Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. I c. 2.122 - 2.143 - cü ayələr

ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ     ﮊ  ﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ  ﮏ     ﮐ 

(2.122) “Ey İsrail oğulları! Sizə bəxş etdiyim nemətimi və vaxtı ilə sizi aləmlərdən üstün etdiyimi xatırlayın”.

ﮑ  ﮒ    ﮓ   ﮔ  ﮕ    ﮖ  ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ   ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ   ﮣ 

(2.123) “Qorxun o gündən ki, o vaxt heç kəs heç kəsə fayda verə bilməyəcək, heç kəsdən fidyə qəbul edilməyəcək, heç kəsin şəfaəti fayda verməyəcək və onlara kömək göstərilməyəcək”.

ﮤ  ﮥ  ﮦ   ﮧ    ﮨ   ﮩ   ﮪﮫ  ﮬ  ﮭ    ﮮ  ﮯ  ﮰﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕﯖ  ﯗ  ﯘ       ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ 

(2.124) “Rəbbi İbrahimi bəzi kəlmələrlə sınadığı zaman o, bun­la­rı tamamilə yerinə yetirdi. Allah: “Mən səni insanlara imam edəcə­yəm!” – dedi. İbrahim: “Nəslimdən də (imam et)! – dedi. Allah: Zalım­lar Mənim onlarla əhd bağlamağıma nail olmazlar!” – dedi”.

Birinci iki ayənin təfsirini biz artıq nəzərdən keçirmişik. Sonra isə Allah Öz qulu və Kitab əhlinin bütün dini icmalarının, hətta müşriklərin də, hamısının özünü bənzətmək üçün nümunə və şanlı elçi saydığı sevimli İbrahim haqqında söhbət açır. Allah onu hökmləri və qadağaları vasitəsilə imtahana çəkdi. Allah Özünün bütün qullarını bu qayda ilə sınaqdan keçirir ki, imtahandan keçmək bacarığı olmayan yalançıları və hər sınaqla daha yüksək mərhələlərə ucalan, öz qəlbini və əməllərini təmizləyən həqiqi möminləri isə üzə çıxartsın. Belə sınaqlardan çıxmış ən ləyaqətli qullardan biri də Allahın sevimlisi İbrahim (ə.) idi. Allah onu dəhşətli bir imtahana çəkmişdi, lakin o, bu sınaqdan ləyaqətlə çıxdı və buna görə Allah ona minnətdarlığını bildirərək əvəzini verdi, çünki Allah həmişə Qədirbilən Rəbb olmuşdur.

Allah İbrahimə deyir: “Mən səni insanların rəhbəri və təqlid edilən örnək edəcəyəm, onlar isə səndən nümunə götürəcək və sənin ardınca əbədi səadətə yollanacaqlar. Sən əbədi tərifə, böyük mükafata və hamının ehtiramına layiq görüləcəksən”.

Allaha and olsun ki, bu elə ən yüksək üstünlükdür ki, yarışanlar onun xatirinə yarışmalı və zəhmət adamları da qollarını çırmalamalıdırlar. Bu - ən yüksək ləyaqətdir ki, ona nail olmaq ancaq ruhən möhkəm olan elçilərə və onların, insanları Allahın yoluna gəlməyə dəvət edən sadiq davamçılarına qismət olurdu.

İbrahim (ə.) belə yüksək dərəcəyə çatmağa nail olduğuna görə sevinirdi və Allaha dua etdi ki, bu neməti onun nəsillərinə də versin. O, Allahdan dilədi ki, ona və onun nəsillərinə belə yüksək dərəcəyə qalxma­ğa icazə versin; bax elə onun bu təşəbbüsü onun rəhbərlik keyfiyyət­lə­rini təsdiq edirdi. O, Allahın qullarına səmimi qəlbdən xeyirxahlıq arzulayır və istəyirdi ki, onların arasında daha çox dəvətçilər, doğru yola gəlməyə nəsihət verənlər olsun. Amma belə yüksək məqsədləri qəbul edib insanları yüksək dərəcələrə təkcə Allah qaldıra bilərdi.

Mərhəmətli və Rəhimli Rəbb onun duasını diqqətlə dinləyərək bil­dirir ki, bəzi insanlara yeganə bir maneə belə yüksəkliklərə nail olmağa imkan verməyəcək. Allah buyurur ki, təkcə özlərinə qarşı zülm edən və öz ləyaqətini alçaldan zalımlar dində təqlid nümunəsi ola bilməyəcəklər. Dində təqlid üçün yüksək örnək olanlara ədalətsizlik və zalımlıq yaraşmır. Bu yüksək dərəcəyə ancaq səbirlə və möhkəm inamla nail olmaq müm­kün­dür və bunun nəticəsi – möhkəm iman, saleh əməllər, gözəl əxlaq, düzgün prinsiplər, Rəbbinə kamil məhəbbət, Onun qarşısında qorxu keçirmək və yol verilmiş günahlara görə tövbə etməkdir. Məgər ədalətsiz insan bu keyfiyyətləri əldə edə bilərmi?!

Ayənin mənası ondan ibarətdir ki, ədalətsizlik­dən xilas olan insan müəyyən dini prinsiplərdən istifadə edərsə, dində təqlid üçün nümunə ola bilər.

ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ     ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ   ﯧﯨ  ﯩ  ﯪ   ﯫ       ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ    ﯳ      ﯴ   

(2.125) “Biz Evi insanlar üçün ziyarət və əmin-amanlıq yeri etdik. “İbrahimin dayandığı yeri namazgah edin!” Biz İbrahimə və İsmailə: “Evimi təvaf edənlər, etikafa girənlər, rüku və səcdə edənlər üçün təmizləyin!” – dedik”.

Fövqəluca Allah İbrahimin nümunə götürülməsi üçün bir örnək və başçı olmasına əbədi bir dəlil gətirir. Bu dəlil - Məscidülharamdır. Onun ziyarət edilməsi İslam dininin sütunlarından biridir və o, insanların etdikləri günahları və xətaları yuyur. Bu məsciddə çoxsaylı yerlər var ki, Allahın sevimlisi İbrahimi və onun nəsillərini xatırladır və onun dində təqlid edilmək üçün örnək olduğunu təsdiq edir.

Allah Məscidülharamı insanlar üçün sığınacaq etmişdir və onlar maddi və mənəvi nemətlər əldə etmək üçün axışıb oraya gəlirlər. Onlar hər dəfə oranı ziyarət etdikcə, Məscidülharamda olmaqdan doya bilmirlər. O, bütün canlı varlıqlar üçün, istər əhliləşdirilməmiş heyvanlar olsun, istər­sə ağaclar və yaxud digər cansız məxluqlar olsun, əmin-amanlıq yeridir. Hətta cahiliyyə dövründə Allaha şərik qoşan müşriklər də Məscidülharama ehtiramla yanaşardılar, bəzən orada öz atalarının qatilini görəndə belə onun sakitliyini pozmazdılar. İslamın gəlməsilə bu məscidin müqəddəsliyi və şöhrəti daha da artdı.

Sonra Fövqəluca Allah İbrahimin yerini (İbrahim məqamı) namazgah etməyi buyurdu. Belə bir rəy var ki, İbrahim məqamı adı altında hal-hazırda Kəəbənin qapısı qarşısında olan yer nəzərdə tutulur. Bu halda, söhbət Kəəbənin ətrafını təvaf etdikdən sonra iki rükət namazın, mümkün olduqca, İbrahim məqamının arxasında qılındığı yerdən gedir. Quran təfsirçilərinin əksəriyyəti bu rəyi müdafiə edirlər.

Lakin başqa şərhə görə İbrahim məqamı adı altında onun ziyarəti zamanı ayaq basdığı bütün yerlər nəzərdə tutulur və ərəb sözü olan “məqam” (“yer”) isminin tək halında işlədilməsi onun yiyəlik halında olması ilə izah edilir. Bu halda ifadə bütün həcc mərasimini: Kəəbənin təvafını, əs-Səfa və əl-Mərvə təpələri arasında qaçışı, Ərəfat vadisində dayanmağı, Müzdəlifə vadisində gecələməyi, daş atmağı, qurban kəsməyi və ziyarətin digər mərasimlərini əhatə edir. Bu şərhə müvafiq olaraq, İbrahim məqamını namazgah yeri etmək hökmü, onun yerini həcc ziyarəti zamanı onun nümunəsinə uyğun olaraq ibadət yerinə çevirmək hökmüdür. Yəqin ki, sonuncu təfsiri daha üstün saymaq lazımdır, çünki o, birinci şərhi də ehtiva edir və ayənin lüğəvi mənasına da uyğun gəlir.

Fövqəluca Allah həmçinin bildirir ki, İbrahimə və İsmailə Allahın Evini müşriklərin əməllərindən, kafirliyindən və itaətsizliyindən və habelə çirkin­likdən, murdarlıqdan və natəmizlikdən təmizləmək tapşırılmışdı, çünki bu məscid ancaq təvaf edənlər, gəlib namaz qılanlar üçün təyin edilmişdir.

Fövqəluca Allah ilk növbədə Kəəbəni təvaf edənləri xatırladır, çünki bu ibadət mərasimi Məscidülharamın özəlliklərindəndir. Bundan sonra isə ayədə ibadət üçün etikafa[1] çəkilən insanlar yad edilir, çünki möminlərin etikafa çəkilməsi yalnız məscidlərin xüsusiyyətlərindəndir. Ancaq bundan sonra, namaz qılanlar qeyd olunur, hərçənd namaz bütün sadalanan məra­­simlərdən ən ləyaqətlisidir. Buradan belə çıxır ki, şərh etdiyimiz ardıcıl­lığın müəyyən izahı var.

Fövqəluca Allah Məscidülharamı bir neçə səbəbə görə Öz Evi adlandırır. Birincisi, bu İbrahim peyğəmbəri (ə.), İsmail peyğəmbəri (ə.) məscidi natəmizliklərdən təmizləməyə lazımi diqqət yetirmələri və zəruri olan hər şeyi etmələri üçündür. İkincisi, bu, Məscidülharamın müqəddəsliyini və şöhrətini xüsusilə vurğulamaqdan ötrü idi və insanlara orada Allaha ibadət etməyi bir vəzifə kimi tapşırmaqla yanaşı həmdə bu, ona ehtiram göstə­rilməsinə yönəldilmişdi. Üçüncüsü, bu, insanların qəlbində Məscid­ül­ha­ra­ma böyük maraq, meyl yaradırdı.

ﯵ  ﯶ  ﯷ    ﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼ  ﯽ   ﯾ    ﯿ  ﰀ  ﰁ  ﰂ  ﰃ  ﰄ  ﰅ  ﰆﰇ  ﰈ  ﰉ   ﰊ               ﰋ     ﰌ  ﰍ  ﰎ  ﰏ      ﰐ  ﰑﰒ  ﰓ            ﰔ      ﰕ    

(2.126) “Bir zaman İbrahim dedi: “Ey Rəbbim! Buranı təhlü­kə­siz bir şəhər et, onun əhalisinə, - onlardan Allaha və Axirət gününə  iman gətirənlərə - hər növ məhsullardan ruzi ver!” Allah  dedi: “Mən kafir olanlara bir qədər zövq almağa izn verərəm, sonra da onları Cəhənnəm əzabına giriftar edərəm. Ora necə də pis dönüş yeridir!”

İbrahim (ə.) Məscidülharamda namaz qılarkən Allaha dua etdi ki, Məkkəni təhlükəsiz şəhər etsin və onun əhalisinə hər cür məhsullardan ruzi bağışlasın. Sonra İbrahim peyğəmbər (ə.) öz duasını möminlərlə bağ­layır və Allaha olan ehtiramını büruzə verir. Amma onun duasının birinci hissəsi ümumi səciyyə daşıyırdı və buna görə də Allah onun duasına ca­va­bını, zalımlardan başqa, hamıya aid etdi.

Digər tərəfdən, İbrahim peyğəmbər (ə.) Allahdan şəhərin əhalisinə ruzi verməsini dilədi və bunu ancaq möminlər üçün istədi. Allah isə ruzini həm mömin və itaətkar dindarlara və həm də kafirlərə və münafiqlərə ve­rir. Məhz buna görə Allah xəbərdar edir ki, ruzi şəhərin bütün sakinlərinə, həm müsəlmanlara, həm də kafirlərə veriləcəkdir. Müsəlmanlar maddi nemətləri Allaha ibadət xatirinə istifadə edəcəklər və sonra Cənnət bağla­rına yollanacaqlar, kafirlər isə, maddi nemətlərdən ancaq qısa müddət ərzində ləzzət alacaqlar, sonra isə məcburən ən pis sığınacağa – Odlu Cəhənnəmə göndəriləcəklər.

ﭑ  ﭒ  ﭓ     ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ    ﭚﭛ  ﭜ  ﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ 

 (2.127) “O zaman İbrahim və İsmail evin (Kəəbənin) bünövrəsini qaldırarkən belə dua etdilər: “Ey Rəbbimiz! Bunu bizdən qəbul et! Həqiqətən, Sən Eşidənsən, Bilənsən!”

ﭡ  ﭢ  ﭣ   ﭤ  ﭥ  ﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭﭮ   ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ 

(2.128) “Ey Rəbbimiz! İkimizi də Sənə təslim olacaq, nəslimizdən də Sənə təslim olan bir millət et. Bizə ibadət qaydalarını göstər və bizim tövbələrimizi qəbul et! Həqiqətən, Sən tövbələri qəbul edənsən, Rəhimlisən!”

ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ     ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ   ﭿﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ    ﮄ  ﮅ   

(2.129) “Ey Rəbbimiz! Onların içərisindən özlərinə elə bir elçi göndər ki, Sənin ayələrini onlara oxusun, Kitabı və hikməti onlara öyrətsin və onları günahlardan təmizləsin! Həqiqətən, Sən Qüdrətlisən, Müdriksən!”

Ey Muhəmməd! Yadına sal ki, İbrahim peyğəmbər (ə.) və İsmail peyğəmbər (ə.) Kəəbənin özülünü necə qaldırmışdılar və bu şərəfli işi səbirlə davam etdirmişdilər. Onların ürəkləri qorxu hissindən və ümid his­sindən aşıb-daşırdı. Bu böyük xeyirxahlığı yerinə yetirərək, onlar Allaha dua edirdilər ki, onu qəbul etsin və onu bütün insanlar üçün faydalı etsin. Onlar Allaha dua edirdilər ki, onları və onların nəsillərini İslam tərəfdar­ları etsin. Bunun isə mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Rəbbin qarşısında bütün qəlbinlə müti olasan və Onun hökmlərini vücudunla yerinə yetirəsən.

Sonra onlar Allahdan xahiş edirlər ki, onlara ibadət qaydalarını göstərsin, yəni ibadət qaydasını onlara əyani surətdə öyrətsin ki, onlara çoxlu fayda versin. Belə bir rəy var ki, ibadət qaydaları (mənasik) dedik­də, burada həcc ziyarətinin bütün mərasimləri, ayinləri nəzərdə tutulur ki, təfsir edilən ayələrin mətni də bunu təsdiq edir. Digər bir şərhə görə isə bu ayəF daha geniş mənaya malikdir və özündə bütün dini hökmləri və ayinləri ehtiva edir. Bu ayələrin ümumi mahiyyəti də geniş mənanın xeyrinə şəhadət verir. “Nusuk” sözü “ibadəti” ifadə edir, amma çox vaxt o həcc ziyarəti ilə əlaqədar işlədilir. Xalq arasında bu sözə məhz bu - sonuncu məna verilir. Bütün hallarda hər iki peyğəmbər Allahdan onlara faydalı biliklər və saleh əməllər bəxş etməsini diləyirlər. Hər bir qulun hökmən hansısa bir xətaya yol verəcəyini və tövbə etməyə ehtiyacı olacağını nəzərə alaraq, onlar da Allahdan onların tövbəsini həmişə qəbul etməyi xahiş edirlər.

Sonra onlar Ona dua edirlər ki, onların nəsillərindən elçi seçsin ki, şöhrətləri və şanları artsın. Onlar arzu edirlər ki, insanlar həmin elçiyə itaət etsinlər və lazım olan kimi onun gözəl məziyyətlərinə bələd olsunlar. Onlar istəyirlər ki, o elçi Allahın ayəsini insanlara oxusun, onun qayğısına qalsın və insanlara onu əzbərləmək üçün yardım göstərsin, onlara Kitabı və Sünnəni şərh etməyi öyrətsin, xeyirxah əməllərlə onların qəlbini pak­laşdırsın və insanların qəlbini nəcibləşdir­məyən pozğun əməllərə qarşı onlarda nifrət oyatsın. Sonra isə onlar Allahın qüdrətini və müdrikliyini tərifləyərək Ondan öz gələcək nəsilləri arasından bu iki keyfiyyətə malik olan bir elçi seçməyi xahiş etdilər. Bütün var olan nə varsa, Allahın hök­mü altındadır və heç kim Onun iradəsinə müqavimət göstərə bilməz. O, Öz Müdrikliyi ilə hər şeyi öz yerində bərqərar edir. Elə buna görə, O, onların duasını diqqətlə dinləyərək, adlı-sanlı Muhəmmədi (s.ə.s.) insanla­ra peyğəmbər göndərdi. Onun gəlişi, Allahın İbrahimin və İsmailin nəsil­lərinə və o cümlədən bütün bəşəriyyətə nəsib etdiyi mərhəməti idi. Məhz buna görə, Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) demişdir: “Mən - əcdadım İbrahimin duasının nəticəsiyəm”.

ﮆﮇ  ﮈ   ﮉ  ﮊ   ﮋ    ﮌ  ﮍ  ﮎﮏ  ﮐ  ﮑﮒﮓﮔﮕﮖﮗﮘﮙﮚ   

(2.130) “Səfeh olanlardan başqa kim İbrahimin dinindən üz çe­virər? Biz onu dünyada elçi seçdik. Şübhəsiz ki, o, Axirətdə də əmə­li­salehlərdən olacaqdır”.

İbrahimin (ə) dininin məziyyətlərini və üstünlüklərini bildikdən sonra təkcə axmaq adamlar ondan üz döndərirlər. Belə insanlar özləri haq­qında heç nə bilmir və öz nəfslərinə laqeyd yanaşırlar. Onlar ən az ilə qənaətlənərək, öz canlarını ucuz qiymətə satırlar. İbrahimin (ə.) dininin ardıcıllarına gəldikdə isə, onlar ən ağıllı və kamil insanlardır.

Sonra Fövqəluca Allah İbrahimin (ə.) bu dünyadakı və ölümdən sonrakı taleyindən bəhs edir. O, bu dünyada onu saleh əməllər etməyə ruhlandıran Allahın sevimlisi idi və Onun sayəsində o, ən ləyaqətli və yaxşı insan­lardan biriydi. Axirət həyatında isə o, ən yüksək pillələrə qalxmağa nail olan əməlisaleh insanlardan biri olacaqdır.

ﮛ  ﮜ  ﮝ    ﮞ  ﮟﮠ   ﮡﮢﮣ  ﮤ  ﮥ 

(2.131) “Rəbbi ona: “Təslim ol!” – dedikdə, o: “Aləmlərin Rəb­bi­­nə təslim oldun!” – demişdi”.

Allah İbrahimə buyurdu ki, itaət etsin və müsəlman olsun və o, həmin andaca bu hökmü yerinə yetirdi və öz səmimiyyətinə, tövhidə bağlılığına, tək olan Allaha məhəbbətinə və Onun qarşısında tövbə etdi­yinə şəhadət verdi. Allahın tövhidinə olan sədaqəti onun təkzibolunmaz sifətlərindən idi. O, bu keyfiyyətini öz nəsillərinə aşılamış və vəsiyyət etmişdi ki, həmişə bu dinə iman gətirsinlər. O, tövhid şəhadətini elə bir söz etdi ki, o, onun nəsilləri arasında əbədi yaşayır və övladları onu nəsil­dən nəslə ötürürlər. Bir vaxtlar o söz Yaqub peyğəmbərə (ə.) də çatmışdı və o da onu öz oğullarına və nəsillərinə vəsiyyət etmişdi.

ﮦ  ﮧ    ﮨ   ﮩ   ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ  ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕﯖﯗ 

(2.132) “İbrahim də, Yaqub da bunu oğullarına vəsiyyət etdilər: “Ey oğullarım! Həqiqətən, Allah bu dini sizin üçün seçmişdir. Siz də ancaq müsəlman olaraq ölməlisiniz!”

Ey Yaqubun nəsilləri! Sizin əcdadınız sizə Allaha müti olmağınızı vəsiyyət etmişdir və siz ən kamil tərzdə ona itaət etməli və peyğəmbərlə­rin sonuncusunun yolu ilə getməlisiniz. Allah sizin üçün din seçəndə sizə böyük mərhəmət göstərmişdir. Bu dinin hökmlərini yerinə yetirin, onun əxlaq normalarına riayət edin və ölüm sizi haqlayana qədər bu yoldan çıxmayın. Əgər insan bütün ömrü boyu eyni dinə etiqad edirsə, o, onunla da ölür. Əgər o, öz dini etiqadı ilə ölürsə, o, Qiyamətdə də ondan ayrılmır.

ﯘ  ﯙ  ﯚ  ﯛ  ﯜ  ﯝ     ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ   ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ     ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ   

(2.133) “Yoxsa siz Yaquba ölüm gəldikdə onun yanında idiniz? O zaman o, öz oğullarına dedi: “Məndən sonra nəyə ibadət edəcəksi­niz?” Onlar dedilər: “Sənin İlahına, atalarının – İbrahimin, İsmailin  və İshaqın İlahı olan Tək İlaha ibadət edəcəyik. Biz yalnız Ona təslim olanlarıq!”

Fövqəluca Allah yəhudilərin bəyan etdikləri, İbrahimin və Yaqubun dini­nə iman gətirdikləri barədə sözlərini rədd etdi. Məgər ölüm Yaquba ya­xınlaşanda və o, onun yaxınlığını hiss edəndə onlar onun yanında idilər? O vaxt o, oğullarını imtahandan keçirməyi qərara alaraq onların onun vəsiyyətnaməsinə göstərəcəkləri sədaqətdən məmnun olmaq istəmişdi. Buna görə o soruşmuşdu: “Mənim ölümümdən sonra kimə ibadət edə­cək­siniz?” Onlar demişdilər: “Biz sənin Allahına və İbrahimin, İsmailin və İsaqın Allahına ibadət edəcəyik. Biz Ona şərik qoşmayacağıq və Onu yaratdıqları ilə bərabər tutmayacağıq. Biz həmişə Ona itaət edəcəyik”. Onlar tək Allaha iman gətirəcəklərini və xeyirxah işlər görəcəklərini vəd etdilər ki, bu cavab onu olduqca məmnun etdi.

Şübhəsiz ki, yəhudilər o anda Yaqubun yanında olmamışdılar, çünki o uzaq zamanlarda yəhudilik hələ yox idi. Allah isə, Yaqubun öz oğullarına yəhudiliyi deyil, tövhid etiqadını vəsiyyət etməsi barədə xəbər verir.

ﯴ  ﯵ  ﯶ  ﯷﯸ  ﯹ     ﯺ  ﯻ   ﯼ  ﯽ  ﯾﯿ  ﰀ  ﰁ  ﰂ  ﰃ          ﰄ  ﰅ  

 (2.134) “Onlar bir millət idi ki, gəlib getdilər. Onların qazan­dıq­ları özlərinə, sizin qazandığınız isə sizə aiddir. Siz onların etdikləri barədə sorğu-suala tutulmayacaqsınız”.

Ey Kitab əhli! Hər insana onun əməlləri qalır və hər bir insan ancaq öz əməllərinin əvəzini alacaqdır. Heç kim başqalarının günahına görə məsuliyyət daşımayacaq və heç kim də başqalarının möminliyindən və təqvalılığından sui-istifadə edə bilməyəcəkdir. Siz iddia edirsiniz ki, İbrahimin dininə sitayiş edirsiniz və boş bəyanatlarla kifayətlənirsiniz ki, bunun da həqiqətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma siz öz etiqad etdiyiniz dini baxışlarınız barəsində düşünməlisiniz. Siz düşünməlisiniz ki, o baxışlarınız sizə xilas olmağa kömək edəcək və ya yox?!.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ  ﭛ  ﭜﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ   ﭢ   

 (2.135) “Onlar dedilər: “Yəhudi və ya xaçpərəst olun ki, doğru yola yönələsiniz!” De: “Əksinə, biz hənif İbrahimin dinindəyik. O, müş­riklərdən deyildi”

Yəhudilər və xristianlar müsəlmanları öz dinlərinə çağırırdılar və bildirirdilər ki, onlar düz yolla gedirlər və yerdə qalan bütün dinlərin tə­rəf­darları – yollarını azanlardır. Allah müsəlmanlara buyurdu ki, onlara ləyaqətlə cavab verərək desinlər: “Biz, tək Allaha ibadət edən və qalan hər şeydən üz döndərən, tövhid etiqadına malik olan və bütpərəstlikdən, şirk­dən çəkinən İbrahimin dininə etiqad edirik. Biz ancaq bu qaydada doğru yolla gedə bilərik, çünki əgər biz onun dinindən dönsək kafirlərin və az­mışların arasında olarıq”.

ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ   ﭧ  ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ  ﭯ   ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ   ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ  ﮂ  

 (2.136) “Deyin: “Biz Allaha, bizə nazil olana, İbrahimə, İsmai­lə, İshaqa, Yaquba və onun nəslinə nazil olana, Musa və İsaya verilən­lərə, özlərinin Rəbbi tərəfindən peyğəmbərlərə verilənlərə iman gətir­dik. Biz onların arasında fərq qoymuruq. Biz yalnız Ona təslim olanlarıq”.

                             

Bu və buna bənzər ayələr, insanların iman gətirməli olduqları nə varsa, hamısını əhatə edir. Bilmək lazımdır ki, iman gətirmək dedikdə, əsas dini baxışlarda əqidə möhkəmliyi nəzərdə tutulur ki, bu da ruhun və bədənin etdiyi əməllərlə təsdiq olunur. Bu ifadədən belə anlamaq olar ki, iman, imanın bir hissəsi və nəticələrinin biri olan saleh əməllərin hamısını özündə birləşdirir.

Əgər iman Quran ayələrində ayrıca xatırlanırsa, o həmişə İslamı və saleh əməlləri bildirir, əgər təkcə İslam qeyd olunursa, onda o, həmişə imanı və əməlisaleh nəzər nöqtələrini əks etdirir. Əgər onlar ikisi birlikdə yad edilirsə, onda iman adı altında qəlbdə olan əqidə, İslam adı altında isə, açıq şəkildə həyata keçirilən saleh əməllər nəzərdə tutulur. Eyni şeyi imanın saleh əməllərlə yanaşı xatırlandığı ayələr haqqında da demək mümkündür.

Şərh etdiyimiz ayədə Fövqəluca Allah iman sahiblərinə dilləri ilə qəlblə­rində əksini tapmış sözləri tələffüz etməyi buyurur. Yalnız belə olduqda sözləri mükəmməl və kamil hesab etmək və yalnız bu halda onlara görə savab qazanmaq olar. İnsan dili ilə dediyi sözlərə qəlbi ilə inanmadıqda, onun bu davranışı nifaq və kafirlikdir. Əgər insan qəlb ilə təsdiq etmədiyi sözləri deyirsə, onda bu sözlər təsir göstərməyə və böyük fayda verməyə qabil deyildir. Şübhəsiz ki, əgər deyilən sözlər doğrudursa və insan imanın əsaslarını qəbul edirsə, onda o, işlətdiyi həmin sözlərə görə savab qazanacaq, lakin burada əsassız iddialar və qəlbən təsdiq olunan sözlər arasındakı fərq özünü açıq-aydın göstərir.

“Deyin” hökmü, müsəlman əqidəsinin açıq formada bəyan edilmə­sinin, İslam əqidəsinə etiqadın və ətrafdakı insanları İslama dəvət etməyin artıq zəruriləşdiyini nəzərdə tuturdu, çünki dinin əsasında dayanan məhz düzgün əqidədir. Bu hökmün bütün müsəlmanlara aid olmasına görə onlar birlikdə Allahın ipindən yapışmalı, eyni əqidəni təbliğ etməli və ümumi vəzifəni həyata keçirməlidirlər. Buradan həm də belə bir nəticə çıxır ki, möminlərin müxtəlif cərəyanlara bölünmək haqqı yoxdur və onlar vahid orqanizm kimi bir olmalıdırlar.

Bu ayədən həm də aydın olur ki, insan müəyyən hökmlərə iman gə­tir­­diyini təsdiq edə bilər və hətta hər bir müsəlman bunu etməlidir. Lakin müsəlman özünü mömin adlandırmamalıdır. Əksinə, əgər o, bunu Allahın iradəsi ilə bağlamırsa, belə iddialardan çəkinməlidir, çünki özünü mömin adlandırmaq, özünü tərifləmək mənasını verir və qəlbində gizlənəni təsdiqləyir.

Bu ayədən bir daha belə çıxır ki, müsəlman Allaha – varlığı mütləq Olan Vahid Rəbbə, ən kamil sifətlərə malik və hər cür qüsur və nöq­san­lardan pak, ibadətə Tək layiq Olan və heç bir şəriki Olmayan Allaha iman gətirməlidir.

Müsəlman həmçinin Muhəmməd Peyğəmbərə (s.ə.s.) nazil edilən Vəhyə iman gətirməyə borcludur. Bu Vəhy – Müqəddəs Quran və Sünnədir. Fövqəluca Allah belə buyurur: “...Allah sənə Kitabı və Hikməti nazil etdi...”( Nisa, 4/113).

Burada iman dedikdə, Yaradanın sifətlərinə, Onun Elçisinin (s.ə.s.) məziyyətlərinə, Qiyamət gününə, keçmişdə olan və gələcəkdə olacaq hadisələr haqqında rəvayətlərə və habelə Allahın Kitabında və Elçisinin (s.ə.s.) Sünnəsində verilən bütün hekayətlərə iman gətirmək nəzərdə tutur. Bunlara həm də şəriət qanunları, ədalətli cəza qanunu və bir çox başqa hökmlər daxildir.

Müsəlman həmçinin əvvəlki peyğəmbərlərə nazil edilmiş Kitablara və Allahın bütün peyğəmbərlərinə iman gətirməlidir. Onların arasında xüsusi yeri, bu ayədə xatırlanmış peyğəmbərlər tuturlar, çünki onlar Allahın elçiləri dəstəsinin ən şanlı nümayəndələri idilər və yer üzünə ali şəriət qanunvericilikləri gətirirdilər. Müsəlman bütün peyğəmbərlərə və bütün Müqəddəs Kitablara ümumiyyətlə iman gətirməlidirlər, lakin əgər ona bəzi peyğəmbərlərin adı məlum olduqda, onlara ayrı-ayrılıqda da iman gətirməlidir. Onun peyğəmbərlər və Müqəddəs Kitablar arasında fərq qoymağa haqqı yoxdur. Əksinə, o, hər bir peyğəmbərə və hər Müqəddəs Kitaba iman gətirməyə borcludur. Bu – müsəlmanları səciy­yələndirən xüsusiyyətdir və buna görə onlar, özlərini dəlilsiz-sübutsuz dindar adlandıran bütün qalan insanlardan fərqlənirlər.

Yəhudilər, xristianlar, sabiilər və digər inancların tərəfdarları belə hesab edirlər ki, onlar Allahın elçilərinə və Müqəddəs Kitablara iman gətiriblər. Amma əslində, onlar onların bir hissəsini qəbul edir, digərinə isə iman gətirməkdən boyun qaçırırlar. Onlar Allahın elçiləri və Kitabları arasında fərq qoyurlar. Onlar bəzi elçilərə iman gətirməyə razılaşır, qalan­larını isə inkar edirlər. Bu kafirlik onların bəzi elçilərə imanını məhv edir, halbuki onların qəbul etdikləri elçilər Allahın bütün digər elçilərinin, o cümlədən, Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) haqq peyğəmbər­liyini bəyan etmişdilər. Əgər bir insan Muhəmməd Peyğəmbəri (s.ə.s.) inkar edirsə, o, əslində öz elçisinin təliminə iman gətirməkdən vaz keçir və kafir olur.

Ayədə “Rəbbi tərəfindən peyğəmbərlərə verilən...” Quran ifadə­si, dinin Allah tərəfin­dən insana bəxş edilmiş, həm bu dünyada və həm də Axirətdə ona xoşbəxtlik gətirən əsil nemət olduğunu təsdiq edir. Bizə, peyğəmbərlərə əta edilmiş hakimiyyətə, var-dövlətə və ya başqa dünyəvi nemətlərə iman gətirməyimizə hökm verilməmişdir. Bizə Allahın Kitab­larına və Onun nazil etdiyi qanunlara iman gətirmək buyurulmuşdur. Bu ayə, peyğəmbərlərin insanlara Allahın vəhylərini çatdırdıqlarını və onların Onunla Öz yaratdığı məxluqlar arasında vasitəçi rolunu daşıdıqlarını təsdiq edərək, onların vəzifəsinin Allahın dinini insanlara çatdırmaqdan ibarət olduğunu göstərir. Lakin peyğəmbərlər Kainatda cərəyan edən proseslər üzərində heç bir hakimiyyətə malik deyillər. Onların öz Rəbbin­dən vəhy alma gerçəkliyi isə Allahın Öz məxluqları haqqında mükəmməl qayğı çəkməsinə dəlalət edir. Allah kamil Rəbb olduğu üçün insanlara Kitablarını nazil edir və onlara peyğəmbərlərini göndərir və Ona, Öz qullarını unutmaq və onlara qayğı göstərməmək yaraşmaz.

Peyğəmbərlər vəhyi öz Rəbbindən aldıqlarına görə, şərh etdiyimiz ayədə Allahın peyğəmbərləri ilə özlərini peyğəmbər adlandıran yalançılar arasında fərq xüsusilə vurğulanır. Bu fərqi müəyyən edib üzə çıxartmaq üçün onların hər birinin nəyə dəvət etdiklərini araşdırmaq kifayət edər. Allahın peyğəmbərləri həmişə xeyirxahlığa çağırır və pis işləri qadağan edirdilər və həm də onların hər biri bütün digər peyğəmbərləri və onların doğruçuluğunu təsdiq edirdilər. Onların təlimləri bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmirdi, çünki onlar Allah tərəfindən nazil edilirdilər. Fövqəluca Allah buyurur: “Məgər onlar Quran barəsində düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət tapardılar” (Nisa, 4/82). Allahın elçilərindən fərqli olaraq, yalançı pey­ğəm­bərlərin təbliğatı, əmrləri və qadağaları çox vaxt ziddiyyətli olurdu ki, bu, yalançı peyğəmbərlərin tərcümeyi-halını və təlimlərini diqqətlə oxu­yub öyrənən­lərin hamısına yaxşı bəllidir.

Müsəlmanların bütövlükdə və xüsusilə iman gətirməyə borclu olduqları əqidə məsələlərini izah etdikdən sonra, Fövqəluca Allah müsəlmanlara Ona itaət etməyi buyurur, axı əməllə təsdiq olunmayan istənilən söz insana fayda gətirməz. Müsəlmanlar Allaha itaətkar olmalı, Ona qəlbi və bədəni ilə təzim etməli, təkcə Ona səmimiyyətlə ibadət etməlidirlər. Ancaq təkcə Allaha səmimi ibadətin zəruriyyəti, idarə edilən sözün bu ayədə idarə edənin qarşısında qoyulması ilə  vurğulanır.

Bu gözəl ayə qısadır. Buna baxmayaraq o özündə tövhidin üç tərkib hissəsini birləşdirir: Allahın Vahid Rəbb olmasına; Onun Vahid Məbud olmasına; Onun ilahi adlara və sifətlərə malik olmasına iman gətirmək..

Bu ayədə bütün elçilərə və bütün Kitablara iman gətirmənin zəruri­liyi xüsusilə vurğulanır və sonra bir sıra elçilərin adı çəkilir ki, bu, xüsusinin halın ümumiyə daxil olması nümunəsidir və onların üstünlü­yünə dəlalət edir. Ayədən həm də aydın olur ki, iman - qəlb ilə əmin olmaqdan, sözlə qəbul və əməllə təsdiq etməkdən ibarətdir, özü də, imanın bu üç tərkib hissəsi səmimiyyətlə və sırf Allah xatirinə olmalıdır. Orada həm də Allahın həqiqi peyğəmbərləri ilə özlərini peyğəmbər elan edən yalançılar arasındakı fərq qeyd olunur.

Bu ayənin vasitəsilə Yaradan Öz qullarına onlara danışmaq üçün lazım olanları öyrətmiş, onlara böyük lütfkarlıq göstərmiş və mənəvi nemət bəxş etmişdir ki, bu da həm bu dünyada və həm də Axirətdə səadə­tin rəhnidir. Pak və müqəddəs Allah Öz Kitabını bütün varlıqlar üçün nəsihət, doğru rəhbərlik və mömin insanlar üçün nemət etmişdir!

ﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊﮋ  ﮌ  ﮍ  ﮎ   ﮏ  ﮐ  ﮑﮒ  ﮓ  ﮔﮕ  ﮖ  ﮗ  ﮘ      ﮙ   

(2.137) “Əgər onlar da siz iman gətirdiyinizə iman gətirsələr, doğru yola yönəlmiş olarlar. Yox, əgər üz döndərsələr, mütləq ixtilafa düşmüş olarlar. Onlardan qorunmaq üçün Allah sənə kifayət edər. O, Eşidəndir, Biləndir!”

Ey möminlər! Əgər Kitab əhli bütün Kitablara, onlardan ən yaxşısı olan sonuncu Səmavi Kitaba – Qurana və bütün elçilərə, onlardan ən yax­şısı və ən layiqlisi olan, Allahın sonuncu Peyğəmbərinə (s.ə.s.) iman gə­tirsələr, əgər onlar sizin əqidənizə şərik olsalar və tək Allaha itaət etsələr, əgər onlar Allahın elçiləri arasında fərq qoymaqdan əl çəksələr, onda Cənnət bağlarına aparan doğru yola gəlmiş olarlar. Ancaq belə əqidəyə nail olan insan doğru yola gələ bilər və: “Yəhudiliyə və ya xristianlığa keçsəniz doğru yolla gedərsiniz!” deyənlər bərk yanılırlar. Onlar elə zənn edirlər ki, ancaq onların dini düz yolla aparan doğru rəhbərlikdir, əsli həqiqətdə isə, doğru yol həqiqi elm və saleh əməllərdən ibarətdir.

İnsan ədalətli dini biliklər əldə edə bilmədikdə və ya onları əldə etdikdən sonra, onlara əsaslanmaqdan boyun qaçırdıqda, doğru yoldan çıxır. Yəhudilərlə xristianlara gəldikdə isə, onlar, sözün əsil mənasında, haqq ilə ixtilafa düşdülər, çünki ondan üz döndərdilər. İnsan həqiqətlə ziddiyyətə başladıqda, o, bir tərəfdə, Allah və Onun Elçisi (s.ə.s.) isə, ta­ma­milə əks olan başqa bir tərəfdə qalmış olurlar. O, həqiqətdən qopub ay­rı düşür, onunla düşmənçilik etməyə başlayır və ona amansız nifrət bəslə­yir ki, bu da onu Allahın Elçisini (s.ə.s.) incitməyə sövq edir. Məhz buna görə, Allah Öz Elçisinə (s.ə.s.) vəd etmişdi ki, onu onunla zalım­ca­sına dav­ranan şəxslərdən xilas etsin, axı Allah istənilən dillərdə deyilən hər hansı sözü, edilən xahişi eşidir, aydın və gizli olan hər şey barədə, qulla­rını arxasında və ya qarşıda nə gözlədiyini bilir. Bu xüsusiyyətlərə malik olan Allah həqiqətən Öz Elçisini (s.ə.s.) qoruya bilər və Allah vədini yerinə yetirərək, Peyğəmbərə (s.ə.s.) düşmənləri üzərində qələbə çalmağa kömək etdi də. Onların bir qismi öldürülmüş, digərləri əsir götürülmüş, bir başqaları qovulmuş, kimisi də qaçıb canını qurtarmışdı.

Bu ayə Müqəddəs Quranın möcüzələrindən biridir. Ayədə gələcək­də olacaq bir hadisə öncədən xəbər verilmişdi və o, doğrudan da xəbər verildiyi kimi baş verdi.

ﮚ  ﮛﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡﮢ  ﮣ  ﮤ      ﮥ  ﮦ   

 (2.138) “De: “Budur Allahın dini! Kimin dini Allahın dinindən daha doğru ola bilər? Biz yalnız Ona ibadət edənlərik!”

Ancaq Allahın dininə inanın və onun hökmlərini layiqincə yerinə yetirin, xeyirxah əməlləri qəlbən və hərəkətlərinizlə icra edin, düzgün əqidə sahibi olun, xeyirxahlıq və dindarlıq ayrılmaz bir xassənizə çevrilə­nə qədər həmişə belə edin. Bu keyfiyyətlərə nail olduqdan sonra siz Allahın hökmlərini könüllü surətdə, Allaha bəslədiyiniz məhəbbətiniz sayə­sində yerinə yetirəcəksiniz. Boya, onunla rənglənmiş parçanın ayrıl­maz bir xüsusiyyətinə çevrildiyi kimi, iman da qəlbinizin ayrılmaz xassəsi olacaqdır. Bu iman sizi gözəl əxlaqi keyfiyyətlər əldə etməyə, xeyirxah əməllər və şərəfli işlər görməyə yönəldəcək ki, onların əsasında siz həm bu dünyada və həm də Axirətdə xoşbəxtlik qazanacaqsınız. Nəcib və ağıllı insanları buna inandırmaq üçün Allah haqq dinə heyranlığını bildirmişdir.

Allahın dinindən başqa kimin dini yaxşı ola bilər? Elə bir din yox­dur ki, Onun dinindən yaxşı olsun. Allahın dini ilə digər inancların fərqini müəyyən etmək üçün, bu iki bir-birinə zidd şeyləri müqayisə etmək bəs­dir. Əgər qul öz Rəbbinə layiqincə iman gətirirsə, onda o, bütün qəlbi ilə Allahın qarşısında müti olaraq durur və əməllərində Ona tabe olur. O, öz ləyaqətli keyfiyyətləri və yaxşı əməlləri ilə özünü daha da nəcibləşdirir, öz əxlaqi simasını kamilləşdirir və pis xasiyyətlərindən, eyiblərindən və qü­sur­larından xilas olur. O, düzgün sözlər danışır və düzgün addımlar atır, səbirlilik və dözümlülük göstərir, ismətini gözləyir, özünü mərd aparır, ətrafdakılara sözü və işi ilə xeyir verir, Allahı sevir və Ondan qorxur və Ona təvəkkül edir. O, səmimi qəlblə Haqq olan Allaha ibadət edir və Onun qullarına yaxşılıq edir. Lakin qul öz Rəbbinə iman gətirməyi rədd edirsə və Ondan qaçmağa cəhd göstərirsə, onda o, məxluqlara sitayiş etməyə başlayır. Onun şəxsi keyfiyyətləri pisləşir və naqisləşir, çünki o, küfrə ibadət edir, Allaha şərik qoşur, yalan uydurur, ona etibar göstərənə xəyanət edir, fitnəkarlıq salır, insanları yanlışlığa yönəldir, əxlaqsızlıq edir, sözü və əməli ilə insanlara əzab verir. Onun keyfiyyətləri arasında bir olan Allaha səmimi ibadət və Onun qullarına müsbət münasibət yox­dur. Əgər bu iki insanı müqayisə etsək, onların arasında nəhəng bir fərq olduğunu görərik və bu, bizə Allahın dinindən yaxşı din olmadığını anla­mağa imkan verər. Buradan həm də belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ən yaramaz və əxlaqsız insanlar öz Rəbbinin dininə ibadət etməyənlərdir.

Sonra Fövqəluca Allah qeyd edir ki, müsəlmanlar ancaq bir Allaha ibadət edirlər. Bu ifadə Onun dininin mahiyyətini izah edir, çünki bu din iki əsas rükn üzərində bərqərar olmuşdur: Allaha səmimi xidmət və Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) yolu ilə getmək. İbadət – Allahın sevdiyi və razı qaldığı, qulun qəlbi və hərəkətləri ilə yerinə yetirdiyi söz və əməllərini birləşdirən bir anlayışdır. Lakin Fövqəluca Allah, qullarının sözləri və əməllərin­dən, onlar Elçisinin (s.ə.s.) dili ilə qanuniləşdirdiyinə uyğun olmadıqca, razı qalmayacaqdır. Allaha səmimi ibadət ifadəsi isə Onun xatirinə səmi­miy­yətlə yerinə yetirilən xeyirxah əməllərdir. Təfsir etdiyimiz ayədə qeyd olunur ki, saleh əməllər ancaq təkcə Allah üçün həyata keçirilə bilər, çünki idarə olunan söz idarə edən sözün qarşısında qoyulmuşdur. Onu da demək lazımdır ki, möminləri təsvir etmək üçün həqiqi feli sifətdən istifadə olunmuşdur ki, o, ərəb dilində hərəkətin davamlılığını bildirir. Bu isə o deməkdir ki, Allaha ibadət onların ayrılmaz əxlaqi keyfiyyətlə­rin­dəndir.

ﮧ  ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫ  ﮬ  ﮭ   ﮮ  ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ  ﯖ   

(2.139) “De: “Allah barəsində bizimlə mübahi­səmi edirsiniz? Halbu­ki O, bizim də Rəbbimiz, sizin də Rəbbinizdir! Bizim əməllə­rimiz bizə, sizin əməlləriniz isə sizə aiddir. Biz Ona sadiq olanlarıq!”

Mübahisə adı altında ayədə iki və daha çox insanlar arasında müna­qişəli məsələlərə aid höcətləşmə nəzərdə tutulur ki, burada tərəflər öz əqidələrini, baxışlarını müdafiə və müqabil tərəfin nəzər nöqtəsini isə inkar etməyə cəhd göstərirlər. Belə mübahisələri elə tərzdə aparmaq lazımdır ki, ən qısa yolla həqiqəti yolunu azmış müqabil tərəfə çatdırmaq mümkün olsun və ya həqiqəti ona bildirmək və yalanı ifşa etməklə, inad göstərən kafir öz bilməməzliyini bəhanə gətirib özünü doğrultmaq imka­nından məhrum edilsin. Əgər mübahisə bu çərçivədən kənar çıxırsa, onda o, düşmənçilik çəkişməsinə çevrilir və heç bir fayda verməyərək böyük bir fitnə törədir.

Ey Kitab əhli! Siz hesab edirsiniz ki, Allaha müsəlmanlardan daha yaxınsınız. Lakin sizin boş sözləriniz heç bir dəlil və sübuta istinad etmir. Allah təkcə sizin Rəbbiniz deyildir, axı O – bütün insanların Rəbbidir. Bizim hər birimiz öz əməllərinə cavab verəcək, bu isə o deməkdir ki, biz bərabər hüquqlara malikik. Tərəflərin heç biri iddia edə bilməz ki, onun Allahın iltifatına haqqı daha çoxdur. Əgər siz iki bərabərhüquqlu qruplar arasında heç bir inandırıcı sübutlara əsaslanmadan fərq qoyursunuzsa, onda sizin iddialarınız yalan və əsassızdır. İki oxşar insan qrupuna müx­təlif yanaşma – açıq-aşkar ədalətsizlikdir. Bizim aramızda fərq ancaq Allah xatirinə icra etdiyimiz xeyirxah əməllərimizin səmimilik dərəcə­sində ola bilər.

Tamamilə aydındır ki, tək Allaha səmimiyyətlə ibadət edənlər təkcə möminlərdir və səmimiyyət xilasın rəhni olduğu üçün, mömin müsəlman­ların Allahın lütfkarlığına haqqı, həqiqətən, başqa insanların­kından daha çoxdur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Rəhmana yaxın olanlarla İblisin əlaltıları arasında fərq bütün ağıllı adamların layiq saydığı keyfiyyətlərə müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir. Bu meyarların ədalətliliyi barədə ancaq təkəbbürlü və nadan insanlar höcətləşirlər.

Bu ayə mübahisələri necə aparmaq haqqında incə bir eyham vurur. Ondan da belə çıxır ki, bütün təşəbbüslərdə ya bənzər şeylər arasında ox­şarlıq tapmaq, ya da keyfiyyətcə fərqlənən əşyalar arasında fərqi müəyyən etmək zəruriyyətdən irəli gəlir.

ﯗ   ﯘ  ﯙ  ﯚ   ﯛ  ﯜ  ﯝ   ﯞ  ﯟ     ﯠ  ﯡ   ﯢﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨﯩ   ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ  ﯰ  ﯱﯲ  ﯳ  ﯴ   ﯵ   ﯶ  ﯷ  ﯸ   

(2.140) “Yoxsa siz İbrahimin, İsmailin, İshaqın, Yaqubun və onun nəslinin yəhudi və yaxud xaçpərəst olduğunu deyirsiniz? De: “Siz daha yaxşı bilirsiniz, yoxsa Allah?” Allahın onlara nazil etdiyi şəhadəti gizlədən kimsələrdən daha zalım kim ola bilər? Allah sizin etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir”.

Fövqəluca Allah Kitab əhlinin Allahın peyğəmbərləri ilə bağlı növbəti əsassız mübahisələri haqqında xəbər verir. Onlar belə hesab edirdilər ki, bu ayədə adları çəkilən böyük peyğəmbər­lərə, müsəlmanlardan daha çox yaxındırlar, lakin Fövqəluca Allah onların iddialarını rədd etdi. Doğrudanmı onlar Fövqəluca Allahdan daha yaxşı məlumatlıdırlar?

Onlar hesab edirlər ki, İbrahim yəhudi və ya xristian idi. Lakin Fövqəluca Allah buyurur: “İbrahim nə yəhudi, nə də nəsrani idi. O, ancaq hənif bir müsəlman idi və müşriklərdən deyildi”  (Ali-İmran, 3/67).

Biz iki mümkün qərardan birini qəbul etmək məcburiyyətindəyik: ya onlar həqiqəti deyirlər və doğrudan da gerçəyi bilirlər, ya da Fövqəluca Allah həqiqəti deyir və onlardan daha yaxşı məlumata malikdir. İki müddəadan biri doğrudur – üçüncüsü yoxdur. Bu sualın cavabı tamamilə aydın və o dərəcədə yəqindir ki, biz Allahın Kitab əhlindən daha məlumatlı olmasını hətta deməyə də bilərik. Belə gerçəkliklər hər bir insana bəllidir. Məgər soruşmaq olar ki: “Gecə və ya gündüz daha işıqlıdır?” “Od və ya su istidir?” “Tövhid və ya bütpərəstlik yaxşıdır?” Bütün bu suallar təmtəraqlı çıxması xatirinə verilir və şərhə ehtiyacı yoxdur.

Şərh etdiyimiz bu məsələnin cavabı bir qətrə də olsa ağıl sahibi olan hər bir insana məlumdur. O, Kitab əhlinə də məlumdur. Onlar gözəl bilirlər ki, İbrahim və digər peyğəmbərlər (onlara Allahın salamı olsun) yəhudi və ya xristian olmayıblar, lakin onlar bu biliyi gizlədirlər və haqqı təsdiq etməkdən boyun qaçırırlar. Belə davranış isə böyük ədalətsizlikdir.

Ümumiyyətlə, əlində Allahın şəhadət verdiyi həqiqət olduğu halda, onu gizlədən zalımdan daha zalım kim ola bilər? Bu şəhadət onlara insan­lar tərəfindən verilməmişdi – o, Allahdan alınmışdı və onlar Onun tələblə­rini yerinə yetirməliydilər. Lakin onlar həqiqəti gizlədir və tamamilə əks bəyanatlar verirdilər. Onlar haqqı təkcə gizlətməklə və elan etməkdən boyun qaçırmaqla qalmırlar – onlar yalanı təntənəli surətdə bəyan edir və onu insanlar arasında yayırlar. Məgər belə bir rəftar ən amansız zalımlıq deyil? Allaha and olsun, bu – elə bir müdhiş zalımlıqdır ki, Kitab əhli ona görə ən dəhşətli cəza alacaq!

Məhz buna görə, Fövqəluca Allah xəbər verir ki, O, Kitab əhlinin əməllə­rini unutmur. O, onların törətdiyi bütün cinayətlərini hesaba alır və layiq olduqları əvəzi onlar üçün saxlayır. Bu əvəz necə də pisdir! Zalım günah­kar­ların məskəni olacaq Cəhənnəm necə də dəhşətlidir!

İnsan əməllərinin və onların layiq olduqları əvəzi xatırlandıqdan sonra, Allahın qüdrətindən və hərşeyiəhatəedən elmindən bəhs edən Quran ayələrinin üslubu belədir. Bu, Allahın qullarını Cənnət mükafatları ilə cəzb etməyə və onları cəzalandırılmaqdan çəkindirməyə imkan verir. Dini hökmlərdən sonra Allahın gözəl adlarının yada salınması onu göstə­rir ki, İslam şəriəti və onun ədalətli cəza qanunları ilahi fəaliyyətin və Allahın sifətlərindən təzahür edən mütləq nəticələrdən biridir.

ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼﯽ  ﯾ  ﯿ  ﰀ   ﰁ  ﰂ  ﰃﰄ  ﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈ        ﰉ  ﰊ    

(2.141) “Onlar bir millət idi ki, gəlib getdi. Onların qazandıq­la­rı özlərinə, sizin qazandığınız isə sizə aiddir. Siz onların etdikləri barədə sorğu-sual olunmayacaqsınız”.

Bu ayənin təsirindən biz artıq bəhs etmişik. Allah onu təkrarlayıb ki, insanlar öz ümidlərini xəlq edilmişlərə bağlamasınlar. İnsan, öz əcdad­larının və valideynlərinin əməllərinə deyil, öz əməllərinə güvənməlidir, çünki ona əsil fayda, boşboğazcasına özünü adlı-sanlı insanların davam­çı­ları adlandırmaqdan deyil, ancaq etdiyi xeyirxah əməllərdən gələ bilər.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ    ﭛ     ﭜﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ  ﭦ   ﭧ   ﭨ  ﭩ 

 (2.142) “Səfeh adamlar deyəcəklər: “Onları üz tutduqları qiblə­dən döndərən nə oldu?” De: “Məşriq də, məğrib də Allahındır. O, is­tə­diyi kəsi doğru yola yönəldir!”

Bu gözəl ayə Quran möcüzələrindən birini özündə əks etdirir, mö­minlərə təsəlli və təskinlik verir, onların qəlbinə inam gətirir, mürtədlərin etirazları haqqında xəbər verir, üç nəzər nöqtəsindən bu etirazları təkzib edir, haqqa müqavimət göstərənlərin və Allahın iradəsinə tabe olanların xüsusiyyətləri haqqında məlumat verir.

Fövqəluca Allah buyurur ki, anlaqsız və fərasətsiz adamlar Onun hökmlə­rinə və qanunlarına etiraz edirlər. Onların özlərinə nəyin fayda verəcə­yin­dən xəbərləri belə yoxdur. Əksinə, onlar öz qəlblərini puç edir və onları çox ucuz qiymətə satırlar. Məhz yəhudilər, xristianlar və onlara bənzər zalımlar Allahın hökmlərinə və qanunlarına müqavimət göstərərək belə davranırlar.

Belə bir ayənin nazil edilməsi, ilk vaxtlarda namaz zamanı müsəlman­lara Qüdsə tərəf üz tutmağın əmr edilməsi ilə əlaqədardır. Onlar Məkkədə olduqları zaman və Mədinəyə hicrət etdikdən il yarım sonraya qədər bu, belə davam etmişdir. Bu hökm özündə böyük hikmətə dəlalət edirdi və onun bir hissəsini Allah bizə açmışdır. Lakin sonralar, Özünün İlahi Hikmətinə müvafiq olaraq, Allah müsəlmanlara üzlərini Kəəbəyə tərəf çevirmək hökmü verdi.

Fövqəluca Allah bildirir ki, axmaqların arasında hökmən elələri də olacaq ki, deyəcəklər: “Niyə müsəlmanlar əvvəllər üz tutduqları qiblədən üz döndərməyi qərara aldılar? Onların bir daha Qüds tərəfə üz çevirməmə­sinə səbəb nədir?”

Şübhəsiz ki, belə mülahizələr Allahın iradəsinə qarşı yönəldilmiş etirazlar və Onun mərhəmətini inkar etməkdir və möminləri ruhlandırmaq üçün Fövqəluca Allah fasiqlərin belə edəcəklərini onlara xəbər verir və deyir ki, belə sözləri ancaq dözümsüz və dindarlıqdan məhrum olmuş anlaqsız axmaqlar deyəcəklər. Belə şübhələrin yarana biləcəyinin müsəlmanlara xəbər verilməsi ilə, onlar axmaqların sözlərinə diqqət verməməliydilər, çünki ağıllı insan heç vaxt səfehlərin etirazına əhəmiyyət verməz və onlara baş qoşmaz.

Bu ayədən belə nəticə çıxarmaq olar ki, Allahın hökmlərinə ancaq axmaqlar, cahillər və tərs adamlar etiraz edirlər, halbuki əməlisaleh möminlər və ağıllı dindarlar Allahın qanunlarını həm sözlə və həm də əməlləri ilə qəbul edir və onlara itaət göstərirlər. Bax elə buna görə Fövqəluca Allah buyurur: “Allah və Onun Elçisi  bir işə hökm verdiyi zaman heç bir mömin kişi və mömin qadın öz işlərində istədikləri qərarı verə bilməzlər. Allaha və Onun Elçisinə asi olan kəs, əlbəttə ki, açıq-aydın azğınlığa düşmüşdür” (Əhzab, 33/36);

Xeyr! Sənin Rəbbinə and olsun ki, onlar öz aralarında baş verən çəkişmələrdə səni hakim hesab etməyincə, sonra da verdiyin hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duymadan tam təslim olmayınca iman gətirmiş olmazlar” (Nisa, 4/65);

“Aralarında hökm vermək üçün Allahın və Onun Elçisinin ya­nı­na çağırıldıqda möminlərin sözü ancaq: “Eşidirik və itaət edirik!” – demələridir. Nicat tapanlar da məhz onlardır” (Nur, 24/51).

İnsan başqa cür hərəkət edərsə, onda o, – axmaqdır və təkcə bu bəs edər ki, onun sözlərinə rədd cavabı verməyəsən və o sözlərə xüsusi əhəmiyyət göstərməyəsən. Lakin Fövqəluca Allah Özü onların şübhəli ittiham­ların cavabsız qoymur və şübhələrini dağıdır, çünki onlar bəzi insanları azdıra bilərdi. Fövqəluca Allah Öz Elçisinə (s.ə.s.) buyurur ki, şərq də, qərb də Allaha məxsusdur, O, kimə istəyirsə, ona doğru yolu göstərir. Şərq və qərb Allahın mülküdürsə, onda qalan bütün tərəflər də Ona məxsusdur. O, istədiyini doğru yola yönəltmək hakimiyyətinə malikdir və, İbrahim peyğəmbərin (ə.) etdiyi kimi, namaz zamanı Öz qullarına üzlərini Kəəbə­yə tərəf çevirməyə hökm verməyə qadirdir.

Ey müsəlmanlar! Nadanlar niyə üzünüzü Allaha məxsus olan bir tərəfə çevirməyinizə etiraz edirlər? Siz ki, üzünüzü Rəbbin mülkünə məxsus olmayan tərəfə çevirmirsiniz və təkcə bu kifayətdir ki, Onun hökmünə tabe olasınız. Nəzərə alsaq ki, Allahın hökmü bir nemət, xeyirxahlıq və Allahın məsləhətidir, onda bu hökmə qarşı etiraz etmək Onun nemətini inkar etməyə bərabərdir və bunun səbəbi də adamların sizin paxıllığınızı çəkmələri və zalımlıqlarıdır.

Allahın istədiyinə doğru yol göstərməsi haqqında ayə ümumi mə­naya malikdir, lakin ümumi mənalı müqəddəs mətnlər həmişə onların mahiyyətini dəqiqləşdirən digər xüsusi mətnlərlə müqayisə edilməlidir. Doğru rəhbərliyin və yoldan azmanın törəməsinin öz səbəbləri var ki, onlar Allahın Hikməti və Ədalətinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilmişdir. Allah Öz Kitabında qula düzgün rəhbərliyin nəsib olmasının və onun hidayət yoluna gəlməsinin səbəblərini dəfələrlə xatırladır. Fövqəluca Allah buyurur: “...Artıq sizə Allahdan bir nur (Muhəmməd) və açıq-aydın bir Kitab gəldi. Allah, Onun rizasını arayan şəxsləri bu Kitabla əmin-amanlıq yollarına yö­nəl­dir...”( Maidə, 5/15-16). Bu ayələrdə müsəlman millətinin bütün işlərində düzgün rəhbərliyə və Rəbbin böyük mərhəmə­tinə layiq görülməsinin səbəbləri xatırlanır.

ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭ  ﭮ    ﭯ  ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵﭶ  ﭷ   ﭸ  ﭹ  ﭺ  ﭻ       ﭼ  ﭽ  ﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ     ﮂ  ﮃ  ﮄ  ﮅﮆ  ﮇ  ﮈ    ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ    ﮍ  ﮎﮏ  ﮐ  ﮑ      ﮒ  ﮓ  ﮔﮕ  ﮖ  ﮗ  ﮘ   ﮙ  ﮚ  ﮛ   

(2.143) “Beləliklə, Biz sizi orta bir millət etdik ki, siz insanlara şahid olasınız, peyğəmbər də sizə şahid olsun. Biz, əvvəl üz tutduğun qibləni ancaq ona görə təyin etdik ki, peyğəmbərin ardınca gedənləri üz döndərənlərdən fərqləndirək. Bu, Allahın doğru yola yönəltdiyi şəxslərdən başqa hamısına ağır gəldi. Allah sizin imanınızı puç etməz. Həqiqətən də, Allah insanlara qarşı Şəfqətlidir, Rəhimlidir”.

Müsəlman milləti orta yol tərəfdarıdır və bütün millətlərin ən yaxşısı və ən ədalətli­sidir. Bütün digər millətlər bu orta yolun hər iki və təhlükəli tərəflərində yerləşirlər. Müsəlmanlar dinlə bağlı olan məsələlər­də ifrata varmırlar.

Peyğəmbərlərə münasibətdə isə, Allahın peyğəmbərlərini həddən artıq yüksəldən xristianlar və digər yolunu azmışların, bir tərəfdən, peyğəmbərləri kobudcasına inkar edən yəhudilər və onlar kimi mürtədlər arasında digər tərəfdən, müsəlmanlar orta mövqe tuturlar. Müsəlmanlar, mömin olduqları üçün, bütün peyğəmbərlərə inanırlar.

Dini hökmlərə münasibətdə müsəlmanlar, ifrat inadcıllıq və sərtlik göstərən yəhudilərlə dini qanunlara etinasız yanaşan xristianlar arasında orta mövqe tuturlar.

İbadət ayinlərinə, təmizlənmə mərasimlərinə və haram yeməklərə münasibətdə də müsəlmanlar, ancaq məbədlərdə və sinaqoqlarda dualarını icra edən, suyun təmizləyici qabiliyyətini inkar edən və öz zalımlıqları üzündən bir sıra faydalı yeməkləri yemək haqqı olmayan yəhudilərə özlə­rini oxşatmırlar və onlar üçün natəmiz və ya haram bir şey olmayan, bütün sürünənləri və yeriyənləri qidalanmaq üçün yeməyə icazə verən xristi­an­lara da özlərini oxşatmırlar. Müsəlmanlar ən düzgün və mükəmməl qay­dada təmizlənirlər. Allah onlara qidalanmaq üçün faydalı yeməklər və içkilər işlətməyə, gözəl paltar geyməyə, və onlara qadağan edilməmiş qadınlarla evlənməyə icazə vermişdir. O, onlara, yeməyə zərərli olan məhsulları və içkiləri, geyməyə ziyanlı paltarları və layiq olmayan nikahı qadağan etmişdir.

Allah müsəlmanlara kamil bir din verməklə onlara iltifat göstərmiş, ən gözəl əxlaq və ən xeyirli əməllər öyrətmişdir. Allah onlara bilik və dözüm, ədalət və xeyirxahlıq nəsib etmişdir ki, digər dini icmalar buna layiq görülməmişlər. Bu keyfiyyətlərin sayəsində müsəlmanlar ən kamil, ən mötədil və ədalətli millət olmuş və özlərinin ədalətliliyi və qərəzsiz­liyinə görə bütün bəşəriyyətə şahidlik etmək haqqı qazanmışlar.

Müsəlmanlara istənilən dini əqidə tərəfdarları haqqında mühakimə yürütmək imkanı verilmişdir. Əgər müsəlman icması bir insanı qəbul edib tanıyırsa, o, həqiqətən nüfuz sahibi olmağa layiqdir. Müsəlmanların qəbul etmədiyi adam, nəsibsiz və səfildir. Lakin belə bir sual da çıxa bilər: Allah niyə müsəlmanların başqa dini əqidə sahibləri haqqında mühakiməsini hesaba alır, halbuki, çəkişən tərəflərin birinin digərinə qarşı ittihamını qəbul etməyə yol verilmir? Məsələ orasındadır ki, çəkişən tərəflərdən biri­nin digərinə qarşı irəli sürdüyü ittihamı, onun doğruluğuna şübhə edildik­də, onun günahkarlığının sübutu hesab edilmir. Müsəlman millətinə münasibətdə isə onun ədalətli və qərəzsizliyi şəkk-şübhə doğurmur. Bütün hallarda şahidlik ədalətli və düzgün hökmün çıxarılmasına yardım etməli­dir və bunun üçün də şahid qərəzsiz və kifayət qədər məlumatlı adam olmalıdır. Bu iki keyfiyyət müsəlman millətinə xas olan özəllikdir və buna görə də onun şahidliyi rədd edilmir. Kimsə müsəlman millətinin üstünlüyünə şübhə etsə və dəlil-sübut tələb etsə, müsəlmanların üstünlü­yü­nü bəşəriyyətin ən yaxşı nümayəndəsi – Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) özü təsdiq edəcəkdir. Məhz buna görə, Allah bəyan edir ki, Peyğəmbər (s.ə.s.) müsəlmanlara şahidlik edəcəkdir.

Qiyamət günü Allah elçilərindən haqqı bəşəriyyətə çatdırdıqlarını soruşarkən kafir xalqlar haqqın onlara çatdırıldığını inkar edəcəklər, lakin müsəlman milləti Həmin gün digər dinlərə mənsub olan millətlərə qarşı şahidlik edəcəkdir. Məhz onda peyğəmbərlər müsəlmanları özlərinin doğ­ru­çuluğuna şahid göstərəcəklər, Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) isə müsəlmanların doğru danışdıqlarına şəhadət verəcəkdir.

Bu ayə müsəlmanların yekdil rəyinin təkzibolunmaz dəlil olduğunu və müsəlman millət­i­nin bütövlükdə yanılmayacağını təsdiq edir. Bu deyilənləri, müsəlman millətinin orta yolu tutması baxımından, ayənin geniş məna kəsb etməsi də bildirir, çünki, əgər bütün müsəlman milləti eyni vaxtda bəzi mülahizələrində yanılsaydı, onda müsəlman milləti bu sözün geniş mənasında deyil, ancaq bəzi məsələlərdə ədalətli ola bilərdi. Bu ayə, hökm çıxarmağın, şahidlik etməyin və dini fitva verməyin ancaq ədalətli müsəlmanların haqqı olduğunu sübut edir.

Sonra Fövqəluca Allah xəbər verir ki, əvvəllər namaz qılınan zaman müsəlmanlara üzlərini Qüds tərəfə çevirməyi tapşırmışdı ki, kimin Elçisinin (s.ə.s.) ardıyca gedəcəyini, kiminsə geriyə dönəcəyini öyrənsin. Bu ayədə, Allahın Öz qullarını mükafatlandıracağı və cəzalandıracağı bilik nəzərdə tutulur. Şübhə yoxdur ki, bütün hadisələr haqqında, onlar baş verənədək, hər şey Allaha məlumdur. Lakin belə məlumatı əsasında O, insanları nə mükafatlandırır və nə də cəzalandırır, çünki Allahın ədaləti kamildir və Allah istəyir ki, həqiqəti bütün qullarına çatdırsın ki, onlar bilməməzlikləri ilə özlərini doğrultmağa çalışmasınlar. İnsanlar bir əməli həyata keçirdikdə, ona görə ya mükafatlandırılır, ya da cəzalandırılırlar.

Bütün deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, Allah əvvəllər namaz zamanı müsəlmanlara üzlərini Qüdsə tərəf çevirməyi ona görə tapşırır ki, onları sınaqdan keçirsin və Muhəmməd Peyğəmbərə (s.ə.s.) iman gəti­rənləri və hər hansı bir şəraitdə onun ardınca getməyə hazır olanları müəy­yənləşdirsin. Mömin şəxs belə davranmalıdır, çünki o, quldur və Allahın iradəsindən asılıdır, Onun hökmlərini yerinə yetirməlidir. Bundan başqa, əvvəlki Kitablarda bildirilirdi ki, möminlər namaz vaxtı üzlərini Kəəbəyə tərəf çevirəcəklər. Buna görə də, ona tərəf çevrilmək hökmü, doğrudan da haqqa can atan hər bir kəsin imanını və mütiliyini artırmalı idi. Geriyə dönən, həqiqətdən üz çevirən və öz istəklərinin düşkünü olan günahkar­lara gəldikdə isə, nazil edilmiş hökm, sadəcə, onların küfrünü və çaşqınlı­ğını artırırdı və buna görə də onlar öz şər əməllərini şübhələrə əsaslanan naqis sübutlarla müdafiə etməyə başlayaraq, həqiqi biliklərə istinad etmədilər.

Üzlərini Kəəbəyə tərəf çevirmək, Allahın doğru yola yönəltdiyi əsil möminlərdən başqa, hamı üçün çox ağır oldu. Onlar Allahın nemətini qiy­mətləndirib qəbul etdilər və öz Rəbbinə həmd etdilər ki, O, onlara, dün­yada bütün yerlərdən üstün olan və ziyarət edilməsi İslamın əsas sütunlarından sayılan, törədilmiş günahları yuyan əzəmətli məscidə tərəf üz döndərməyə imkan vermişdir. Məhz bunu dərk etmələri möminlərin Allahın hökmünü yerinə yetirməsini asanlaş­dırdı, halbuki bütün qalan insanlar üçün bu hökm ağır bir yükə çevrilmişdi.

Sonra Fövqəluca Allah xəbər verir ki, O, müsəlmanların imanının yox olmasına heç vaxt imkan verməyəcək. Fövqəluca Allaha Öz qullarının imanını unutmaq yaraşmaz. Belə bir şey ağlasığmazdır və mümkünsüzdür və ayə bu barədə Allahın İslama və haqq dinə yönəltdiyi hər bir insan üçün böyük müjdədir. Allah onların dinini hökmən qoruyacaq və yox olmağa qoymayacaq, özü də Onun qayğısı iki şəkildə təzahür edəcəkdir. Birincisi, O, Öz qullarının dinini həyəcanlı sınaqlardan, yanlış baxışlardan və onu dağıda, korlaya və kiçildə bilən hər şeydən qoruyur. İkincisi, O, Öz qullarının imanını artırır və onları, onların imanını artıran və əminliklərini gücləndirən əməllərə doğru ruhlandırır.

Allah onları ilk dəfə Öz dininə gətirəndə onlara iman bəxş etmişdi və O, mütləq onların dinini müdafiə edəcək və onların əqidəsini, əcrini artıraraq, onları qəm-qüssədən qoruyaraq, onlara kamil nemətini göstərə­cək. Müsəlmanlar imtahana çəkildikdə, bunun məqsədi əsil möminləri yalançılardan ayırd etmək olacaqdır. Belə sınaqlar möminləri paklaşdırır və onların doğruçuluğunu üzə çıxardır.

Lakin belə bir yanlış təsəvvür də yarana bilər ki, Allahın növbəti hökmü bir sıra möminlərin imandan əl çəkməsinə səbəb olmuşdur. Axı Fövqəluca Allah deyir ki, bu hökmün vasitəsilə Elçinin (s.ə.s.) ardıyca gedənlər və geriyə dönənlər aşkar edilmişdir. Belə yanlış mülahizələrin yaranma­sının qarşısını almaq üçün Fövqəluca Allah xəbər verir ki, həqiqi möminlərin imanının yox olmasına heç vaxt imkan verməyəcək, çünki hər bir sınağın ağırlığı həmişə onların imanı ilə həmahəng olur.

Allah həmçinin, müsəlmanlara namazlarında Kəəbəyə tərəf üz çevirmələrini əmr edənə qədər vəfat etmiş möminlərin imanlarının hədər getməsinə yol verməyəcək. Onlar öz vaxtında Allaha və Onun Elçisinə (s.ə.s.) layiqincə itaət etmişdilər və bütün həyatı boyu Ona tabe olmağa hazır idilər. Bu Quran ayəsi Sünnə və cəmaət tərəfdarlarının əməlinin imanın hissəsi olması barədə dəlillərindən biri idi.

Sonra Allah Özünün insanlara hədsiz mərhəməti və rəhmi haqqında xəbər verir. Bu keyfiyyətləri sayəsində Allah Öz səmimi qullarına göstər­məyə başladığı nemətini axıradək davam etdirir; onlarla və ancaq sözdə iman gətirən, qəlblərinə imanın girmədiyi münafiqlər arasında fərq qoyur; möminləri onların imanını artıran və onları daha yüksək dərəcələrə yük­səldən sınaqlardan keçirir və habelə onların üzünü ən əzəmətli və böyük məscidə sarı çevirir.

---

[1] Etikaf – məsciddə tənhalığa çəkilərək müəyyən dövr üçün oradan çıxmadan edilən ibadətdir. F.S.

F 128-ci ayə nəzərdə tutulur. F.S.