Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. I c. 2.157 - 2.175 - cı ayələr

ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾﭿ  ﮀ   ﮁ  ﮂ  ﮃ   

 (2.157) “Onlara öz Rəbbi tərəfindən təriflər və mərhəmət vardır. Məhz onlar doğru yolda olanlardır”.

Səbirli iman sahibləri öz Rəbbinin tərifinə və Onun böyük nemə­tinə layiq oldular ki, onun təzahürlərindən biri də səbirlilikdir. Allah bu gözəl xisləti Öz mömin qullarına bağışlamışdır ki, onun sayəsində onlar tam mükafat alsınlar. Belə insanlar doğrudan da düz yolla gedirlər, çünki onlar həqiqəti bilir və işlərində onu rəhbər tuturlar. Həqiqəti bilmək dedikdə, indiki halda, insanların Allahın qulları olmasını və hökmən öz Rəbbinə dönəcəklərini dərk etmələri nəzərdə tutulur, yaxşı əməllər de­dikdə isə, burada, Allah xatirinə səbir etmək nəzərdə tutulur.

Bu ayə onu göstərir ki, insan lazımınca səbirli olmasa, onda onu tamamilə başqa bir aqibət gözləyəcəkdir. Allah onu alçaldacaq və cəza­lan­dıracaq və onun qisməti azğınlıq və itki olacaqdır. Bu iki qrup insanlar arasında fərq necə də böyükdür! Səbirli qulların çəkdiyi çətinliklər nə qədər az, səbirlilik göstərməyənlərin əzabı isə necə də böyükdür!

Bu və bundan əvvəlki ayələr insanları, sınaqlar onların bəxtinə düş­məmişdən əvvəl, onlara hazırlaşmağa çağırır ki, onlardan asanlıqla çıx­maq mümkün olsun. Ayələrdən aydın olur ki, insan belə sınaqları, səbir göstərərək qarşılamalıdır. Onlardan o da məlum olur ki, insan özündə səbirliliyi və dözümlülüyü necə tərbiyə etməlidir və səbirli qullara hansı mükafatlar hazırlanıb və lazımınca səbir etməyənləri hansı aqibət gözlə­yir. Bu ayələr həm də onu göstərir ki, Allah hər zaman Öz qulla­rını sınaqdan keçirir və Allahın bu qanunu dəyişilməzdir. Ayələrdə insanları yaxalayan müxtəlif bədbəxtliklər sadalanır.

ﮄ  ﮅ   ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊﮋ   ﮌ  ﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ    ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ   ﮖﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ   ﮞ  ﮟ 

(2.158) “Həqiqətən, Səfa və Mərvə Allahın qoyduğu nişanələr­dən­dir. Kim Evi həcc və ya ümrə niyyəti ilə ziyarət edərsə, bunları təvaf etməsində ona heç bir günah olmaz. Kim yaxşı bir iş görərsə, bilsin ki, Allah əvəzini Verəndir, Biləndir”

Fövqəluca Allah bildirir ki, məşhur əs-Səfa və əl-Mərvə təpələri Allahın müəyyən etdiyi mərasim nişanələridir və Allahın qulları onların yanında öz Rəbbinə ibadət edirlər. Buna görə Fövqəluca Allah onlara hörmət etməyi, ehtiram göstərməyi buyurur, axı Allahın mərasim nişanələrinə ehtiramla yanaşma insanın təqvalılığının sübutudur.

Bütün insanlar və cinlər təqvalı olmalıdırlar. Bu isə o deməkdir ki, bu iki təpənin arasında qaçış həcc və ümrə ziyarətinin vacib hissəsidir. Alimlərin əksəriyyəti bu rəyi dəstəkləyirlər. Səhih hədislər və Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) özünün bu ayini icra etməsi onun lehinə olan sübut­dur. O (s.ə.s.) demişdir: “Öz mərasimlərinizi məndən öyrənin”.

Sonra Fövqəluca Allah bəzi müsəlmanların yanlış mülahizəsini təkzib edir. Onlar bu iki təpə arasında qaçış ayinini yerinə yetirməkdən qorxur­dular, çünki cahiliyyə dövründə müşriklər onların yanında öz bütlərinə sitayiş edərdilər. Allah təpələrin arasında qaçışanların günah işlətmədik­lərini ona görə xəbər verir ki, bəzi müsəlmanların yanlış zənlərini təkzib etsin və ona görə yox ki, bu ayinin vacib olmadığını qeyd etsin.

Mənası konkret olan bu ayədən aydın olur ki, həcc və ümrə ziyarəti zamanı əs-Səfa və əl-Mərvə arasında dövrə vuran adam günah işlətmir, lakin başqa vaxtda bu təpələr arasında dövrə vurmaq məsləhət görülmür. Təpələr arasındakı qaçışla Kəəbənin ətrafında dövrə vurmağın fərqi bundadır. Kəəbənin ətrafında nəinki həcc və ümrə zamanı, hətta başqa vaxtlarda da, müstəqil ibadət mərasimi kimi, dövrə vurmaq olar.

Təpələr arasında qaçış, Ərəfat vadisində dayanmaq, Müzdəlifədə gecələmək və daş atmaqla bağlı olan ibadət ayinləri isə Kəəbəni ziyarətin tərkib hissəsidir və bu ayinlərin başqa şəraitdə yerinə yetirilməsi bidətdir. Bidət iki cürdür: İslam şəriətində olmayan ibadət ayinini icra etmək və şəriətlə qanuniləşdirilmiş ibadət ayinini tamamilə başqa bir formada yerinə yetirmək. Sonuncu halda söhbət bidət şəklində olan yenilikçilikdən gedir.

Daha sonra Fövqəluca Allah bildirir ki, əgər insan səmimi qəlblə öz Rəbbi xatirinə həcc və ya ümrə ziyarəti edirsə, Kəəbənin ətrafını dövr edir və ya namaz qılırsa, oruc tutur və ya digər xeyirxah işlər görürsə, onda bunlar hökmən ona fayda verəcək. Buradan aydın olur ki, əgər insan Allaha daha yaxşı itaət etməyə başladıqda, o, daha da kamilləşir və möminliyini daha da artırır və Allahın qarşısında da yüksək pilləyə qədəm basır. Bu, onun imanının güclənməsi ilə izah olunur.

Fövqəluca Allah qeyd edir ki, könüllü yerinə yetirilən əməllər xeyirli əməllər olmalıdır. Əgər insan Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) edilməsini buyurmadıqları bidət yeniliklər həyata keçirirsə, o, özünə heç bir fayda gətirməyən başağrısı yaradır. Bundan başqa, bu yeniliklərin yaradılma­sının İslam şəriətinə zidd olduğunu bildiyi üçün ona ziyan verə bilər.

Sonra Fövqəluca Allah Özünün Əvəzverən və Bilən kimi gözəl adlarını xatırlayır. Allahın Yaxşılıqbilən adı da vardır. Bu adlar onu göstərir ki, Allah Öz qullarından hətta ən kiçicik xeyirli işləri belə qəbul edir və onların əvəzində böyük mükafatla təltif edir. O, Onun hökmlərini yerinə yetirməyə cəhd göstərən və Onun iradəsinə itaət etmək istəyən qullarına kömək göstərir. O, onları mütiliklərinə görə tərifləyir, onların qəlbini genişlədir və onları nurlandırır və imanla doldurur, vücudlarına qüvvət və fəallıq verir, onların gözəl keyfiyyətlərini mübarək edərək artırır və onla­rın əməllərini daha da xeyirxahlaşdırır və sonra da onların əməllərini Axirət həyatında mükafata təqdim edir. Bu mükafatı onlar öz Rəbbinin dərgahında tam şəkildə alacaqlar. Allah, möminlərə xeyirxah işlər gör­məkdə kömək etdiyinə görə, onların əməllərinin əhəmiyyətini kiçiltmir.

Allahın Öz qullarına minnətdarlığı həm də özünü onda göstərir ki, əgər kimsə Allah xatirinə bir şeydən əl çəkirsə, əvəzində Allah ona daha yaxşısını nəsib edir. Əgər insan Allaha bir qarış yaxınlaşırsa, O, ona bir dirsək yaxın gəlir. Əgər o, Allaha bir dirsək yaxınlaşırsa, Allah ona üç arşın yaxın gəlir. Əgər o, Allaha doğru yeriyərək gəlirsə, Allah ona tərəf qaçaraq gəlir. Əgər o, Allah xatirinə zəhmət çəkirsə, bundan dəfələrlə artıq miqdarda əcr alır.

Allah Yaxşılıqedən və Hərşeyibilən Rəbb olduğu üçün, kimin niyyətinin, imanının və təqva­lılığının ən mükəmməl əcrə layiq olduğunu bilir və onları başqa qullarından fərqləndirir. O, qullarının əməlləri haq­qında hərtərəfli məlumata malikdir və onların nəzərdən qaçırılmasına yol vermir. Əksinə, onlardan hər biri, niyyətləri əsasında toplanmış və Müdrik və Hərşeydənxəbərdar Allaha məlum olan öz əməllərini tapacaqlar.

ﮠ  ﮡ   ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ   ﮬ  ﮭ  ﮮﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ   ﯖ 

(2.159) “Kitabda insanlara bəyan etdiyimiz açıq-aydın dəlillər və doğru yol göstərən ayələr vəhy olunduqdan sonra onları gizli saxla­yan­lara həm Allah lənət edir, həm də lənət edə bilənlər lənət oxu­yurlar!”

ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ    ﯞﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ   

(2.160) “Yalnız tövbə edənlər, islah edənlər və haqqı bəyan edənlər istisnadır. Mən onların tövbəsini qəbul edərəm, Rəhimliyəm!”

Bu ayənin, Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) gələcəyi və onun keyfiyyətləri haqqında öncədən verilmiş xəbəri gizlədən Kitab əhli ilə əlaqədar nazil edilməsinə baxmayaraq, o, Allahın nazil etdiyi və haqqa dəlalət edən aydın əlamətləri gizlədən hər kəsə aiddir. O, insanlara doğru yol göstərən və saleh möminlərin yolu ilə Cəhənnəm sakinlərinin yolu arasında fərq qoyan etibarlı rəhbərliyi gizlədənlərin hamısına aiddir.

Allah Kitab əhli ilə əhd bağlamışdı ki, onlar Müqəddəs Kitabı Allahın mərhəmət göstərdiyi qulları olan insanlara izah etsinlər və haqq olan biliyi gizlətməsinlər. Lakin onların arasında elələri tapıldı ki, bu əhdi unutdular. Onlar nazil olmuş həqiqəti nəinki gizlətdilər, hətta Allahın qullarını da aldatdılar ki, buna görə Allahın və bütün məxluqların lənətinə düçar qaldılar.

Allahın lənəti göstərir ki, onlar Rəbb tərəfindən rədd edilmiş, On­dan uzaqlaşdırılmış və Onun mərhəmətindən məhrum edilmişlər. Onlar bütün insanların lənətinə layiq görülmüşlər, çünki onlar insanları azdır­mağa, onların dininə zərbə vurmağa və onları Allahın nemətindən ayır­mağa can atırdılar. Onlar törətdikləri cinayətlərə müvafiq gələn və onlar­dan çıxılacaq əvəzə layiq görüldülər. Əgər onlar insanlara xeyir əməllər öyrətsəydilər, onda Allahın, mələklərin və bütün məxluqatın minnətdar­lı­ğını qazanardılar. Hətta balinalar da dənizlərin dərinliklərindən onlar üçün bağışlanma diləyərdilər, əgər onlar insanlara fayda verməyə, onların dünyagörüşlərini islah etməyə və onları Allahın mərhəmətinə yaxınlaşdır­mağa səy göstərsəydilər. Bu halda da onların alacaqları əvəz etdikləri əməllərə uyğun olacaqdı.

Buradan belə çıxır ki, əgər insan Allahın nazil etdiyi hökmü gizlə­dirsə, onda Onun hökmünə qarşı müqavimət göstərir. Axı Allah biliklərini insanlara izah edir, bu adam isə o biliklərin işığını söndürməyə çalışır və, nəticədə, ən ciddi xəbərdarlıq almağa layiq olur.

Lakin o, tövbə edə bilər və bunun üçün o, törətdiklərinə peşman olmalı, bir daha günah işlətməməli və bir də pis yola qayıtmayacağına niyyət etməlidir. O islah olunmazsa və yaxşı işlər görməyə başlamazsa, bəd əməllərdən çəkinmək də ona fayda gətirməz. İnsanlardan haqqı giz­lədənlər üçün hətta bu da bəs deyil. O, insanlardan gizlətdiyini açıb onlara izah etmədikcə, onun tövbəsi kamil olmaz. Məhz bunu etdikdə, Allah onun tövbəsini qəbul edər, çünki Öz qullarının səmimi etirafını qəbul etməkdə heç kim Ona mane ola bilməz.

İnsan tövbənin bütün şərtlərini yerinə yetirdikdə Allah onun günah­larını bağışlayır. Axı O, həmişə Öz qullarını, onlar bağışlanmalarını dilə­yəndə, alicənablıqla əfv edir və onlar cinayətlərdən əl çəkdikdə, onlara, məhrumiyyətlərdən sonra, nemətini əta edir. Onun gözəl sifətlərindən biri də bütün varlığı saran mərhəmətidir. Allah Öz mərhəməti sayəsində qullarını tövbə etməyə ruhlandırır, onlar tövbə edib düz yola qayıdanda isə, Allah Öz mərhəməti ilə  onların tövbəsini qəbul edir və onların halına acıyır və alicənablıq göstərir. Törətdiyi günahlara tövbə edən hər bir kəsin taleyi belədir!

ﯤ  ﯥ  ﯦ         ﯧ  ﯨ   ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ    ﯱ 

 (2.161) “Kafir olub kafir kimi də ölənlərə Allahın, mələklərin və bütün insanların lənəti olsun!”

İnsan iman gətirməkdən boyun qaçıraraq ölənə qədər kafirliyə sitayiş edirsə, törətdiyi cinayətləri üçün peşmançılıq çəkmir və  Rəbbinin yoluna qayıtmırsa, onda o, Allahın, mələklərin və bütün insanların lənə­tinə layiq görülür. Kafirlik belə insanın ayrılmaz keyfiyyətidir və buna görə əbədi lənət onun üçün labüd qismətə çevrilir. Bu onunla izah olunur ki, istənilən hökm, səbəbi qalana qədər öz qüvvəsini saxlayır. Səbəb yox olduqda hökm də öz qüvvəsini itirir.

ﯲ  ﯳﯴ  ﯵ  ﯶ  ﯷ  ﯸ  ﯹ    ﯺ  ﯻ   ﯼ 

(2.162) “Onlar bu lənətin içərisində həmişəlik qalacaqlar. On­la­rın əzabı yüngülləşdi­ril­məyəcək və onlara möhlət verilməyə­cəkdir”.

Cəhənnəm əzabkeşlərinin lənəti və cəzası əbədi olaraq davam edə­cək. Onların iztirabı yüngülləşdirilməyəcək – onların dərdi ağrı-acılı və tükənməz olacaqdır. O vaxt heç kim onlara möhnətdən möhlət vermə­yəcək, çünki insanlara möhlət bu dünya həyatında verilir. Lakin Yerdə həyat bitəcək və onlar öz cinayətlərini doğrulda bilməyəcəklər.

ﯽ  ﯾ    ﯿﰀ  ﰁ    ﰂ   ﰃ  ﰄ  ﰅ  ﰆ ﰇ  

(2.163) “Sizin ilahınız Tək olan İlahdır, Ondan başqa ilah yox­dur, Mərhəmətlidir, Rəhimlidir”.

Allah – Vahid Rəbdir. İlahi mahiyyət, gözəl adlar, kamil sifətlər və ilahi əməllər təkcə Ona xasdır. Onun nə şəriki, nə Ona bərabər, nə də oxşar olan yoxdur. Kainatda Onunla yanaşı başqa yaradıcılar və ya hökm­darlar yoxdur. Bu isə o deməkdir ki, təkcə Allah ilahiləşdirilməyə və ibadətə layiqdir və heç bir məxluq Onun şəriki ola bilməz.

Onun ilahi sifətlərindən biri də ən geniş mərhəmətliliyidir ki, onu yaradılmışların mərhəməti ilə müqayisə etmək olmaz. O, hər şeyi əhatə edir və bütün varlığa şamildir. Məxluqlar Allahın mərhəməti sayəsində mövcuddurlar. Onun sayəsində onlar əla bəxşişlər əldə edir və bədbəxt­liklərdən xilas olurlar. Allah Özünün mərhəməti sayəsində qullarına Onun sifətlərini və səxavətliliyini dərk etməyə imkan verir və həmçinin elçilər göndərir, qullarının ehtiyacı olduğu bütün mənəvi və dünyəvi nemətləri onlara izah edən Kitablar nazil edir.

İnsan qulun əldə etdiyi bu nemətlərin Allahın hədiyyəsi olduğunu və məxluqların bir-birinə müstəqil fayda verə biləcəklərinə qadir olma­dıqlarını dərk etdikdə, anlayır ki, ibadətə, onun bütün forma və təzahür­lə­rində təkcə Allah layiqdir. Təkcə Allah layiqdir ki, Onu sevsinlər və Ondan qorxsunlar, Ona ümid bəsləsinlər və təvəkkül etsinlər, Onu ucalt­sınlar və Ona ehtiram göstərsinlər və təkcə Onun xatirinə bütün digər ibadət ayinlərini həyata keçirsinlər. O, həm də başa düşür ki, ən böyük zalımlıq və ən pis əməl Qulların Rəbbinə ibadət etmək əvəzinə, qullara iba­dət etməsi və ya yerin torpağından yaradılmış məxluqları aləmlərin Hökmdarı ilə bərabər tutması və yaxud asılı və hərtərəfli ehtiyac içində olan varlıqları Əzəmətli və Qüdrətli Yaradana, bütün varlıqların tabe və müti olduğu Hakimə şərik qoşmasıdır.

Bu ayə Yaradanın vahidliyinə dəlalət edir, tövhidin gerçəkliyini təsdiq edir və məxluq­ların ilahilik keyfiyyətlərini inkar edir. Ondan belə nəticə çıxır ki, bunun xeyrinə ən mühüm sübut – Allahın mərhəmətinin nəticələri kimi hər cür nemətlərin bolluğu və hər cür bəlalardan xilas olmanın mövcudluğudur. Bütün bunlar – Rəbbimiz Allahın vahidliyinin ümumi dəlilidir. Bu sübutlar təfərrüatı ilə növbəti ayədə şərh edilir.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ   ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜ  ﭝ    ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ  ﭣ   ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ    ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ   ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ   

(2.164) “Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birilə əvəz olunmasında, insanlara fayda verən şeylərlə dənizdə üzən gəmilərdə, Allahın göydən endirdiyi, onunla da ölmüş torpağı diriltdiyi suda, bütün heyvanatı yaymasında, küləklərin istiqamətinin dəyişdirilməsində və göylə yer arasında ram edilmiş buludlarda, başa düşən insanlar üçün də­lillər vardır”.

Fövqəluca Allah buyurur ki, göylər və yer – Allahın dəlilləridir. Bu nə­həng məxluqlar Xaliqin vəhdətinin, Onun ilahiliyinin, hüdudsuz hakimiy­yətinin, mərhəmətinin və digər ilahi sifətlərinin şahididir. Lakin bu dəlil­lərdən faydalanmaq ancaq dərrakəli insanlara nəsib olur və onlar öz təfək­kürünü düzgün istiqamətdə istifadə edirlər. Allah insana nə qədər çox ağıl verirsə, o da bu dəlillərdən bir o qədər çox faydalanır və onların üzərində daha çox düşünür.

O, yüksək səma qübbəsi, onun ölçüləri, kamilliyi və qüsursuzluğu üzərində düşünür. O, qulların xeyri üçün öz yerlərində dayanan Günəşə, Aya, ulduzlara və digər göy cisimlərinə diqqətlə baxır. O, yerin, çoxsaylı nemətlərindən istifadə etməklə, insanların rahat yaşaması üçün yataq ol­ması üzərində fikirləşir. Bu dəlillər təsdiq edir ki, Fövqəluca Allah məxluqları Özü yaradır və Özü də onları idarə edir. Onlar Allahın Kainatı yaratdığı ilahi qüdrətinə, ona gözəl və kamil görkəm verdiyi və onda misilsiz nizam yaratdığı ilahi müdrikliyinə və habelə Allahın qullarına onların yaşaması üçün faydalı olan və onların ehtiyac duyduqları nə varsa verdiyi elminə və mərhəmətinə dəlalət edir. Bütün bunlar – təklikdə məxluqları yaradan, Öz qullarının işlərini idarə edən və onların ibadətinə layiq olan Allahın kamil­liyinin inandırıcı sübutlarıdır.

Yeni bir dəlil də gecə və gündüzün daima bir-birini əvəz etməsidir. Onlardan biri həmişə digərini dəyişməyə gəlir və özü ilə soyuğu, istiliyi və ya mülayim havanı gətirir. Onlar bir-birini əvəz edir və müddət baxımından, dövri olaraq gah uzanır, gah qısalır. Bunun sayəsində ilin fəsilləri meydana gəlir ki, Adəmin nəsillərinin, heyvanların, ağacların, bitkilərin həyatını və yer üzündə olan nə varsa hamısını nizamlayır. Bütün bunlar ecazkar bir dəqiqliklə və insanların ağlını heyrətə salan xarüqəladə qanunların təsiri altında baş verir ki, bunları hərtərəfli anlamaq hətta ən ağıllı insanlara belə müyəssər olmur. Bu isə, Kainatı təkbaşına Dolandıran İdarəçinin qüdrətinə, elminə, müdrikliyinə, hüdudsuz rəhminə, hərşeyi­əha­təedən mərhəmətinə və mütləq hakimiyyətinə sübutdur. Onun qüdrəti və həmçinin Onun hakimiyyətinin və mülkünün əzəməti insanı Ona ibadət etməyə və Onu ilahiləşdirməyə, sevməyə və ucaltmağa, Ondan qorxmağa və Ona ümid bağlamağa, habelə Onun iltifatını qazanmaq üçün can atmağa və Onun məhəbbətinə layiq olmağa, ibadəti təkcə Ona həsr et­mə­yə məcbur edir.

Digər bir dəlil suda üzən gəmilərdir. Allah Öz qullarını üzən vasitələr düzəltməyə ruhlandıraraq, onlara müvafiq qabiliyyət və zəruri olan şeylər vermişdir. Allah su mühitini və küləkləri insanlara ram etdi ki, onlar gəmiləri ilə mülklərini və mallarını daşıya bilsinlər və bununla ehtiyaclarını təmin edərək və həyat tərzini qaydaya salaraq, insanlara böyük fayda verə bilsinlər.

İnsanları gəmilərin hazırlanmasına ruhlandıran, onlara müvafiq qabiliyyət bəxş edən və gəmiləri düzəltmək üçün onları zəruri olan ləvazimatlarla təmin edən kimdir? Dənizi və küləkləri kim onlara ram etdi və gəmilərə dənizlərdə və okeanlarda üzməyə imkan verən kimdir? İnsanları onların malları ilə quruda və suda aparan nəqliyyat vasitələrinin odunu və yanacağını yaradan kimdir?

Bu nemətlər tək bir Yaradanın fəaliyyətinin nəticəsi deyilmi?! Məgər zəif və köməksiz, anasının bətnindən dünyaya gələndə bilik və qabiliyyətlərə malik olmayan insan ancaq sonra öz Rəbbinin mərhəməti sayəsində bütün bunları müstəqil əldə etmirmi?! Ya da bu, bütün varlıq üzərində hökmran olan, heç bir maneə bilməyən, böyüklüyü və qüdrəti qarşısında bütün məxluqların mütiləşdiyi, itaət etdiyi Müdrik və Hərşeyibilən Rəbbin sayəsində baş vermirmi?!

Aciz qul ən yaxşı halda, Allahın əzəmətli niyyətini həyata keçir­mək üçün yaratdığı səbəblərdən biri ola bilər. Bu Onun məxluqlara göstərdiyi mərhəmətinin və qayğısının sübutudur və bu, qulları Allahı səmimi qəlblə sevməyə və təkcə Ondan qorxmağa, Ona təvəkkül etməyə, bütün işlərdə Ona itaət etməyə, Onun qarşısında əyilməyə və Ona ehtiram bəsləməyə vadar edir.

Yenə bir dəlil, Allahın buludlardan yağdırdığı yağışdır. Yağış suyunun sayəsində cürbəcür ağaclar, otlar və digər bitkilər yaranır ki, onlarsız başqa məxluqların mövcudluğu mümkün olmazdı. Məgər bu – yağış nazil etməsi və bitkilər becərməsi Allahın qüdrətinin dəlili deyilmi?! Məgər bu – Onun Qullarına qarşı bəslədiyi mərhəmətin və Rəhimliliyin dəlili, Onun onlara qayğıkeş münasibətinin və onların öz Yaradıcısına hərtərəfli ehtiyacı olmasının sübutu deyilmi?! Məgər bu, Allahın ölüləri diriltmək və onlara etdikləri əməllərə görə əvəzini vermək hakimiyyəti olmasını təsdiq etmirmi?!

Allah yer üzündə hər növ canlı məxluqlar yerləşdirmişdir və təkcə elə bu Onun qüdrətinin və böyüklüyünün, Onun vahidliyinin və mütləq hakimiyyətinin sübutudur. O, yerdə olan bütün heyvanları insanlara tabe etmişdir ki, onları öz məqsədləri üçün istifadə etsinlər. Onlar heyvanların ətini yeyir, onlardan süd sağır, minik kimi və yaxud mühafizə üçün və digər məqsədlərdən ötrü istifadə edir və onların təyinatı üzərində düşünür və bundan faydalı nəticələr çıxarırlar. Allah bu heyvanları bütün yer üzündə yerləşdirmişdir və O, təkbaşına onları yemləmək barəsində qayğı çəkir və buna görə Fövqəluca Allah buyurur: “Yer üzündə elə bir canlı yoxdur ki, onun ruzisini Allah verməsin. Allah onların qərar tutduqları yeri də, qorunub saxlanıldıqları yeri də bilir...” (Hud, 11/6).

Küləklərin dəyişməsi də bir dəlildir. Onlar soyuq və isti, cənub və şimal, şərq və qərb küləkləri adlanır və habelə dünyanın dörd tərəfinin arasındakı başqa istiqamətlərdə əsirlər. Onlar buludları qovur və onları bir yerə toplayır, onları su ilə qidalandıraraq sıxır, onları parça-parça edir və mümkün ola biləcək mənfi nəticələrinin qarşısını alırlar. Bəzən onlar Allahın mərhəmətini daşıyır, bəzən də cəzasını gətirir.

Kim onları bu qaydada idarə edir və başqa məxluqlara xeyir ver­məyə məcbur edir, çünki bu xeyir olmadan sonuncuların yaşaması sadəcə mümkün olmazdı?! Kim onları heyvanların xeyrinə xidmət göstərməyə, canlı məxluqlara və ağaclara, taxıllara və başqa bitkilərə fayda verməyə məcbur edir? O – Qüdrətli, Müdrik, Rəhimli və Bəsirətli Allahdır. Təkcə O, qullarının Onun qarşısında əyilməsinə, Ona itaət etmələrinə, Onu sev­mələrinə, Ona müraciət və ibadət etmələrinə layiqdir!

Yüngül və şəffaf buludlar göy və yer arasında üzərək çoxlu su daşıyırlar və Allah Öz istəyi ilə onların vasitəsilə dərələri-təpələri sulayır. O, suyu insanlara ehtiyacları olduqda nazil edir, bəzən yağışların bolluğu məxluqlara zərər vura bilər, belə hallarda Allah onların qarşısını alır. O, yağışı, Öz Rəhminə əsaslanaraq və qulları haqqında həqiqi qayğı göstə­rərək nazil edir. Onun hakimiyyəti necə də hüdudsuz və xeyirxahlığı necə də böyükdür!!

Məgər Allahın nemətləri hesabına həzz alan, Onun mərhəməti sayəsində yaşayan və bəxş etdiyi səxavətini günah törətmək üçün istifadə edən qullarının davranışı Allahın qəzəbinə səbəb olan yaramazlıq deyil­mi? Allahın belə məxluqlara münasibəti Onun dözümlü, səbirli, hər şeyi bağışlayan, güzəştə gedən olmasına və hüdudsuz xeyirxahlığına dəlil deyilmi? Hər şeydən əvvəl və hər şeyin sonunda Allaha həmd olsun! Gizli və aşkar edilən bütün həmdsənalar yalnız Onadır!

Bütün deyilənlərdən aydın olur ki, əgər ağıllı bir adam bu yaradıl­mışlar haqqında düşünərsə, onda o, bu qəribə məxluqlara hörmətlə yana­şarsa, onların incəliklərinə və dünyanın yaradılması hikmətinə diqqətlə nəzər salarsa, ona bəlli olar ki, Kainat haqq xatirinə və haqqın vasitəsilə xəlq edilmişdir. O anlayar ki, Kainat özlüyündə, tövhidin gerçəkliyini, Allahın Özü haqqında buyurduqlarını və Allahın elçilərinin Qiyamət günü haqqında xəbər verdiklərini sübut edən dəlillər kitabıdır. O həm də dərk edir ki, yaradılmışlar müstəqil hakimiyyətə malik olmadıqları üçün öz Rəbbindən asılıdırlar və onlar öz Hökmdarının müəyyən etdiyi qədərinə müqavimət göstərmək iqtidarında deyillər. Göy və yer aləmləri bütöv­lükdə və tamamilə Ona möhtacdır, halbuki O, Öz məxluqlarına qətiyyən ehtiyac duymur. Həqiqətən, Allahdan başqa heç bir ilah və rəbb yoxdur!

ﭽ   ﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ       ﮇﮈ   ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ   ﮕ  ﮖ  ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ  

(2.165) “İnsanlardan elələri də vardır ki, Allahdan qeyrilərini Ona tay tutur, onları da Allahı sevdikləri kimi sevirlər. İman gəti­rən­lərin isə Allaha olan sevgisi daha güclüdür. Kaş zülm edənlər əzabı gördükləri zaman bütün qüdrət və qüvvətin Allaha məxsus olduğunu və Allahın şiddətli əzab verdiyini görəydilər”.

Gör bu ayə, Fövqəluca Allahın tövhid haqqında xəbər verdiyi, biliyin kamil imana çevrilməsi üçün kifayət edən və qətiyyən şübhə və inam­sızlıqla bir araya sığmayan inandırıcı və təkzibolunmaz dəlillərin olduğu əvvəlki ayə ilə necə də gözəl tərzdə əlaqələndirilmişdir! Bu ayədə Allah bildirir ki, bu məsələdə tam aydınlıq olmasına baxmayaraq, insanlar ara­sında elələri də var ki, Yaradanın yaratdıqlarını Ona bənzədir, onlara iba­dət edir, həqiqi məhəbbət bəsləyir, böyük ehtiram göstərir və onların qarşısında mütilik göstərir.

Əgər insan, ona tövhidin gerçəkliyinin təkzibolunmaz dəlilləri sü­but edildikdən sonra da yanlış rəftarında davam edirsə, onda o, ya inad­karcasına Allaha müqavimət göstərir, ya da Rəbbin dəlilləri və müxtəlif məxluqatı üzərində düşünməkdən boyun qaçırır. Belə insan öz əməlini heç vəchlə doğrulda bilməz. Bundan başqa, o, ən ağır cəzaya layiqdir.

Bu ayədə Allaha yaradılışda, ruzi nazil edilməsində və Kainatın idarə edil­məsində şərik qoşmayan adamlardan bəhs edilir. Lakin onlar Ona ibadət­də şərik qoşurlar – özü də onlar məxluqlara ona görə sitayiş edirlər ki, onları Allaha yaxınlaşdırsınlar. Lakin onların bütləri Allaha şərik və ya bərabər deyillər, məhz buna görə Quran ayəsi açıqlayır ki, onlar özləri o bütləri Allaha şərik qoşurlar. Onlar öz bütlərini ilah adlan­dırırlar, halbuki bu adlar tamamilə əsassızdır və hər hansı mənadan məhrumdur. Bu barədə Fövqəluca Allah buyurur: “Hər kəsin qazandığını qo­ru­yub saxlayan Allah, buna qadir olmayan bütlər kimi ola bilərmi? Müşriklər isə Allaha şəriklər qoşurlar. De: “Onlara ad verin! Yoxsa siz Ona yer üzündə bilmədiyi şeyləri, yaxud boş sözlərimi xəbər ver­irsiniz?” Doğrusu, kafirlərə öz hiylələri gözəl göstərildi və onlar yoldan çıxarıldılar. Allah kimi azdırsa, onu doğru yola yönəl­dən olmaz”( Rəd, 13/33).

Yusuf peyğəmbər (ə.) isə demişdir: “Ey mənim zindan yoldaş­la­rım! Ayrı-ayrı tanrılar yaxşıdır, yoxsa Tək olan, hər şeyə Qalib gələn Allah? Ondan başqa ibadət etdikləriniz sizin və atalarınızın adlan­dırdığınız adlardan başqa bir şey deyildir. Allah onlara dair heç bir dəlil nazil etməmişdir. Hökm yalnız Allahındır. O, əmr etmişdir ki, yalnız Ona ibadət edəsiniz. Doğru din budur, lakin insanlardan çoxu bunu bilmir” (Yusuf, 12/39-40).

Məxluq Allahla müqayisə edilə bilməz, çünki Allah Yaradandır, qalan bütün varlıqlar isə xəlq edilmişlərdir. Rəbbimiz Allah Ruziverən olduğu halda, yerdə qalanlar ruziyə möhtac olanlardır. Allah zəngindir və heç nəyə ehtiyacı yoxdur, halbuki bütün məxluqlar kasıbdır və kömək­sizdirlər. O, hərtərəfli kamilliyə malikdir, lakin qullarının bütün keyfiyyət­lərində müəyyən nöqsanlar var. O, Təkbaşına xeyir verə və ya zərər vura bilər, halbuki yerdə qalan bütün məxluqlar fayda verməyə, zərər vurmağa və ya öz taleyinə sərəncam çəkməyə qətiyyən qabil deyillər.

Bu bizi əmin edir ki, Allaha şərik qoşanların və ya Ona, istər mələkləri, peyğəmbərləri möminləri, bütləri və ya istərsə digər məxluqları bərabər tutanların etiqadları yanlışdır.

Bax buna görə, Allah Onu, müşriklərin öz bütlərini sevdiyindən, daha çox və güclü sevən möminləri tərifləyir. Möminlərin Allaha bəslə­dik­ləri məhəbbət daha səmimi olduğu halda, müşriklər öz bütlərini ancaq Allaha şərik qoşurlar. Digər tərəfdən, möminlər Rəbbi ona görə sevirlər ki, O, həqiqətən, səmimi məhəbbətə layiqdir və Ona bəslənən məhəbbət möminliyin dəlili və xoşbəxtliyin, uğurun rəhnidir, halbuki müşriklər mə­h­əb­­bətə qətiyyən layiq olmayan və qul üçün ən böyük bədbəxtliyin və fəlakətin rəhni olan bütləri sevirlər.

Məhz buna görə Allah, məxluqları Ona bərabər tutan, qulların Rəbbinin əvəzinə bütlərə səcdə edən, qulların özünə ədalətsiz yanaşan, onları düz yoldan ayıran, onlara zərər vuran zalımları Qiyamət günü öz gözləri ilə görəcəkləri cəzadan qətiyyətlə xəbərdar edir.

Həmin gün onlara yalançı ilahların gücsüzlüyü və köməksizliyi açıq-aşkar məlum olacaqdır. Əslində, onların zənn etdiyi həqiqət qətiyyən dünya həyatında göründüyü kimi olmayacaq. Onlar güman edirdilər ki, bütlər və uydurulmuş tanrıçalar insanları Allaha yaxınlaşdırmağı bacarır­lar, lakin onların zənni özünü doğrultmayacaq və səyləri – bəhrəsiz olacaqdır. Onları cəzaya məhkum edəcəklər, tanrıçaları onları əzabdan xilas edə və hətta onlara zərrə qədər fayda verə bilməyəcəklər. Bundan başqa, onların ümidlərini bağladıqları tanrıçalar onlara ancaq zərər verə­cəklər.

ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ   ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ   

 (2.166) “O zaman, itaət edilənlər itaət edənlərdən uzaqlaşacaq, əzabı görəcək və aralarındakı əlaqələr kəsilə­cəkdir”

 

Qiyamət günü başladıqda, kafirlərin başçıları onların ardıyca gə­lənlərdən üz döndərəcək­lər və onların yerdə yaşadıqları zaman aralarında mövcud olan əlaqələri oradaca kəsiləcəkdir. Bu əlaqələr Allah xatirinə və Allahın hökmünə uyğun olaraq qurulmamışdı. Onlar təməlsiz yalana əsaslanırdı və buna görə də kafirlərin bütün əməlləri yox və puç olacaqdır. Onlar başa düşəcəklər ki, yalan danışırmışlar və dərk edəcəklər ki, faydasını və nəticələrini yaxşı güddükləri əməlləri onlara ancaq təəssüf və peşmançılıq gətirmişdir. Onlar anlayacaqlar ki, onları, heç vaxt çıxa bilməyəcəkləri Cəhənnəmin əbədi sakinləri olmaq gözləyir. Məgər bundan da dəhşətli itki ola bilərmi?

Bu ona görə baş verəcək ki, müşriklər yalanın ardıyca getmişdilər və ümid edilməsi lazım olmayan bir şeyə ümidlərini bağlamışdılar və güman edilməsi mümkün olmayan bir şeyə güman etmişdilər. Onların özülü əzəldən korlanmışdı və buna görə də onların bütün əməllərinin korlanmış və faydasız olduğu üzə çıxacaqdır. Onlar artıq buna əmin olduqda, onları hədsiz kədər hissi bürüyəcəkdir. Ümidləri darmadağın olacaq, onların öz əməlləri özlərinə dəhşətli zərbə endirəcək. Onların taleyi, özlərinin Haqq Hökmdarına təvəkkül etmiş, Onun xatirinə səmimi qəlblə xeyirxah işlər görmüş və onların ona fayda verəcəyinə bel bağlamış insanların taleyinə qətiyyən bənzəməyəcək. O möminlər haqqı haqq kimi qəbul etmiş, həqiqi xeyirli əməllər etmiş və haqqa sığınmışdılar. Onlar saleh əməllərinin bəhrəsini dadacaq və Allahın dərgahında saysız-hesabsız mükafatlarını tapacaqlar.

Fövqəluca Allah buyurur: “Kafirlərin və insanları Allahın yolundan sapdıranların əməllə­rini Allah puça çıxarmışdır. İman gətirib yaxşı işlər görənlərin, öz Rəbbindən gerçək həqiqət kimi Muhəmmədə nazil edilənə inananların isə Allah günahlarından keçmiş və onların vəziy­yətini yaxşılaşdırmışdır. Bu ona görədir ki, kafirlər batilə uymuş, iman gətirənlər isə öz Rəbbindən gələn həqiqətə bağlanmışlar. Beləcə, Allah insanlara onlara aid misallar çəkir” (Muhəmməd, 47/1-3).

ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ   ﮰ   ﮱ  ﯓ        ﯔ  ﯕ  ﯖ     ﯗ  ﯘﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ   ﯝ  ﯞ  ﯟﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ    

(2.167) “Tabe olanlar deyəcəklər: “Əgər bizim üçün dünyaya dö­nüş olsaydı, indi onlar bizdən uzaqlaşdıqları kimi biz də onlardan uzaqlaşardıq!” Beləcə, Allah onlara öz əməllərini peşmançılıq mən­bəyi kimi göstərəcək və onlar Oddan çıxa bilməyəcəklər”.

 Öz başçılarının ardıyca gedən kafirlər dünya həyatına qayıtmaq və ardıyca getdikləri başçılarından üz döndərmək istəyərlər. Onlar müşrik­lik­dən əl çəkərək, təkcə Allaha səmimi qəlblə qulluq etmək istəyərlər. Lakin onlar artıq heç nəyə nail ola bilməzlər, çünki insanlara verilmiş möhlətin vaxtı bitmişdir. Bundan başqa, onların sözləri və vədləri yalan olacaqdır, axı əgər onları yer aləminə qaytarsaydılar, onlar yenə də qadağan olunmuş əməllər törədəcəkdilər. Onlar öz əsassız bəyanatlarını üz döndərəcəkləri kafir başçılarına bəslədikləri amansız nifrət üzündən belə söyləyirlər. Bu cinayətkar təbliğatçıların günahı ən ağır olacaq və İblis onlara başçılıq edəcəkdir. Fövqəluca Allah buyurur: “İş bitdikdə şeytan deyəcək: “Həqiqətən də, Allah sizə gerçək vəd vermişdi. Mən də sizə vəd vermişdim, lakin vədimə xilaf çıxdım. Mənim sizin üstünüzdə heç bir hökmranlığım yox idi. Mən sizi azğınlığa dəvət etdim, siz də dəvətimi qəbul etdiniz. Buna görə də məni yox, özünüzü qınayın. Nə mən sizin köməyinizə çata bilərəm, nə də siz mənim köməyimə çata bilərsiniz. Heç şübhəsiz ki, mən əvvəllər də sizin məni Allaha şərik qoşmağınızı rədd etmiş­dim”. Həqiqətən, zalımlar üçün üzücü bir əzab hazırlanmışdır” (İbrahim, 14/22).

ﯧ  ﯨ  ﯩ   ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ   ﯱ  ﯲﯳ  ﯴ      ﯵ  ﯶ   ﯷ  ﯸ 

(2.168) “Ey insanlar! Yerdə olan halal və təmiz ruzilərdən yeyin, şeytanın addım izləri ilə getməyin! O, sizin açıq-aşkar düşməni­niz­dir!”

Bu müraciət bütün insanlara – həm möminlərə və həm də kafirlərə ünvanlanmışdır. Allah insanlara mərhəmət göstərərək onlara hər növ taxılı, meyvələri və müxtəlif heyvanların ətini ərzaq kimi istifadə etməyə icazə vermişdir. İcazə verilmiş qaydada əldə edildiyi halda, yəni qəsb edilmədikdə, oğurlanmadıqda, şəriətin pozulmasına gətirən qanunsuz üsul­la və yolla mənimsənilmədikdə, Allah onları, halal elan etmişdir. Allah qidalanmaq üçün təkcə təmiz nemətləri yeməyə icazə vermiş və ölmüş heyvan ətini, qanı, donuz ətini və sair iyrənc şeyləri yeməyi haram etmişdir.

Bu ayə onu göstərir ki, yerdə olan bütün nemətlərin qida məhsulu kimi tətbiq olunmasına və ya istifadə edilməsinə, onun əksi sübuta yeti­ri­lincəyədək icazə verilir. Qadağan olunmuş şeylərə gəlincəyədək, onlar iki qrupa ayrılır. Onların bir hissəsi özü özlüyündə qadağan edilmişdir. Bun­lara yararsız şeylərə, yəni, təmiz nemətlərin birbaşa əksi olanlara aiddir. Digərləri isə dolayısı səbəblərə görə qadağan edilir, çünki onların istifadə edilməsi insanın Allah qarşısında vəzifələrini pozmasını və ya digər məxluqların hüquqlarını tapdalamasını nəzərdə tutur. Bu, icazə verilmiş­lərə əks olan nə varsa, hamısına aiddir.

Bu ayədən həm də görünür ki, orqanizmin normal fəaliyyəti üçün zəruri olan miqdarda qida qəbul olunması vacibdir və əgər insan bundan imtina edirsə, o, Allahın açıq-aydın hökmünü pozur.

Şərh etdiyimiz hökm qullardan ötrü əsil nemət olduğu üçün, Fövqəluca Allah şeytanın izi ilə getməyi, yəni, onun əmrlərini yerinə yetirməyi, Allaha itaətsizlik göstərməyi, kafirlik etməyi, cinayət törətməyi və ədalət­sizlik etməyi qadağan etmişdir. Bu qadağaya, bəzi heyvanların müqəddəs elan edilməsi və haram edilmiş ərzaq məhsullarının qəbulu da aiddir.

Şeytan insanlara öz düşmənçilik münasibətini gizlətmir. O, onları azdırmaq üçün onlara pisliklər etməyi əmr edir. O, istəyir ki, insanlar od püskürən Cəhənnəmin sakinləri olsunlar.

Haqq Rəbbimiz insanlara şeytanın izi ilə getməyi qadağan etməklə işini bitmiş hesab etmir, o həm də şeytanın insanlara bəslədiyi amansız nifrəti haqqında xəbər verir ki, bu da onları bu düşməndən qorunmağa məcbur edir. Bundan başqa, Allah izah edir ki, dinin icazə verdiyi nemət­lər, dinin qadağan etdiklərindən qat-qat üstündür, çünki o, ancaq zərərli və yaramaz şeyləri qadağan edir. Fövqəluca Allah buyurur:

ﯹ  ﯺ    ﯻ  ﯼ  ﯽ  ﯾ  ﯿ  ﰀ  ﰁ  ﰂ      ﰃ  ﰄ    

(2.169) “O sizə pis və iyrənc işlər görməyi və Allaha qarşı bilmə­di­yiniz şeyləri söyləməyi əmr edir”.

Pis dedikdə, istənilən günah və xətalar nəzərdə tutulur, çünki onlar onu icra edənə ziyan vurur, iyrənc işlərin xatırlanması isə bu halda xüsu­sinin ümumiyə qoşulmasının nümunəsidir. İyrənc işlər həmçinin günahdır, lakin hər bir ağıllı adam onları çirkin hesab edir. Belə günahlara zinakar­lıq, spirtli içkilərin qəbulu, qatillik, böhtan, acgözlük və bir çox başqa şeylər daxildir.

Allaha qarşı bilmədiyi sözü danışmaq, böhtan söyləmək dedikdə, Allahın qanunları və Rəbbin qədəri haqqında istənilən əsassız mülahizə­lərin yürüdülməsi nəzərdə tutulur. Əgər insan Allahı, O Özünü təsvir etdiyi kimi və Peyğəmbərin (s.ə.s.) Onu təsvir etdiyi kimi, təsvir etmirsə, əgər o, Allahın Özünü səciyyələndirdiyi və ya Peyğəmbərin (s.ə.s.) Onu səciyyələndirdiyi sifətlərini inkar edirsə, onda o, Allaha qarşı bilmədiyi şeyləri söyləyir. Əgər o, güman edirsə ki, Allahla yanaşı digər tanrılar da var və onlar onu Allaha yaxınlaşdırmaq qabiliyyətinə malikdirlər, onda o, bilmədiyi şeyi deyir, Allaha böhtan atır. Əgər o, Allahın hökmləri  və qadağanları haqqında inandırıcı olmayan əsaslarla danışırsa, onda o, Allah haqqında bilmədiyi şeyləri deyir. Əgər o, iddia edirsə ki, Allah bəzi məx­luqlarını müəyyən məqsədlər üçün yaratmışdır və bu zaman öz sözlərini inkarolunmaz dəlillərlə sübuta yetirmirsə, onda o, yenə də Allaha qarşı bilmədiyi şeyi söyləyir.

Allaha böhtan deməkdən dəhşətli nə ola bilər? Allahın buyurduqla­rının və Onun Elçisinin (s.ə.s.) kəlamlarının həqiqi mənasını təhrif et­məkdən təhlükəli nə ola bilər? Axı yolunu azmışların çoxu məhz belə rəftar edir, Quran ayələrinin mənasını təhrif edir və sonra da iddia edirlər ki, bu mənanı Öz ayəsinə verən Allahdır.

Allahın adından verilən əsassız bəyanatlar ən ağır günahlardandır. Onlar öz ardıyca digər cinayətləri çəkib gətirir və bu da, şeytanın əlbir ol­duğu dostları ilə insanları dəvət etdiyi yoldur. Onlar fitnəkarlıqlar törədir, insanları aldadır və onları azdırmaq üçün hər cür imkanlardan istifadə edirlər. Amma bu zaman Fövqəluca Allah insanlara ədalətliliyə riayət etməyi, yaxşılıq etməyi və qohumlara köməklik göstərməyi əmr edir və onlara yaramaz və qınanılan əməllər törətməyi, özbaşınalıq etməyi qadağan edir. Qoy hər bir qul hansı çağırışın ardıyca getmək və kimin tərəfində olmaq üzərində düşünsün!

O, ona xeyirxahlıq arzulayan, onu həm bu dünyada və həm də ölümündən sonra xoşbəxtliyə nail olmasına dəvət edən Allahın çağırışına qoşula bilər. Allaha itaət uğur qazanmanın rəhnidir, Ona xidmət etmək insana çox böyük fayda gətirir. O Öz qullarını bütün görülən və görülmə­yən nemətləri ilə təmin edir, ancaq xeyirli işlər görmək hökmü verərək, təkcə cinayətkarlığı qadağan edir. Amma insan, bəşəriyyətin düşməni olan şeytanın çağırışının ardıyca da gedə bilər, o şeytanın ki, insanlara daima pislik etmək niyyətindədir, insanın bu dünyadakı və Axirətdəki həyatını məhv etmək üçün əlindən gələni edir. Ona itaət etmək mütləq bədbəxt­çi­liklə, onunla dostluq isə qəti zərərlə nəticələnəcəkdir. O, ancaq günah işlər görməyi və saleh əməllərdən uzaqlaşmağı əmr edir.

ﭑ  ﭒ    ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜ  ﭝ   ﭞﭟ  ﭠ  ﭡ    ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ     ﭧ  ﭨ   

(2.170) “Onlara: “Allahın nazil etdiyinə tabe olun!” – deyil­dik­də, onlar: “Xeyr, biz ata­­larımızın tutduğu yolu tutacağıq!” – deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə?”

Bu ayədə Fövqəluca Allah müşriklərə, Öz Elçisinə (s.ə.s.) nazil etdiyi əhdlərə itaət etmələri hökmünü verdikdə, onların özlərini necə aparmaları barədə xəbər verir. Onlar Rəbbin iradəsinə tabe olmağı rədd edir və bil­dirirlər ki, öz ata-babalarının getdiyi yolla gedəcəklər. Onlar əcdad­larını kor-koranə təqlid etməklə qane olaraq, Allahın peyğəmbərlərinə iman gətirmək istəmirlər, halbuki onların ata-babaları cahil və yollarını azmış insanlardı. Onlar şübhəli və cəfəng sübutların əsasında həqiqəti rədd edir­lər ki, bu da onların ondan üz döndərməsini və onu dərk etmək istəmə­diklərini təsdiq edir. Bu həm də onların ədalətsizliyinə sübutdur, çünki əgər onlar doğru yola gəlmək istəsəydilər və xeyirxah niyyətdə olsaydılar, məqsədləri həqiqəti araşdırmaq olardı. Həqiqəti axtarış zamanı müxtəlif müddəaları və nəzər nöqtələrini müqayisə edən hər bir insan haqqı mütləq aşkar edər və əgər o, ədalətli və qərəzsizdirsə, hökmən ona tabe olar.

ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ       ﭭ  ﭮ   ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ   ﭼ   

(2.171) “Kafirlərin məsəli çığırtı və bağırtıdan başqa bir şey anlamayanları haylayanın məsəlinə bənzəyir. Onlar kar, lal və kor­durlar, anlamazlar”.

Elçilərə nazil edilmiş əhdləri yerinə yetirməkdən boyun qaçıran, öz at-babalarını kor-koranə təqlid etmək xatirinə onları rədd edən, haqqı anlamaq və ona itaət etmək istəməyən və inadkarlıqla küfrə sitayiş edən kafirlərin halını izah etdikdən sonra, Fövqəluca Allah bildirir ki, onlar, çobanın üstlərinə qışqırıb-bağırmasına baxmayaraq onun sözlərini başa düşməyən mal-qaraya bənzərlər. Dəvətçilər kafirləri haqq dinə çağırdıqda onlar özlərini məhz belə aparırlar.

Onlar çağırışı eşidirlər və bu, onları özlərinin bilməməzliyi ilə bə­ra­ət qazanmaq imka­nından məhrum edir. Lakin onlar o dərəcədə anlamaq qabiliyyətində deyillər ki, bundan faydalana bilsinlər. Onlar kardırlar, çünki həqiqəti başa düşmək və onu qəbul etmək üçün zəruri eşitmə qabi­liyyətinə malik deyillər. Onlar kordurlar, çünki ətrafda baş verənlər üzə­rində düşünmək üçün yaxşı görməyə qabil deyillər. Onlar laldırlar, çünki onlara fayda verə bilən şey haqqında danışa bilmirlər. Bunun səbəbi onda­dır ki, onlar ağıllı düşünmək qabiliyyətindən məhrumdurlar və ən axmaq və ən nadan məxluqlardandırlar.

Bir anlığa, doğru yola gəlməyə çağırılan, əxlaqsızlığının qabağı alınan, cəza alacağından xəbərdar edilən, ona xoşbəxtlik, uğur və əmin-amanlıq gətirə bilən əməllər etməyə dəvət edilən, amma bu xeyirxah məsləhətlərə məhəl qoymayan, Allahın hökmlərindən vaz keçən, şüurlu surətdə özünü Cəhənnəm oduna atan, yalan ardıyca düşən və həqiqəti bir kənara atan adamı təsəvvür edin. Məgər ağıllı bir insan bu axmağın ağıldan məhrum olmasına şübhə edərmi? Əgər bununla yanaşı o hələ bir fitnəkarlıqlar da edirsə, ətrafdakıları aldadır, onlara kələk gəlirsə, onda o, ən böyük axmaqlardan biridir.

ﭽ  ﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ  ﮄ   ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ    ﮊ  ﮋ 

(2.172) “Ey iman gətirənlər! Sizə ruzi kimi verdiyimiz pak şey­lər­dən yeyin və əgər Allaha ibadət edirsinizsə, Ona şükür edin!”

Ancaq möminlərə ünvanlanan bu hökm geniş mənalı ümumi hökm­dən sonra nazil edilmişdir, çünki məhz möminlər Allahın hökm­lərindən və qadağanlarından faydalanırlar və bunun səbəbi – onların imanıdır. Allah onlara buyurmuşdur ki, Rəbbin Öz məxluqlarına əta etdiyi təmiz nemətləri yesinlər və bu nemətlərdən Ona ibadət etmək və Ona yaxınlaşmaq xatirinə istifadə edərək, göstərdiyi mərhəmətinə görə Ona həmd etsinlər.

Allah oxşar hökmlə Öz elçilərinə də müraciət edərək buyurur: “Ey elçilər! Halal nemətlərdən yeyin və yaxşı işlər görün! Mən, həqiqətən, sizin nə etdiklərinizi bilirəm!”[1]. Bu ayədə yaxşı əməllərin yerinə yetirilməsi vasitəsilə minnətdarlığın bildirilməsi əmr edilmişdir. Bundan başqa, ayədə nemətlər pak adlandırılmamışdır, çünki Allahın möminlərə istifadə etməyə icazə verdiyi nemətlər özlüyündə pis nəticələrə səbəb olmur və onların imanı isə onları hər hansı haram şeyi istifadə etməkdən çəkindirir.

Şərh olunan ayədə xüsusilə qeyd olunur ki, insan Allaha minnətdar olmadıqda, o, tək Ona ibadət etmir; əgər o, Allaha layiqincə minnətdarlığını bildirirsə, onda hökmən təkcə Ona ibadət etməli və Onun hökmlərini yerinə yetirməlidir. Buradan həm də belə çıxır ki, yemək üçün təmiz və icazə verilmiş ərzağın istifadə edilməsi saleh əməllərin yerinə yetirilməsinə və onların Allah tərəfindən qəbul olunmasına kömək edir. Allahın mərhəməti və səxavətini yada saldıqdan sonra Allaha minnət­darlıq etmək barədə xatırlatmaya gəldikdə isə, buradan belə nəticə çıxır ki, Allaha minnətdarlıq etmək mövcud nemətləri qoruyub saxlamağa və hətta onları çoxaltmağa kömək edir, kafirlik və naşükürlük isə insanı ona bəxş edilmiş nemətlərdən məhrum edir və ona yeni nemətlər əldə etməyə imkan vermir.

ﮌ  ﮍ   ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ    ﮖ  ﮗﮘ  ﮙ  ﮚ      ﮛ       ﮜ  ﮝ    ﮞ  ﮟ  ﮠ     ﮡﮢ  ﮣ  ﮤ   ﮥ  ﮦ  ﮧ   

(2.173) “O sizə ölü heyvanı, qanı, donuz ətini və Allahdan baş­qası üçün kəsiləni haram etmişdir. Hər kəs harama meyl etmədən və həddi aşmadan məcbur qalarsa, bu ona günah hesab edilməz. Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, Rəhimlidir”.

Halal nemətləri xatırladıqdan sonra Fövqəluca Allah yeyilməsi qadağan olunmuş pis şeylər haqqında xəbər verir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: ölü əti, yəni, İslam şəriəti əsasında kəsilməmiş hər hansı heyvanın cəmdəyi. Ölü əti natəmizdir və orqanizmə zərər vurur. Özlüyündə belə çirkin olan bu ət müxtəlif xəstəliklərə səbəb olur. Bu ümumi qadağadan ölmüş çəyir­t­kə və ölü balıq istisnadır. Bunlar ərzaq kimi təmiz və halaldır.

Haram sayılan ərzaq məhsullarına aid olanlardan biri də kəsilmiş heyvanın damarlarından axan qandır. Şərh etdiyimiz ayənin ümumi mənası Quranın digər ayəsi ilə konkretləşdirilir: “De: “Mənə gələn vəhylər içərisində ölü heyvan, axar qan, murdar sayılan donuz əti və Allahdan başqasının adı ilə kəsilmiş murdar heyvanlardan başqa, ... yeməklər içərisində haram buyurulan bir şey görmürəm...” (Ənam, 6/145).

Daş abidələrə, qəbirlərə və ya digər bütlərə qurban kəsilən heyvan­ların ətinin yeyilməsi də haramdır. Lakin sadalanan ərzaq – qadağan olun­muş yeganə yeyinti məhsulu deyil. Allah onları ona görə xatırladır ki, bəzi murdar məhsulların növlərini göstərib izah etsin. Ümumiyyətlə isə, bundan əvvəl yuxarıda qeyd olunmuş təmiz və halal olmayan nə varsa, hamısının yeyilməsi qadağan edilmişdir.

Yuxarıda sadalananları və digər murdar məhsulları yeməyi qada­ğan edərkən Fövqəluca Allah insanlara Öz lütfünü göstərmiş və onları o məh­sulların zərərindən qorumuşdur. Lakin buna baxmayaraq, əgər insan haram edilmiş məhsuldan uzun sürən aclıq nəticəsində, başqa yeyinti məhsul­larının olmaması üzündən və ya məcburiyyət qarşısında yeməli olarsa, bu ona günah sayılmır. Bu zaman, halal şeylər yemək imkanı yarandıqda və ya aclığa dözə bildikdə, haram məhsulu yeməyə həvəs göstərməməli, keçinəcəyini təmin etmək üçün kifayət qədərdən artığını yeməklə həddini aşmamalıdır. Belə hallarda haram məhsulların yeyilmə­sinə görə məsuliyyət insandan götürülür və burada əsas nəzərə alınan Allahın zəruri miqdarda yeyib-içmək haqqında ilkin hökmüdür. Bu isə o deməkdir ki, insana öz həyatını təhlükəyə qoymaq və özünü aclıqla ölümə məhkum etmək qadağandır. O, aclığını təmin etməlidir, əgər o, özünü öl­ün­cəyə qədər ac saxlayarsa, günah işlətmiş olar ki, bu da intihara bəra­bərdir.

Ən zəruri hallarda haram məhsulların yeyilməsinə icazə verilməsi Fövqəluca Allahın Öz qullarına bəslədiyi rəhmindən irəli gəlmişdir və buna görə də Allah bu ayəsini, ayələrin mətninə tamamilə uyğun gələn Öz iki gözəl adı ilə bitirir.

Nəzərə alaraq ki, haram məhsullardan yeməyə icazə verilməsi Allahın Bağışlayan və Rəhimli sifətləri ilə sıx bağlıdır və nəzərə alaraq ki, böhranlı anlarda, xüsusilə, mürəkkəb şərait onu çətinliyə saldıqda insan heç də həmişə bu şəraiti layiqincə dəyərləndirə bilmir, Fövqəluca Allah bildirir ki, O, belə şəraitdə səhvə yol verən qullarını bağışlayır.

Bu ayədən çıxan məlum bir qaydaya görə, ən zəruri hallarda bir sıra qadağan olunmuş haram əməllər halal sayılır. Mərhəmətli Allah ən zəruri hallarda insanlara hər hansı qadağan olunmuş hərəkətlər etməyə icazə verir. Hər şeydən əvvəl və hər şeyin sonunda zahirdə də, batində də həmd Ona məxsusdur!  

ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ   ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔﯕ  ﯖ  ﯗ  ﯘ   ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ   ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ   

(2.174) “Şübhəsiz ki, Allahın nazil etdiyi Kitab­da olanları gizli saxlayanlar və bununla cüzi miq­dar­da pul əldə edənlər öz qarınlarına oddan başqa bir şey doldurmurlar. Qiyamət günü Allah onları danış­dırmaz və onları təmizə çıxarmaz. Onlar üçün üzücü bir əzab var­dır”.

Bu sərt hədə Allahın Öz elçilərinə nazil etdiyi bilikləri gizlədənlərə ünvanlanmışdır. Allah onlarla əhd bağlamışdır ki, insanlara həqiqəti izah etsinlər və vəhyi gizlətməsinlər və əgər onlar bu həqiqəti kənara qoyub, onu keçici maddi nemətlərə dəyişərlərsə, onda qarınlarını odla doldurmuş olarlar. Belə maddi nemətlər ən yaramaz üsullarla, ən qorxunc cinayətlər nəticəsində qazanılır və Allahın intiqamı törədilmiş cinayətlərin növünə həmişə uyğun gəlir.

Qiyamət günü başlandıqda isə, Allah onları dindirməyəcək və qəzəb içində Üzünü onlardan döndərəcək və Allahın bu münasibəti onlar üçün Cəhənnəm cəzasından daha dəhşətli olacaq. Allah onları təmizləmə­yəcək və onları yaramaz əxlaqdan xilas etməyəcək, onların qəlbində elə bir əməl olmayacaq ki, tərifə və mükafata layiq olsun. Onlar təmizlənmə­yəcəklər, çünki onlar elə bir əməl etməyiblər ki, buna yol verilsin. O əm­əl­lərin ən vacibi Allahın Kitabını rəhbər tutmaq, onun hökmlərini yerinə yetirmək və buna başqalarını dəvət etməkdir.

ﯨ  ﯩ   ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮﯯ  ﯰ ﯱ  ﯲ  ﯳﯴ 

(2.175) “Onlar doğru yolun əvəzinə azğınlığı, bağışlanmanın isə əvəzinə əzabı satın alan şəxslər­dir. Onlar Cəhənnəm oduna necə də səbirli­dirlər!”

Onlar Allahın Kitabını arxalarına atıb ondan üz döndərdilər. Onlar azğınlığı haqdan üstün, cəzanısa bağışlanmadan üstün tutdular. Onlar Cəhənnəm odundan başqa heç nəyə layiq deyillər, amma onlar bu cəzaya dözə biləcəklərmi? Onların buna səbri çatacaqmı?!!

---

[1] Muminun, 23/51