdırmamalıdırlar.

ﯾ  ﯿ  ﰀ  ﰁ  ﰂ         ﰃ  ﰄﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈ  ﰉ   ﰊ  

(2.37) “Adəm tövbə etmək üçün Rəbbindən kəlmələr öyrəndi, O da onun tövbəsini qəbul etdi. Doğrudan da O, tövbələri qəbul edən­dir, Rəhimlidir”.

Adəm Allahın ona təlqin etdiyi tövbənin sözlərini əzbərlədi: Bunlar bu sözlər idi: “...Ey Rəbbimiz! Biz özümüzə zülm etdik. Əgər bizi bağışlamasan və bizə rəhm etməsən, əlbəttə, ziyana uğrayanlardan olarıq” – dedilər”[13]. Adəm günahını etiraf edərək Allahdan bağışlan­ma­sı­nı dilədi və Rəbbi onun tövbəsini qəbul edib onu əfv etdi.

Allah günah işlətdikdən sonra peşman olanların və Rəbbinin yolu­na qayıdanların tövbəsini həmişə qəbul edir və bu ilahi sifəti özünü iki formada göstərir. Əvvəlcə Allah qulunu tövbə etməyə ruhlandırır, sonra isə o, Rəbbinin bütün şərtləri və tələblərini yerinə yetirdikdə, onun tövbə­sini qəbul edir. Allah Mərhəmətli Rəbdir və Allahın mərhəməti Onun Öz qullarını tövbə etməyə ruhlandırmasında və onların günahlarını bağışla­ma­sında öz təzahürünü tapır.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ   ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ  ﭣ 

(2.38) “Biz dedik: “Hamınız ora­­dan yerə enin! Mənim tərə­fim­dən sizə doğru yolu göstərən rəhbər gəldik­dən sonra Mənim yol gös­tərə­ni­min ardınca ge­dən­lərə axi­rətdə heç bir qorxu yox­dur və onlar kədər­lən­mə­yə­cəklər”.

ﭤ  ﭥ             ﭦ  ﭧ    ﭨ  ﭩ  ﭪﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ

(2.39) “Kafir olub ayələrimizi yalan sayanlar isə Od sakinləridir. Onlar orada əbədi qalacaqlar!”

Fövqəluca Allah Adəmin və onun zövcəsinin yerə endirilməsini bir daha yada salır ki, onların yerdə yaşamasını Rəbbin haqq rəhbərliyi ilə əlaqə­ləndirsin.

Ey insanlar və cinlər! Allahdan sizə həqiqi rəhbərliyin gəldiyi vaxtdan asılı olmayaraq, Allahın Elçisinin (s.ə.s.) Rəbbinizdən sizi Ona yaxınlaşdırmaq üçün verdiyi məsləhətdən və Onun etibarını qazanmaq üçün sizə Kitab gətirdiyi vaxtdan asılı olmayaraq, o rəhbərliyin ardıyca gedin. Kim, Allahın Elçisinə (s.ə.s.) və nazil edilmiş Kitaba iman gətirə­rək onun ardıyca gedərsə, kim Peyğəmbərin (s.ə.s.) verdiyi bütün xəbərlə­rin və vəhylərin doğruluğunu qəbul edib, Kitabın hökmlərini yerinə yeti­rə­rək, bütün haramlardan çəkinərək onların öyüd-nəsihətlərinə əsaslanar­sa, o heç vaxt qorxu hissi keçirməz və kədərlənməz. Buna bənzər bir ayədə Fövqəluca Allah buyurur: “... “Bir-birinizə düşmən kəsilərək hamınız buradan yerə enin. Məndən sizə doğru yol göstərən rəhbər gəldiyi zaman hər kəs Mənim doğru yol göstərən bələdçimin ardınca getsə, nə yolunu azar, nə də bədbəxt olar. Kim Mənim Zikrimdən üz dön­dərsə, onun güzəranı sıxıntılı olacaq və Biz Qiyamət günü onu kor kimi hüzurumuza gətirdəcəyik” ( Ta ha, 20/123-124).

Fövqəluca Allah buyurur ki, doğru rəhbərliyin qəbulu insana dörd üstün­lük verir. Hər şeydən əvvəl, o, qorxudan və kədərdən xilas olur. İnsanın başına keçmişdə xoşagəlməz bir iş gəlmişsə, bu onu qəm-qüssəyə düçar edir, belə bir işin onun başına gələcəkdə də gələcəyini bildikdə isə, onu qorxu bürüyür. Fövqəluca Allah buyurur ki, insan düz yolda qorxu və  kədərin nə olduğunu bilmir. Bu isə o deməkdir ki, onu tamamilə başqa duyğular – təhlükəsizlik və xoşbəxtlik qayğıları əhatə edir. İnsan düz yolla getdikdə həm bu dünya həyatında və həm də ölümdən sonra təhlükəsizlikdə olur və səadətə qovuşur. O, qorxudan, qəm-qüssədən, azmaqdan və uğursuzluq­lardan xilas olur. O, istədiyi ən əziz arzularına çatır və hər cür dəhşətli və xoşagəlməz hallardan azad yaşayır.

Əgər o, doğru rəhbərliyə diqqət yetirmirsə, Allahın ayələrinə iman gətirməkdən boyun qaçırır və onları inkar edirsə, onu tamamilə başqa müqəddərat gözləyir. Məhz buna görə, Fövqəluca Allah daha sonra buyuraraq xəbərdar edir ki, Cəhənnəmə atılmışlar oranı heç vaxt tərk etməyəcəklər. Onlar, bir-birindən ayrıla bilməyən dostlar və ya barışmaz düşmənlər ki­mi, ondan ayrılmayacaqlar. Onlar Cəhənnəmi tərk edə bilməyəcək, əzab-əziyyətləri yüngülləşdirilməyəcək və heç kim onlara yardım göstərə bil­mə­yəcəkdir.

Bu və buna bənzər digər ayələrdə Fövqəluca Allah insanları və cinləri xoşbəxt və bədbəxt olanlara ayırmışdır. Həmin ayələrdə hər iki qrupun və onları belə taleyə məhkum edən əməllərinin təsviri verilmişdir. Onlardan belə çıxır ki, cinlər də insanlar kimi dini ayinləri yerinə yetirməyə və haramlardan çəkinməyə borcludurlar və onlar da mütləq ya mükafat, ya da cəza alacaqlar.

---

[1] Tövbə, 9/124-125

[2] Hucurat, 49/6

[3] Əsr, 103/1-3

[4] Qəsəs, 28/14

[5] Ta ha, 20/5

[6] Zuxruf, 43/12-13

[7] Mulk, 67/13-14

[8] İsra, 17/61

[9] İblisin cinlərin əcdadı olması nə Müqəddəs Quranda, nə də Peyğəmbərin (s.ə.s.) Sünnəsində təsdiq edilməmişdir. Belə ki, Quranda deyilir: “Bir zaman Biz mələklərə: “Adəmə səcdə edin!” – demişdik. İblisdən başqa hamısı səcdə etdi. İblis cinlərdən idi...” (Kəhf, 18/50). Böyük Britaniyalı islamşünas doktor Əbu Əminə Bilal Filips özünün rus dilində nəşr olunmuş “Незримый мир” adlı əsərində (Срия: «Незримый мир». г. Москва: «Зу-ль-Факкар», 2003 г. –с. 85) sitat gətirdiyimiz ayəyə işarə edərək yazır ki, “Bu ayənin aydın mənasından bəlli olur ki, Şeytan onlardan (cinlərdən) ancaq biri idi, lakin birincisi deyildi”. İngilisdilli İslam alimi Ə. B. Filips bu rəyində “Aləm əl-cinn və ş-şəyatin” əsərinə (səh. 18) mənbə kimi istinad edir. Əbdürrəhman əs-Səədinin rus dilindən tərcümə etdiyimiz bu əsərinin orijinaldan türk dilinə tərcüməsində də (“Tafsirus-Sadi”, Quraba nəşriyyatı, 2006, I cild, səh. 76) ifadə eynilə ve­ril­mişdir. Amma İblisin “cinlərin əcdadı” (atası) kimi göstərilməsi, gördüyümüz kimi, mənbələrdə təsdiqini tapmır. Tərc. Fərahim Süleymanoğlu.

[10] Əraf, 7/20-22

[11] Fatir, 35/6

[12] Kəhf, 18/50

[13] Əraf, 7/23