Ə.N. əs-Səədi. Təfsir. I c. 2.189 - 207. - ci ayələr

ﮭ  ﮮ   ﮯ  ﮰﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ  ﯖ  ﯗﯘ  ﯙ  ﯚ      ﯛ  ﯜ  ﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ     ﯢ  ﯣﯤ   ﯥ  ﯦ  ﯧ  ﯨﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ   ﯭ  ﯮ   

(2.189) “Səndən yeni doğan aylar barəsində soruşurlar. De: “Bu­n­­lar insanlar və həcc üçün vaxt ölçüləridir”. Evlərə arxa tərə­findən daxil olmağınız yaxşı əməl deyildir. Lakin yaxşı əməl sahibi Allahdan qorxan şəxsdir. Evlərə qapılarından daxil olun! Allahdan qorxun ki, bəlkə nicat tapasınız”.

Adamlar Peyğəmbərə (s.ə.s.) təzə çıxan ayın faydası və ya bilava­sitə təzə ayın özü haqqında sual verirlər. Buna Fövqəluca Allah bildirir ki, Rəbbin mərhəməti ilə təzə çıxan ay vaxtı müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ayın əvvəlində o, nazik aypara şəklində olur və ayın ortasına qədər böyüyüb bədirlənir. Sonra bütöv ay ayın sonunadək yenidən nazik­ləşməyə başlayır və ayın axırınadək bu davam edir. Bunun sayəsində insan­lar müxtəlif ibadət ayinlərinin: orucun, zəkatın, günahları azaldan əməllərin və həcc ziyarətinin müddətlərini öyrənirlər. Həcc müəyyən ay­larda və uzun müddət yerinə yetirildiyinə görə, Fövqəluca Allah onun barəsində ayrıca xəbər verir.

Təzə ayın doğması sayəsində insanlar borcları­nın ödənilməsi müddətinin çatmasını, icarənin müddə­tinin qurtarmasını, boşanmış və ya dul qadınların gözləməli olduğu vaxtın bitməsini, doğuşun və çoxlu başqa hadisələrin yaxınlaşmasını bilirlər. Ay ilinin hesablanmasını hər bir kəs: uşaq və ya yaşlı adam, alim və ya savadsız adam yerinə yetirə bilər. Günəş ilinin hesablanmasına gəldikdə isə, onu layiqincə ancaq bəzi insanlar həyata keçirə bilərlər.

Sonra Fövqəluca Allah xəbər verir ki, yaxşı əməl heç də insanların evlərə arxa qapılardan girməsi ilə müəyyən olunmur. İş orasındadır ki, cahiliyyə zamanlarında Mədinə sakinləri və digər ərəblər həcc ziyarəti zamanı eh­ramı geyindikdən* sonra evlərinə qapıdan girmirdilər ki, bu minvalla Allaha yaxınlaşmağa cəhd edirdilər. Onlar bu hərəkətin yaxşı əməl oldu­ğunu zənn edirdilər. Lakin Fövqəluca Allah bildirdi ki, bunun yaxşı əməllə heç bir əlaqəsi yoxdur, çünki Allah insanlara belə etmək əmri verməyib, axı əgər insan Allahın və Onun Elçisinin (s.ə.s.) hökm vermədiyi ayinləri icra edirsə, onda o, bidətçi olur. Allah qullara evə qapıdan girməyə əmr edir, çünki dini hökmlərin sadəliyi İslam şəriətinin prinsiplərindən biridir.  

Bu ayədən aydın olur ki, müsəlman istənilən şəraitdə məqsədə nail olmağa doğru aparan ən sadə və qısa yol tapmalıdır. Məsələn, əgər o, insanları yaxşılıq etməyə və onları qınanılan əməllərdən çəkindirməyə dəvət edirsə, onda o, həmsöhbətinin halını nəzərə almalı, özünü nəzakətli və ədəblə aparmalıdır, çünki məhz bu keyfiyyətləri sayəsində o, qarşısına qoyduğu məqsədi tam və ya qismən həll edə bilər. Qarşıya qoyulmuş məqsədə yaxın yolla çatmaq həm müəllimin və həm də şagirdin yerinə yetirməli olduqları tapşırıqdır. İnsan tapşırığın həll edilməsinin düzgün üsulunu tapdıqda və nəzərdə tutulmuş istiqamətə səylə riayət etdikdə, Fövqəluca Allahın köməyi sayəsində o, hökmən istənilən nəticəyə nail olacaqdır.

Sonra Fövqəluca Allah təqvalı olmağa hökm verir, çünki məhz Allahın hökmlərini yerinə yetirmək və bütün haramlardan uzaqlaşmaq yaxşı əməl sahibi olmaq deməkdir. Təqvalılıq – nicat tapmanın rəhnidir, çünki Allah­dan qorxan insan ən qiymətli və arzu olunan şeyi əldə edir və hər cür qor­xunc və xoşagəlməz şeylərdən xilas olur. İnsan Fövqəluca Allahdan qorxma­yanda isə, o, nicat yolunu tapa bilmir. Təqvalı olmağı əqidə məsələsi sa­yan insan mütləq böyük uğur qazanır.

ﯯ  ﯰ  ﯱ  ﯲ  ﯳ  ﯴ       ﯵ  ﯶﯷ  ﯸ    ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼ  ﯽ    

(2.190) “Sizinlə vuruşanlara qarşı Allah yolun­da siz də vuruşun və həddi aşmayın! Həqiqətən, Allah həddi aşanları sevmir”.

Bu ayə özündə Allah yolunda döyüşlərdə iştirak etmək hökmünü əks etdirir. Ayə, müsəlmanlar Mədinəyə hicrət etdikdən və artıq müşrik­lərlə döyüşmək üçün kifayət qədər möhkəmləndikdən sonra nazil edilmiş­dir. Bu vaxta qədər müsəlmanlara silahlı mübarizədən çəkinmək əmr ol­un­­muşdu. Allah yolunda döyüşmək zəruriyyəti haqqında xatırlatmadan aydın olur ki, müsəlmanlar Allah xatirinə səmimiyyətlə döyüşməlidirlər və onların hərc-mərclik dövründə bir-biri ilə savaşmağa haqları yoxdur.

Fövqəluca Allah möminlərlə vuruşmağa hazır olan kafirlərlə vuruşmağı əmr edir. Bu tələb müsəlmanlara qarşı döyüş əməliyyatlarında iştirak edən yaşlı kişilərə aiddir və döyüş əməliyyatlarında qərar qəbul etməyən və iştirak etməyən qocalara şamil edilmir. Cinayət törədilməsinin qadağan olunmasına gəldikdə isə, bu, qadınların, dəlilərin, uşaqların və zahidlərin öldürülməmə­sinə, öldürülənlərin üzərində təhqiredici əməllər törədilmə­mə­sinə, heyvanların məhv edilməməsinə, ağacların kəsilməməsinə və müsəlman­lara heç bir fayda verməyən başqa hərəkət­lərə aiddir. Belə cina­yətlərə, həm də müsəlmanlara müntəzəm surətdə can vergisi (cizyə) verən kafirlərə qarşı döyüş­mək aid edilir, çünki onlarla döyüşmək qadağandır.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗﭘ  ﭙ       ﭚ  ﭛ  ﭜﭝ  ﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ  ﭢ    ﭣ  ﭤ     ﭥﭦ  ﭧ  ﭨ  ﭩﭪ  ﭫ          ﭬ  ﭭ  ﭮ   

(2.191) “Müşriklərə harada rast gəlsəniz öldü­rün və sizi çıxart­dıqları yerdən siz də onları çıxardın! Fitnə qətldən daha pisdir. Onlar sizinlə Məscidülharamın yanında vuruşmayınca, siz də onlarla orada vuruşmayın. Əgər sizinlə vuruşsalar, siz də onları öldürün. Kafirlərin cəzası belədir”.

Bu ayə istənilən vaxtda kafirlərlə döyüşmək hökmü verir və həm müdafiə və həm də fəal hücum döyüş əməliyyatlarına şamil edilir. Bu ümumi hökmdən istisna edilən Məscidülharamda döyüşməkdir. Onun ərazisində o vaxt döyüşmək olar ki, kafirlər onu birinci başlasınlar. Belə şəraitdə onlarla döyüş – törətdikləri cinayətə görə cəza səciyyəsi daşıyır.

ﭯ  ﭰ       ﭱ  ﭲ  ﭳ    ﭴ  ﭵ 

(2.192) “Əgər onlar günah işlərə son qoysalar, əlbəttə ki, Allah Bağışlayandır, Rəhimlidir!”

Müsəlmanlar kafirlərlə onlar küfrlərindən əl çəkib İslama daxil ola­na­can vuruşmalıdırlar. Əgər onlar müsəlman olsalar, Allah onların tövbə­lərini qəbul edər və onların kafir olduqlarını, Məscidülharamda bütlərə iba­dət etmələrini və Allahın Elçisinə (s.ə.s.) başqa möminlərlə birlikdə ibadət edərkən maneçilik törətmələrini onlara bağışlayar. Budur Allahın Öz qullarına bəslədiyi rəhmi və alicənablığı!

ﭶ  ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺ    ﭻ      ﭼ   ﭽﭾ  ﭿ  ﮀ  ﮁ    ﮂ  ﮃ        ﮄ     ﮅ          ﮆ 

(2.193) “Fitnə aradan qalxana qədər və din ancaq Allaha məxsus edilənədək onlarla vuruşun! Əgər son qoysalar, bilin ki, düşmənçilik ancaq zalımlara qarşı olur”.

Məscidülharamın yanında döyüşmək müqəddəs şəhərdə günahkar əməllərin yayılması kimi görünə bildiyindən, Fövqəluca Allah xəbər verir ki, bu şəhərdə müşrik hərc-mərcliyinin yayılması və insanların həqiqi dini qəbul etmələrinə maneçiliyin törədilməsi Məscidülharamda döyüş­məkdən daha böyük fəsaddır və buna görə, müsəlmanlar bu şəhərdə kafirlərlə vuruşmalı olsalar, sıxıntı hissi keçirməməlidirlər. Bu ayədən məşhur bir dini qayda çıxarılır və ona müvafiq olaraq, böyük bir şərin qarşısını almaq məqsədilə ondan kiçik bir şərə yol verməyin mümkünlüyü təsdiq edilir.

Sonra Fövqəluca Allah Onun yolunda aparılan döyüşün mənası haqqında xəbər verir. Müqəddəs müharibə ona görə aparılmır ki, kafirlərin qanı axıdılsın və ya onların var-dövləti müsadirə edilsin. O, ona görə aparılır ki, Fövqəluca Allahın dini bütün dini əqidələr üzərində qələbə çalsın, müşriklik və haqq dinlə bir araya sığmayan nə varsa yer üzündən silinsin. Məhz bu şərtlər müharibəni vacibləşdirən hallardır, onlar aradan qalxdıqda isə, müsəlmanlar qan tökməyə və müqəddəs müharibəyə son qoymalıdırlar. Məscidülharamın yaxınlığında müsəlmanlarla döyüşə birinci başlayan ka­f­ir­lərə gəldikdə isə, əgər onlar döyüşdən əl çəksələr, onda müsəlmanlar yol verilən həddi keçməməli və təkcə cəzaya layiq olan günahkarları əda­lətlə cəzalandırmalıdırlar.

ﮇ                ﮈ        ﮉ        ﮊ  ﮋ  ﮌﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ  ﮑ    ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ   ﮞ  ﮟ 

(2.194) “Haram ay haram aya görədir. Haram olanları pozma­ğın cəzası qisas almaqdır. Kim sizə qarşı təcavüz etsə, siz də ona qarşı onun təcavüz etdiyi qədər təcavüz edin. Allahdan qorxun və bilin ki, Allah müttəqilərlədir”.

Bir rəyə görə, burada söhbət müşriklərin Peyğəmbərə (s.ə.s.) və onun səhabələrinə Məkkəyə girməyə mane olmalarından gedir. O vaxt Hudeybiyyə sülhü imza edilmişdisə də, müsəlmanlara ancaq növbəti ildə həcc ziyarəti etməyə icazə verilmişdi. Müsəlmanların qureyşlilərlə qarşı­dur­ması və sülh müqaviləsinin bağlanması haram zülqədə ayına düşmüş­dü və buna görə Allah səhabələrin ürəyinə təskinlik verərək, buyurur ki, bir haram ayda əldən çıxmış bir şeyi onlar digər haram ayda mütləq əldə edərlər və həcc ziyarətini layiqincə yerinə yetirərlər.

Başqa bir rəyə görə isə, Fövqəluca Allah müsəlmanlara haram aylarda kaf­ir­lərlə döyüşməyə ona görə yol verdi ki, kafirlər onlarla bu aylarda dö­yüşə girmişdilər. Kafirlər yol verilən həddi birinci olaraq aşmışdılar və  müsəlmanlar onlarla döyüşdükləri üçün sıxıntı hissi keçir­məməlidirlər.

Son şərhə istinad etməli olsaq, onda haramların pozulmasına görə cəzanın xatırlanması xüsusi halın ümumiyə daxil edilməsinin nümunəsi olacaqdır. Əgər bir insan haram ayın, Məscidülharam torpağının, ibadət mərasiminin və Allahın ehtiram göstərməyi və hörmət bəsləməyi əmr etdiyi bir şeyin müqəddəsliyinə qəsd edərsə, onda o, ədalətli cəza alma­lıdır. Haram ayda döyüşənə lazımi müqavimət göstərilməlidir. Kim haram olunmuş torpağın müqəddəsliyinə qəsd edərsə, o layiq olduğu cəzasını al­ma­lıdır. Kim bağışlanmış qatili öldürərsə, o, edam edilməsi də istisna edil­mə­məklə, cəzalandırılmalıdır. Kim bir başqasını şikəst edərsə və ya onun bədəninin bir orqanını kəsərsə, onda o, törətdiyinə bərabər cəza almalıdır. Kim də özgəsinin əmlakını qanunsuz mənimsəyərsə, onu müvafiq ölçüdə öz mülkiyyətindən məhrum etmək olar.

Lakin müsəlman alimləri arasında, qanuni mülkiyyətindən zalımca­sına məhrum edilmiş insanın onu əmlakından məhrum etmiş şəxsdən eyni ölçüdə əmlakını müstəqil surətdə zorla almağa haqlı olması barədə rəy müxtəlifliyi vardır. Ən etibarlı sayılan rəyə görə, pozulmuş hüquqlar açıq-aydın aşkar olduqda, məsələn, əgər evin sahibi yoldan gəlmiş müsafirə qonaqpərvərlik göstərməkdən boyun qaçırırsa və ya əgər insan təmin etməyə borclu olduğu arvadını və qohumlarını maddi cəhətdən təmin et­mək­dən boyun qaçırırsa, onlara, paylarına düşəni götürməyə icazə verilir. Əgər hüquqların məhdudlaşdırılması açıq-aşkar deyilsə, məsələn, əgər borclu götürdüyü borc üzrə öhdəliyini inkar edirsə, əgər bir adam ona saxlanmağa verilən şeyləri götürdüyünü boynuna almırsa, əgər oğru oğru­luq edibsə, oğurlanmış mülkiyyətin əsil sahibinin öz əşyalarının əvəzinə oğ­ru­nun malından müstəqil surətdə bərabər ölçüdə götürmək haqqı yox­dur. Bu rəy bu məsələyə aid olan bütün müqəddəs mətnləri birləşdirməyə imkan verir. Məhz buna görə, Allah müsəlmanlara icazə vermişdir ki, ədalətsiz insanlar onlara hücum etdikləri kimi, müsəlmanlar da eyni qay­dada onlara hücum etsinlər. Bu ayədə, cəza almalı olan adam incidənlər və cinayətkarlardan, törətdikləri cinayətə bərabər olan qisas almağın üsulu təsvir edilir.

Amma çox vaxt insanlara ədalətli qisas almağa imkan verdikdə, onlar cinayətkarlardan acıq çıxaraq, yol verilmiş həddi aşırlar. Bax elə buna görə, Fövqəluca Allah müsəlmanlara Allahdan qorxmaq, yol verilmiş əvəzi almaqla qane olmaq və hədləri pozmamaq hökmünü verir.

Allah həmişə Öz müttəqi qulları ilə birlikdədir[1] və onlara kömək və yardım göstərərək, onları doğru yola yönəldir. Əgər insan Allahın onunla birgə olmasına layiq görülürsə, onda o, əbədi səadətə qovuşur. Əgər o, təqvalı olmağı rədd edirsə, Uca Qəyyum ondan üz döndərir, onu Özünün köməyindən məhrum edir və belə insanın taleyini onun özünə həvalə edir. Bu, baş verdikdə, insanın məhvi, ona şah damarından da ya­xın olur.

ﮠ  ﮡ  ﮢ   ﮣ  ﮤ      ﮥ  ﮦ  ﮧ      ﮨﮩ   ﮪﮫ  ﮬ    ﮭ  ﮮ    ﮯ  ﮰ 

 (2.195) “Malınızdan Allah yolunda xərcləyin və öz əllərinizlə özü­nü­zü təhlükəyə atmayın. Yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah yaxşılıq ed­ən­ləri sevir”.

Fövqəluca Allah Öz qullarına buyurur ki, onlar öz əmlakını xeyir işlərə və Allahın razı qaldığı məqsədlərə sərf etsinlər. Bunlar – kasıblara və ya qohumlara sədəqə və həmçinin müsəlmanların yardım etməyə borclu ol­duqları şəxslərə maddi yardım kimi ola bilər. Amma ən mühüm ianə mü­qəddəs müharibəyə sərf edilən xərclərdir, çünki bunu edən hər bir müsəlman Allah yolunda öz malı ilə döyüşür. Bu hökm, müqəddəs müha­ri­bədə iştirak etmək hökmü ilə yanaşı fərzdir və o, olduqca böyük fayda verir, çünki müqəddəs müharibə üçün ayrılan ianə müsəlmanların güclən­məsinə, müşrikliyin və müşriklərin zəifləməsinə səbəb olur, Allahın dini­nin qələbə­sini yaxınlaşdırır və İslamı daha da qüdrətləndirir. Adicə demək kifayətdir ki, Allah yolunda mübarizə müsəlmanların könüllü maddi yar­dımları olmadan, sadəcə, mümkün deyil.

İanələr – Allah yolunda mübarizənin canıdır, çünki müsəlmanlar Fövqəluca Allah yolunda  öz mallarından keçmədikcə cihad mümkün deyil. Belə ianələrdən boyun qaçırmaqla onlar cihadın qarşısını alır və düşmənlərə onların üzərində özbaşınalıq və hökmranlıq etməyə imkan verir. Bir sözlə, müqəddəs müharibə üçün ianələr verməmək müsəlmanların özlərini təhlü­kəyə atmasına səbəb ola bilər.

Qul iki halda özünü təhlükəyə atır: həyatını itirməklə və ya qəlbini ölümlə nəticələndirən və ya nəticələndirə bilən ilahi hökmü yerinə yetir­mədikdə; və onun həyatının itirilməsinə və ya qəlbinin ölməsinə səbəb olacaq əməllərə yol verdikdə. Belə əməllər olduqca çoxdur və onlardan biri də Allah yolunda müqəddəs müharibədə iştirak etməkdən və yaxud döyüş əməliyyatlarına maddi yardımdan imtina etməkdir. Bu imtina – düşmənlərin müsəlmanlar üzərində qələbəsinə səbəb olur. Belə əməllərə həmçinin döyüşdə və ya qorxulu səfərdə öz həyatı üçün təhlükə yaratmaq da aiddir. Eyni şeyi vəhşi heyvanların və ilanların məskunlaşdığı ərazidə gecələyən, çürük ağaca çıxan və laxlayan binaya girən və ya özünə başqa təhlükəli məşğələlər tapan insan barəsində də demək olar. Bütün sadala­nan hallar – insanların özlərini məhvə məhkum etmələrinin nümunələridir. Yenə bunun bir nümunəsi kimi, Allaha itaətsizliyi, Onun bağışlayacağına ümid bəsləməməyi və dinin vacib hökmlərini yerinə yetirməməyi göstər­mək olar. Dinin vacib hökmlərini yerinə yetirməmək isə qəlbi puç, imanı isə məhv edir.

Müqəddəs müharibəyə ianə vermək yaxşı əməllərin bir növü oldu­ğu üçün, daha sonra Fövqəluca Allah buyurur ki, ümumiyyətlə, xeyirli işlər görün. Doğrudan da, O, yaxşı əməl sahiblərini sevir. Yaxşı əməllərə, bi­zim öncə xatırladığımız hər hansı maddi yardımlar aiddir. Onlara aşağı­da­kılar da aid edilir: himayə etmək, müsəlmanların mənafeyi xatirinə kiməsə müraciət etmək və digər yardım növləridir ki, insan onları öz yüksək və­zifəsi sayəsində həyata keçirir. Onların sırasına həm də bəyənilən işlər gör­məyə çağırış, qınanılan hərəkətlərdən çəkindirmə və xeyirli biliklərin öyrədilməsi daxildir. Belə əməllərə, insanlara göstərilən mənəvi yardım, çətin anda kömək edilməsi, xəstələri ziyarət, dəfn mərasimində iştirak, yan­lış baxışların təshihi, xüsusilə, kimsə işinin öhdəsindən gələ bilmə­diyi məqamda ona kömək göstərmək və Allahın Öz qullarına yerinə yetir­məyi əmr etdiyi digər xeyirxah işlər də məxsusdur. Yaxşı əməllərə Peyğəmbəri­mizin (s.ə.s.) təsvir etdiyi:“Sən Allaha elə ibadət etməlisən ki, san­­ki Onu görürmüş kimisən və hətta sən Onu görməsən də, O, səni gö­rür”  hə­di­sin­də buyurduğu kimi, Fövqəluca Allaha səmimi ibadət də saleh əməl­lər­­dəndir.

Əgər insan sadalanan keyfiyyətlərə malikdirsə, onda o, Fövqəluca Allah­ın: “Yaxşı iş görənlər üçün ən yaxşısı (Cənnət) və bundan da daha üs­tü­nü (Allahı görmək) vardır. Onların üzünü nə bir qubar, nə də bir zillət bürüyər. Onlar Cənnət sakinləridir və orada əbədi qala­caq­lar” (Yunus, 10/26) ayəsində göstərdiyi şəxslərdən biri olacaqdır. Allah məhz belə insanların yanın­da­dır və onlara bütün işlərində kömək göstərir.

ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕﯖ   ﯗ  ﯘ  ﯙ  ﯚ     ﯛ  ﯜﯝ  ﯞ  ﯟ  ﯠ   ﯡ  ﯢ    ﯣ  ﯤﯥ  ﯦ  ﯧ        ﯨ  ﯩ  ﯪ  ﯫ  ﯬ  ﯭ  ﯮ  ﯯ   ﯰ  ﯱ  ﯲ   ﯳ  ﯴ  ﯵﯶ  ﯷ  ﯸ  ﯹ  ﯺ  ﯻ  ﯼ        ﯽ   ﯾ  ﯿ    ﰀ  ﰁﰂ  ﰃ  ﰄ  ﰅ  ﰆ  ﰇ  ﰈ   ﰉ  ﰊ  ﰋ   ﰌ  ﰍﰎ  ﰏ  ﰐ  ﰑﰒ  ﰓ  ﰔ   ﰕ  ﰖ  ﰗ   ﰘ   ﰙ  ﰚﰛ  ﰜ  ﰝ  ﰞ  ﰟ  ﰠ  ﰡ  ﰢ  ﰣ  

(2.196) “Allah üçün həcc və ümrəni tam yerinə yetirin. Əgər sizin qarşınızı kəssələr, müyəssər olan bir qurbanlıq verin. Qurbanlıq öz (kə­­siləcəyi) yerinə çatana qədər başınızı qırxmayın. Sizlərdən xəstə­lə­nən və ya başındakı xəstəlikdən əziyyət çəkən varsa, fidyə olaraq ya oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir. Əmin oldu­ğunuz təqdirdə ümrəni bitirib həccə qədər qadağan olunanlardan is­tifadə edən kəs asan başa gələn bir qurbanlıq verməlidir. Qurbanlı tap­­mayanlar isə, həcc əsnasında üç gün və vətəninə qayıtdıqda isə yed­di gün oruc tutmalıdır. Bu da tam on gün edir. Bu, ailəsi Məsci­d­ül­haramda yaşamayanlara aiddir. Allahdan qorxun və bilin ki, Allah Şiddətli Cəzaverəndir”.

Orucluq və cihadla bağlı hökmlərini xatırlatdıqdan sonra Fövqəluca Allah həcc ziyarəti ilə əlaqədar olan hökmlərini yada salır. Allah xatirinə həcc və ümrə ziyarətini başa vurmaq hökmündən bir sıra nəticələr çıxır.

Birincisi, həcc və ümrə ziyarəti vacib (fərz) dini hökmlərə aiddir. İkincisi, həcc və ümrə ziyarəti Muhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) əməllə­rin­dən irəli gələn bütün əsas və fərz hökmlərinə və onun (s.ə.s.) “Məndən öz mərasimlərinizi öyrənin” deyə söylədiyi hədisinə uyğun olaraq həyata keçirilməlidir. Üçüncüsü, bu ayə ümrə ziyarətinin vacib olmasının xeyrinə bir dəlildir. Dördüncüsü, zəvvar həcc və ya ümrə ziyarətinə başladıqda, onlar hətta könüllü olsa da belə, onları axıradək yerinə yetirməlidir. Beşincisi, zəvvar həcc və ümrə ziyarətinin nəinki təkcə vacib hökmlərini, həmçinin əlavə hökmlərini də tam kamil formada həyata keçirməlidir. Altıncısı, ziyarət səmimiyyətlə Allah üçün yerinə yetirilməlidir. Yeddincisi, şərait məcbur etmədikcə, zəvvarın vaxtından əvvəl eh­ram­dan çıxmağa heç bir əsası yoxdur. Fövqəluca Allah bu istisna barədə sonradan bildirir.

Zəvvar həcc və ümrə ziyarətini sona yetirmək üçün Kəəbəyə gəlib çıxa bilməyibsə, əgər o xəstələnibsə və yolu azıbsa, düşmənlə rastlaşıb və ya onu yolda ləngidən digər maneə ilə qarşılaşıbsa, onda o, bacardığını qurban verməlidir. Hər bir ləngimiş zəvvar özü ayrıca bir qoyun qurban kəsməli, yeddi zəvvar isə birlikdə bir dəvə və ya bir inək (öküz) qurban kəsməlidir. Sonra o, başını qırxıb ehramdan çıxmalıdır, çünki Peyğəmbər (s.ə.s.) və onun səhabələri, Hudeybiyyə sülhü imzalanan ildə, müşriklər onlara Məkkəyə girməyə imkan verməyəndə, belə etmişdilər. Əgər ləngi­dilmiş zəvvarın qurban kəsmək imkanı olmazsa, onda o, on gün ərzində oruc tutmalı və ancaq bundan sonra ehramdan çıxmalıdır. Zəvvarlar fasi­ləli həcc (həcc təməttu)[2] zamanı da eyni tərzdə hərəkət edirlər.

Sonra Fövqəluca Allah, qurbanlıq heyvanlar kəsiləcək yerlərə çatdırılana qədər zəvvarlara başlarını qırxdırmağı qadağan etdi. Ehramda ikən baş qırxdırma qadağan edilmiş əməllərdəndir. Həmçinin başından və bədə­ninin digər hissələrindən tüklərin istənilən üsulla təmizlənməsi də qada­ğan edilir, çünki bu qadağanın mənası ondan ibarətdir ki, zəvvar müəyyən narahatçılığa məruz qalsın və hətta dağınıq sacla gəzinsin. Buna bənzər mühakimə yürüdərək müsəlman alimlərinin xeyli hissəsi zəvvarlara eh­ramda dırnaq qırxmağı da qadağan edirdilər, çünki insan dırnaqlarını da rahatlığı üçün qırxır. Bu qadağalar, qurbanlıq heyvanlar kəsiləcək yerlərə çatdırılana qədər, yəni, qurban günü başlayana qədər qüvvədə qalır. Şərh etdiyimiz ayə isə başı, Qurban günü qurbanlıq heyvan kəsiləndən sonra, qırxmağın üstün tutulduğunu təsdiq edir.

Bu ayədən o da aydın olur ki, əgər zəvvar fasiləli həcc ziyarətini niyyət etmişsə və özü ilə qurban gətirmişsə, onda o, ümrəni bitirdikdən sonra qurban gününə qədər ehramdan çıxmama­lıdır. Ümrə ziyarəti ayinlə­rinə daxil olan Kəəbənin ətrafında dövrə vurduqdan və təpələr arasında qaçış keçirdikdən sonra, o, həcc ziyarətini yerinə yetirmək üçün ehrama girməlidir, çünki özü ilə gətirdiyi heyvan onu ehramdan çıxmağa qoymur. Çoxyaxşılıqlarmənbəyi Fövqəluca Allah zəvvar­lara Onun qarşısında əyilməyi və müti olmağı tapşırmışdır, çünki Rəbbin qarşısında itaətkar olmaq qula an­caq fayda gətirir və ona heç bir ziyan vurmur.

Əgər zəvvar ehramda olarkən xəstələnərsə və ya əziyyət çəkməyə başlayarsa və bu əziyyətindən təkcə başını qırxdırmaqla xilas ola bilərsə, əgər dərisini yara və ya bit basarsa, onda ona başını taraş etməyə icazə verilir, lakin bu zaman o, günahı təmizləyən əməllər etməlidir. O özü, üç gün oruc tutmaq, on kasıbı yedizdirmək və həcc ziyarəti zamanı kəsilmə­sinə icazə verilən heyvanlardan qurban kəsmək kimi əməllərdən birini seçməlidir. Ən üstün tutulan günahdan təmizlənmə əməli qurban kəsmək, sonra – on kasıbı yedizdirmək, daha sonra isə oruc tutmaqdır. Zəvvar belə təmizlənmə əməllərini həm də dırnağını qırxmağa, başını örtməsinə, tikili paltar geyməsinə və ətirlənməsinə görə yerinə yetirməlidir. Belə hərəkət­lərə ən kəskin zəruriyyət yarandığı hallarda yol verilir, lakin onların edilməsi nəticəsində yaranan günahın təmizlənməsi üçün zəvvar günahı aparan saleh əməllər həyata keçirməlidir, çünki o hərəkətlərdən çəkinmək, onların verdiyi rahatlıqdan və təmtəraqlı yaşayışdan qaçınmaqdır.

Daha sonra Fövqəluca Allah buyurur ki, əgər zəvvarlar təhlükəsiz şəra­it­dədirlərsə və hətta gecə vaxtı da düşmən basqınından ehtiyat etmirlərsə, onda, onların hər biri ümrə ziyarətini bitirdikdən sonra ehramdan çıxır və həcc başlayana qədər halal nemətlərdən istifadə edərək, sonra fasiləli həc­ci yerinə yetirirsə, imkanı daxilində, ziyarət zamanı qurban kəsilməsinə yol verilən heyvan­lardan qurban verir. Beləliklə, o, bir gedişdə iki ziyarət etdiyi üçün və ümrəni bitirdikdən sonra, həccin başlanmasına qədər, halal nemətlərdən ləzzət aldığına görə Allaha minnətdarlığını bildirməlidir. Həccin birləşdirilməsi (həcc qiran) zamanı da qurban kəsilməsi vacibdir, çünki bu halda zəvvar həcc və ümrəni birləşdirir.

Bu ayədən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ayrıca həcc ziyarəti (həcc ifrad) zamanı qurban kəsilməsi vacib deyil. Bu ayə həm də həcc aylarında başlanmasına razılıq verilən fasiləli həccin qanuni və hətta üstünlüyə malik olmasını təsdiq edir.

Zəvvarın qurbanlıq heyvanı və onu əldə etməyə vəsaiti olmadıqda, o, həcc dövründə üç gün və həcdən qayıtdıqdan sonra isə əlavə yeddi gün oruc tutmalıdır. Həcc zamanı ümrə ziyarətini yerinə yetirmək üçün ehrama girildiyi andan Qurban bayramından üç gün sonra keçənə qədər oruc tutmağa icazə verilir. Bu üç gün ərzində zəvvarlar daş atırlar və Mina vadisində gecələyirlər. Lakin həcc ziyarəti zamanı oruc tutmaq üçün ən üstün tutulan günlər zülhiccə ayının yeddisi, səkkizi və doqquzudur. Həcc ziyarəti qurtarandan sonra yeddi günlük orucu isə ya Məkkədə, ya evə qayıdarkən yolda və yaxud da qayıtdıqdan sonra evdə tutmaq olar.

Fasiləli həcc zamanı mütləq qurban kəsmək hökmü ailəsi Məscidülharamda yaşamayan­lara şamil edilir. Bu o deməkdir ki, Ərəfat vadisinin hüdudlarından kənarda yaşayan insan hökmən qurban kəsmə­lidir, çünki o bir səfərində eyni vaxtda iki ziyarət edir. Əgər ziyarətçinin ailəsi Məkkədə sakinləşmiş­dirsə, onda qurban kəsmək onun üçün vacib deyil, çünki belə olduqda, bu hökmün səbəbi aradan qalxır.

Sonra Fövqəluca Allah bütün hallarda Allahın hökm­lərini yerinə yetirər­kən Onun haramlarını pozmadan Ondan qorxmağı əmr edir. Təqvalı olmağın əsas əlamətlərindən biri, xatırlanan ayədə, hökmlərin yerinə yeti­rilməsi və haramlara riayət edilməsidir. Müsəlman­lar həmçinin yadda sax­lamalıdırlar ki, Allah itaətsizlik edənləri çox sərt cəzalandırır və bu cəzanın müqabilində qorxu təqvalılığın və möminliyin möhkəmlən­di­ril­məsinə səbəb olan amillərdən biridir. İnsan Allahdan qorxursa, cəzalan­dırılmaya doğru aparan əməllərdən hökmən çəkinir və əgər o, Allahın əcrini qazanmağa ümid edirsə, hökmən arzu etdiyi mükafatı gerçəkləş­dirən xeyirxah işlər görür. Əgər o, cəzalandırılmaqdan qorxmursa və mükafat alacağına ümid bəsləmirsə, onda istənilən haramlara etinasızlıq edir və vacib hökmlərin yerinə yetirilməsinə kobudcasına müqavimət göstərir.

ﭑ  ﭒ   ﭓﭔ  ﭕ  ﭖ  ﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ   ﭛ  ﭜ  ﭝ    ﭞ  ﭟ  ﭠﭡ  ﭢ  ﭣ  ﭤ  ﭥ   ﭦ  ﭧﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ  ﭭﭮ  ﭯ   ﭰ  ﭱ  ﭲ 

(2.197) Həcc ziyarəti məlum olan aylardadır. Bu aylarda həcci yerinə yetirməyi niyyət edən hər kəs həcc ziyarəti əsnasında qadınıyla yaxınlıq etməməli, günah işlər görməməli və mübahisələrə qoşulma­malıdır. Sizin etdiyinizi Allah bilir. Özünüzlə azuqə götürün! Ən yaxşı azuqə isə təqvadır. Məndən qorxun, ey ağıl sahibləri!”

Fövqəluca Allah bildirir ki, həcc ziyarəti bu ayənin nazil olduğu xalqa yaxşı məlum olan aylarda baş verir və buna görə həmin ayların adlarının çəkilməsinə ehtiyac qalmırdı. Orucun tutulmasına verilmiş hökmün bu ayinin məhz hansı ayda icra ediləcəyinin izah olunmasına zəruriyyət var­dı. Beş dəfə fərz namazın qılınma­sı hökmünün də onlar üçün ayrılmış vaxtını izah etmək lazım idi. Lakin həcc ziyarəti ərəblərə İbrahim peyğəmbərin (ə.) zamanından məlum idi və onun nəslindən olduqları üçün onlar bu ziyarəti müntəzəm olaraq həyata keçirirdilər. İslam alimlərinin əksəriyyəti hesab edirdilər ki, həcc ayları şəvval və zülqədə və zülhiccə ayının birinci ongünlüyüdür. Məhz bu aylarda zəvvarlar, bir qayda olaraq, həccə getmək məqsədilə ehrama girirlər.

Zəvvar həcc ziyarətini yerinə yetirməyi niyyət edirsə, yəni, ehrama daxil olursa, onda o, zəvvarlığını sona qədər həyata keçirməlidir, çünki ehrama girmək, hətta o könüllü də olsa, həcc ziyarətini yerinə yetirməyi vacibləşdirir. Bu Quran müddəalarına əsaslanan imam əş-Şafii və onun ardıcılları belə hesab edirdilər ki, həcc ayları girənə qədər həcc ziyarəti niyyəti ilə ehrama girmək olmaz. Lakin mən hesab edirəm ki, alimlərin böyük əksəriyyətinin rəyinə görə, həcc aylarının başlanmasına qədər həccə getmək niyyəti ilə ehrama girməyə icazə verilməsi daha səhihdir, çünki “...Bu aylarda həcci yerinə yetirməyi niyyət edən hər kəs...” ifadəsi onu göstərir ki, bəzi zəvvarlar bu aylarda həccə getməyi niyyət edirlər, bəziləri isə bundan da əvvəl niyyət etmiş olurlar ki, özü də bu ayənin ümumi mənasını heç bir şey konkretləşdirmir.

Sonra Fövqəluca Allah zəvvarlara əmr edir ki, ehrama hörmətlə yanaş­sınlar, xüsusilə bu, həcc üçün ayrılmış aylarda ziyarətə gedənlər üçün vacibdir. Zəvvar onun ehramını poza bilən və ya mükafatını kiçildən hər şeydən çəkinməlidir. O, cinsi yaxınlıqdan və cinsi ehtiras doğuran hər söz və əməllərdən, xüsusilə, zövcəsinin yanında qaçınmalıdır. O, həmçinin günahlardan və ehram zamanı qadağan olunan hərəkətlərdən çəkinməlidir. O, mübahisələrə və çəkişmələrə qoşulmamalıdır, çünki onlar pislik törədir və qarşılıqlı düşmənçiliyə səbəb olur.

Zəvvarlığın mahiyyəti – hər bir müsəlmanın Allahın qarşısında əyilməsi və müti olması, Ona hər hansı xeyirxah əməllər vasitəsilə yaxın­laşması və günahlardan təmiz­lənməsindən ibarətdir. Belə zəvvarlıq mö­min­lərə xasdır və onun əvəzinin mükafatı təkcə Cənnət ola bilər. Hərçənd günah etmək bütün hallarda və bütün yerlərdə qadağan edilir, amma həcc ziyarəti zamanı nazil edilmiş bütün qadağanlar daha da sərtləşir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, insan Allaha yaxınlaşmaq üçün nəinki günahlardan çəkin­məlidir, o, həm də Rəbbinin hökmlərini yerinə yetirmə­li­dir. Buna görə də sonra, Fövqəluca Allah buyurur ki, qullarının Ona yaxınlaş­maq üçün yerinə yetirdikləri bütün saleh əməllər və ibadət ayinləri Ona məlumdur. (Bu cümlənin ərəbcə mətnində) “min” ön şəkilçisi bu müddə­anın tamamilə bütün xeyirxah əməllərə aid olduğunu təsdiq edir. Bu ayə insanları, xüsusilə onlar müqəddəs Məkkə ərazisində olduqları zaman, yax­şılıq etməyə çağırır. Bu şərəfli yerlərdə müsəlman əlinə düşmüş im­kan­dan istifadə edərək, tez-tez və çoxlu namaz qılmalı, oruc tutmalı, sədəqə paylamalı, Kəəbənin ətrafını təvaf etməli* və ətrafındakı insanlara sözü və işi ilə xeyir­xahlıq göstərməlidir.

Daha sonra Fövqəluca Allah müsəlmanlara tapşırır ki, zəvvarlıq kimi mübarək bir səfərə hazırlaşsınlar. Zəvvar zəruri ərzaq ehtiyatı götürərək, yolda insanlara yardım üçün müraciət etmək ehtiyacının qarşısını alır və öz ləyaqətini saxlayır. Əgər o özü ilə əlavə azuqə götürsə başqa ziyarət­çilərə də kömək edə bilər və bu əməli ilə aləmlərin Rəbbinə daha da ya­xın­laşar. Belə ehtiyat insana özünü ərzaq və zəruri olan vəsaitlə təmin et­məyə imkan verir.

Lakin həm bu dünyada və həm də ölümdən sonra insanın dadına çatan əsil həqiqi ruzi - onun təqvalılığıdır. Bu ehtiyat azuqə ona rahatlıqla o biri dünyaya səfərə çıxmağa, gerçək səadətə qovuşmağa və əbədi olaraq ən ecazkar nemətlərdən ləzzət almağa imkan verir. Əgər insan təqva azu­qəsi ehtiyatı tutmazsa, onda o, səfərinin son məqsədinə nail ola bilməz və bədbəxtliyə məruz qalar.

Təqvalılığı təriflədikdən sonra Allah ağıllı insanlara Ondan qorx­mağı tapşırır, çünki sağlam idrakın ilk dəvət etdiyi – Allah qarşısında təq­valı olmaqdır. Əgər insanda Allahdan qorxmağa etiqad yoxdursa, bu, onun nadanlığına və düşüncəsizliyinə dəlalət edir.

ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ   ﭷ  ﭸ  ﭹ  ﭺﭻﭼﭽﭾﭿﮀ  ﮁ  ﮂ  ﮃ     ﮄﮅ   ﮆ  ﮇ      ﮈ ﮉ ﮊ ﮋﮌﮍﮎﮏ

(2.198) “Rəbbinizdən lütf diləmək (həcc vaxtı ticarət etmək) sizə günah deyildir. Ərəfatdan axışıb gəldikdə Məşərulharamda Allahı yada salın! Sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu yad edin. Hərçənd ki, bundan əvvəl siz azmışlardan idiniz”.

Təqvalı olmağa hökm verdikdən sonra, Fövqəluca Allah bildirir ki, həcc ziyarəti zamanı və digər hallarda Allahın mərhəmətini qazanmaq və mad­di nemətlər əldə etmək arzusu, əgər bunlar, insana öz vəzifələrini ye­ri­nə yetirməyə mane olmursa və əgər həccə getmək onun səfərinin əsas məqsə­didirsə, heç də qəbahət deyil. Amma bu zaman zəvvar pulu vicdanla və halal yolla qazanmalı və qazancını özünün bacarığı və ustalığı ilə deyil, Allahın lütfkarlığı ilə bağlamalıdır, çünki əgər insan səbəbi yadda saxla­yaraq, o səbəbi yaratmış Rəbbi unudursa, onda o, açıq-aşkar günah işlədir.

Sonra Fövqəluca Allah, zəvvarların Ərəfat vadisini tərk edən kimi, müqəddəs ərazidə (əl-məşər əl-haram) Onu xatırlamalarını əmr edir. Bu ayədə bir sıra hökmlər vardır.

Birincisi, Ərəfat vadisində dayanmaq həccin rüknlərindən biridir, çünki zəvvar ancaq orada olduqdan sonra vadini tərk edə bilər.

İkincisi, zəvvar Allahı müqəddəs yerdə, yəni, əl-Müzdəlifə vadi­sində zikr etməlidir. Bu yer həmçinin yaxşı məlumdur və zəvvarlar qurban bayramından əvvəlki gecəni orada keçirirlər. Gecə onlar yatmalı və sübh namazından sonra isə hava işıqlaşana qədər Allaha dua etməlidirlər. Müqəddəs yerdə zikr dedikdə, zəvvarların orada qıldıqları fərz və nafilə namazlar da nəzərdə tutulur.

Üçüncüsü, Ərəfat vadisində dayanmaq əl-Müzdəlifə vadisində gecələməkdən əvvəl gəlir, çünki (ərəb mətnindəki) “fa” bağlayıcısı hərəkətlərin ardıcıllığını göstərir.

Dördüncüsü, Ərəfat vadisində dayanmaq və əl-Müzdəlifədə gecələ­mək zəvvarın başqa adamlarla birlikdə yerinə yetirdiyi həcc mərasim­ləri­nə aiddir.

Beşincisi, əl-Müzdəlifə müqəddəs torpaqda yerləşir, amma Ərəfat vadisi isə onun hüdudlarından kənardadır və buna görə də Allah mü­qəd­dəs yer olaraq ancaq məhz əl-Müzdəlifə vadisinin adını çəkir.

Daha sonra Fövqəluca Allah, onları düz yola yönəltməklə, azğınlıqdan xilas etməklə və onlara əvvəl bilmədiklərini öyrətməklə böyük rəhmət bəxş etmiş Rəbbi zikr etməyi müsəlmanlara əmr edir. Bütün bunlar ən şərəfli nemətlərdir və bunlara görə qullar özlərinin Xeyirxahına həmd etməli və Onu qəlblərində və dilləri ilə xatırlamalıdırlar.

ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ   ﮕ  ﮖ  ﮗﮘ  ﮙ      ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  

(2.199) “Sonra insanların axışıb gəldiyi yerdən siz də gəlin. Allah­dan bağışlanmanızı diləyin. Şübhəsiz ki, Allah Bağışlayandır, Rəhimlidir”.

Müqəddəs yerdə ibadətdən sonra, bütün zəvvarlar, İbrahim peyğəm­bərin (ə.) zamanından bizim günlərimizədək insanların yola düş­düyü yerdən hərəkətə gəlməlidirlər. Ərəblər yaxşı bilirdilər ki, Müzdə­lifədən çıxıb hansı istiqamətə yönələcəklər. Onlar bilirdilər ki, sonra zəv­varlar daş atmalı, qurban kəsməli, Kəəbənin ətrafına dolanmalı, təpələr arasında qaçmalı, Mina vadisində üç gecə keçirməli və qalan ibadət ayinlərini yerinə yetirməli idilər.

Bu ayinlər həccin bitməsi ilə bağlı olduğu üçün Fövqəluca Allah əmr edir ki, həcc ziyarətinin sonunda zəvvarlar Ondan bağışlanma diləsinlər və Onu çoxlu-çoxlu zikr etsinlər. Zəvvar ayinlərin icra edilməsi gedişində yol verdiyi günah və xətalara görə Allahdan bağışlanma diləməli və Ona öz minnətdarlığını bildirərək, bu şərəfli mərasimi başa vurmaqda ona böyük iltifat göstərib kömək etdiyinə görə Allahı zikr etməlidir.

ﮞ  ﮟ  ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ            ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧﮨ  ﮩ  ﮪ   ﮫ    ﮬ  ﮭ  ﮮ  ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓ  ﯔ  ﯕ  ﯖ   ﯗ  ﯘ 

(2.200) “Həcc mərasiminizi bitirdikdə vaxtilə atalarınızı yad etdi­yiniz kimi, hətta bundan da artıq Allahı yad edin! İnsanlar arasında: “Ey Rəbbimiz! Bizə verəcəyini elə bu dünyada ver!” – deyənlər var­dır. Belə şəxslərin axirətdə heç bir payı yoxdur”.

ﯙﯚﯛﯜﯝﯞﯟ ﯠ  ﯡ  ﯢ  ﯣ  ﯤ  ﯥ  ﯦ  ﯧ  

(2.201) “Onlardan: “Ey Rəbbimiz! Bizə həm bu dünyada, həm də axirətdə  gözəl nemətlər ver və bizi Od əzabından qoru!” – deyənləri də vardır”.

ﯨﯩﯪﯫﯬﯭﯮﯯﯰﯱ

(2.202) “Belələri üçün qazandıqları əməllərə görə bir pay vardır. Allah tez haqq-hesab çəkəndir".

Hər ibadət ayininin sonunda qullar yol ver­dikləri xətalara görə Allahdan bağışlan­ma diləməli və göstərdiyi qayğıkeş rəhbərliyi və yardımına görə Ona həmd etməlidirlər. Onlar, öz vəzifələrini layi­qincə yerinə yetirdiklərini və yüksək mövqe tutmağa layiq olduq­la­-   rını güman edən və hətta Rəbbin qarşısında lovğalanan kafirlərə bən­zətmə­məlidirlər. Belə adamlar nifrətə və qınanmağa, onların əməlləri isə rədd olunmağa layiqdir. Halbuki, əsil qulların əməlləri bəyənilmə­yə, özləri isə Allahın onları yeni xeyirxah əməllərə ruhlandır­masına layiqdirlər.

Sonra Fövqəluca Allah bildirir ki, tamamilə bütün insanlar nemət sahibi olmaq və şərdən qurtulmaq ümidi ilə Allaha dua edirlər, lakin bu zaman onlar müxtəlif məqsədlər güdürlər. Bəzi adamlar öz alçaq nəfslərinə uyaraq özləri üçün ancaq maddi nemətlər istəyirlər. Axirət günündə onlar yaxşı qismətdən məhrum ediləcəklər, çünki onlar özləri Axirətdən üz çevirdilər və onların arzusu ancaq bu dünya nemətinə  və ləzzətlərinə olan ehtirasla məhdudlaşırdı. Lakin insanlar da var ki, onlar həm bu dünyanın və həm də Axirət nemətinə nail olmağı arzulayırlar. Onlar Allahdan xahiş edirlər ki, din və dünya həyatı ilə bağlı olan bütün təşəbbüslərində Allah onlara kömək etsin. Hər iki qrup insanlar layiq olduqlarını və qazandıqlarını mütləq alacaqlar. Hər kəs öz əməllərinə, niyyətinə və səylərinə müvafiq gələn əvəz alacaqdır. Bəziləri üçün bu əvəz Allahın rəhməti, başqaları üçün isə ədaləti olacaqdır, lakin hər iki halda Fövqəluca Allah etdiklərinə görə ən kamil tərifə - həmdə layiq görüləcəkdir.

Ayə ona dəlalət edir ki, Allah dua edənlərin hamısından onların duasını qəbul edir, istər müsəlman olsun, istərsə kafir və ya günahkar olsun. Əgər Allah insanın yalvarışına diqqət yetirirsə, bu heç də Allahın ona qarşı məhəbbətinə və ya onun Rəbbə yaxın olmasına dəlalət etmir. Bu barədə o vaxt düşünmək olar ki, Axirət gününün nemətləri üçün yaxşı əməllər etməkdən ötrü və dinin hökmlərini yerinə yetirməyə görə Allah insana kömək etmiş olsun.

Bu dünyada yaxşılıq ifadəsi dedikdə, xoşagələn və icazə verilən ərzaq, vicdanlı əməklə qazanılmış sərvət, mömin zövcə, sevinc bəxş edən övlad, rahat həyat, faydalı biliklər, saleh əməllər və insanlara halal və lazım olan bir çox başqa şeylər nəzərdə tutulur. Axirət həyatında yaxşılıq dedikdə isə, qəbirdə, Qiyamət günü dirildikdən sonra məhşər ayağında və Cəhənnəmdə cəzadan xilas olmaq və həmçinin Allahın lütfünə və Rəhimli Rəbbin yaxınlığında olmağın əbədi ləzzətinə nail olmaq nəzərdə tutulur. Bax buna görə də bu ayədə xatırlanan dua dərin və geniş məna daşıyır. O dua ən kamil və üstün sayılan duadır və buna görə də Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) onu özü tez-tez təkrarlayar və başqalarını da buna təşviq edərdi.

ﭑ  ﭒ  ﭓ  ﭔ  ﭕ  ﭖﭗ  ﭘ  ﭙ  ﭚ   ﭛ  ﭜ  ﭝ     ﭞ  ﭟ  ﭠ   ﭡ  ﭢ     ﭣﭤ  ﭥ  ﭦﭧ   ﭨ  ﭩ  ﭪ  ﭫ  ﭬ   ﭭ  ﭮ 

 (2.203) “Sayı müəyyən olan günlərdə Allahı yad edin. Kim iki gün ərzində tələsib geri qayıtsa, ona heç bir günah olmaz. Kim də yub­a­narsa, ona da heç bir günah olmaz. Bu,  Allahdan qorxanlara aiddir. Allahdan qorxun və bilin ki, Onun hüzuruna toplanacaqsı­nız”.

Fövqəluca Allah Qurban bayramının ardıyca gələn sayı müəyyən olan günlərdə (təşriq günləri nəzərdə tutulur)* Onu zikr etməyi buyurmuşdur. Bu günlər öz xüsusiyyətləri və qədir-qiyməti ilə fərqlənir, çünki həmin günlərdə zəvvarlar həccin qalan ayinlərini yerinə yetirir və Allahın Özü­nün qonaqları sayılırlar. Bu günlərdə oruc tutmaq qadağandır, Allahı zikr et­mə isə, Onu başqa vaxtlardakı xatırlamalardan daha əfzəldir. Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) bununla əlaqədar demişdir: “Təşriq gün­lə­ri yemək, içmək və Allahı zikr etmək üçün təyin edilmişdir”.

Bu günlərdə Allahın zikr edilməsinə həmçinin daş atarkən, qurban kəsərkən və fərz namazlardan sonra edilən dualar da daxildir. Bəzi İslam alimləri hətta belə hesab edirdilər ki, təşriq günlərində Allahı, Qurban bayramında edildiyi kimi, tərifləyib ucaltmaq yaxşı olardı və bu rəy, mənə elə gəlir ki, yanlış deyil.

 Sonra Fövqəluca Allah buyurur ki, əgər zəvvar tələsərək Mina vadisini ikinci gün günəş batana qədər tərk edirsə, o, günah işlətmir, baxmayaraq ki, ona üçüncü gecəni Mina vadisində keçir­məyə və üçüncü gün daş atmağa icazə verilir. Fövqəluca Allah qullarına onların vəzifələrini asanlaş­dırmış və icazə verilmiş iki əməl arasında sərbəst seçmək imkanını təmin etmişdir. Amma tamamilə aydındır ki, əgər hər iki əmələ yol verilibsə, onda daha yaxşısı üçüncü gecəni Mina vadisində qalmaqdır, çünki bu halda zəvvar Allahı daha çox ibadət edə bilər.

Yuxarıda xatırlanan iki mərasim arasında seçməyə icazə verilməsi ilə əlaqədar olaraq başqa hallarda da belə icazə verildiyi kimi yanlış təsəvvür yarana biləcəyini nəzərə alan Fövqəluca Allah sonra bildirir ki, təkcə bu iki hökmün arasında seçim edən günah iş görmür. Məhz buna görə Allah Öz icazəsini, Rəbbinin hökmlərini, o cümlədən, həccə dair hökmlərini layiqincə yerinə yetirən təqvalı qulları ilə bağlayır.

Əgər insan hər hansı bir əməlində Allahdan qorxarsa, o heç vaxt sıxıntı çəkməz. Əgər o, Allah qarşısında ancaq bəzi hallarda qorxu hissi keçirərsə, onda o, törətdiyi günahlarına müvafiq cəza alacaqdır. İnsanlar Allahın hökmlərini yerinə yetirərək və itaətsizlikdən çəkinərək Ondan qorxmalıdırlar. Onlar bilməlidirlər ki, Allah onları bir yerə toplayacaq və onda hər bir adam nəyə layiqdirsə, onu da alacaqdır. Kim təqvalı olmuşsa, Allahdan mükafat alacaq, öz Rəbbindən qorxmayan isə ən sərt cəzaya məhkum ediləcək. Əvəzin labüdlüyü haqqında bilik təqvalılığı və möm­inliyi möhkəmləndirən mühüm amillərdən biridir və buna görə Allah Öz qullarını bunu bilməyə və yadda saxlamağa çağırır.

ﭯ   ﭰ  ﭱ  ﭲ  ﭳ  ﭴ  ﭵ  ﭶ  ﭷ  ﭸ   ﭹ  ﭺ  ﭻ  ﭼ ﭽ  ﭾ  ﭿ  ﮀ

 (2.204) “İnsanların eləsi də var ki, onun bu dünya həyatında da­nış­dığı sözlər səni heyran edər. O, qəlbində olana Allahı şahid gös­tə­rər. Əslində o, ən qatı mübahisəçidir”.

Allahı, xüsusilə həmin məqsədlər üçün ayrılmış saatlarda və gün­lərdə tez-tez zikr etmək hökmündən sonra (insan bunun sayəsində yaxşı­lıqlar və nemət əldə edir), Fövqəluca Allah, sözdə İslamı qəbul etmiş, amma əməlləri ilə bunu təsdiq etməyən adamlar haqqında xəbər verir. Onların sözləri əməlləri ilə düz gəlmir, axı söz insanı həm yüksəldə, həm də alçalda bilər.

Belə adam danışmağa başlayanda o, müsahiblərini öz nitqi ilə hey­rətləndirir və insanlara elə gəlir ki, onun sözləri doğru və faydalıdır. Sözlərinin daha da inandırıcı olması üçün o, bəyan edir ki, onun həqiqi imanının, dediyi sözlərindən fərqlənmədiyi Allaha çox gözəl məlumdur. Lakin əslində o, yalançıdır, çünki sözləri ilə işləri bir-biri ilə düz gəlmir. Əgər o, həqiqəti danışsaydı, sözləri əməllərinə zidd olmazdı, möminlər isə məhz belə keyfiyyətləri ilə fərqlənirlər və ikiüzlülükdən uzaqdırlar. Elə buna görə Allah belə adamı qatı mübahisəçi adlandırır. O, mübahi­sə­yə və ya müsahibəyə qoşulduqda, hökmən öz nəzər nöqtəsini təəssübkeşliklə müdafiə edir, həqiqətlə barışmaq istəmir və həmişə sadəliklə, haqqa itaət­karlıqla və mərdliklə fərqlənən möminlərin əxlaqi siması ilə uyuşmayan yaramaz keyfiyyətlər nümayiş etdirir.

ﮁ  ﮂ  ﮃ   ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊﮋ  ﮌ   ﮍ  ﮎ  ﮏ  ﮐ 

(2.205) “O, dönüb getdikdə yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə, ək­in­ləri və nəsilləri məhv etməyə çalışır. Allah isə fitnə-fəsadı sev­mir”.

O, olduğu yerlərdə möminləri yoldan çıxardır, onlardan aralanan ki­mi, günahlar törət­məyə başlayır və hər yerdə fitnə-fəsad yayır. Onun günahları əkinlərin, məhsulun və ev heyvan­larının məhvinə səbəb olur və onlar insanlara daha fayda vermirlər. Allah fitnə-fəsadı sevmir və yer üzündə fitnə-fəsad yayan qullara, onlar gözəl danışsalar da, amansız nifrət bəsləyir.

Bu ayə, insan öz sözlərini əməlləri ilə təsdiq etmədikcə, təkcə sözlərinə əsasən onun doğ­ru­çuluğu və ya yalançılığı, möminliyi və ya yaramazlığı haqqında mühakimə yürütməyin müm­kün olmadığını sübuta yetirir. Ondan belə bir nəticə də çıxır ki, hakimlər şahidlərin əməllərinə diqqət yetirməlidirlər, çünki doğruçu adamı yalançıdan ancaq onların əməlinə görə fərqlən­dir­mək olar. Həm də onların, əsassız iddialarına və özünütəriflərinə aldanmayaraq, rəftarına və digər təfərrüatlarına diqqət yetirilməlidir.

ﮑ  ﮒ  ﮓ  ﮔ  ﮕ  ﮖ  ﮗ    ﮘﮙ  ﮚ  ﮛﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ   

 (2.206) “Ona: “Allahdan qorx!” – deyildikdə, lovğalıq onu da­ha da günaha sürüklə­yər. Ona Cəhənnəm bəs edər. Ora nə pis ya­taq­dır!”

Fövqəluca Allah bildirir ki, yer üzündə fitnə-fəsad yayan günahkar onu təqvalı olmağa dəvət edəndə, Allahın hökmlərini pozaraq, təkəbbürlə üz döndərir. O, nəinki Allaha itaətsizliyini davam etdirir, hətta ən səmimi xeyirxahları qarşısında dikbaşlıq edir. Ona Cəhənnəm bəs edər. O, hər bir günahkarın və dikbaşın məskəni olacaqdır! Əbədi cəzanın, sonsuz dəhşət­lərin və hüdudsuz qəm-qüssənin hökm sürdüyü yer necə də pisdir! Günah­karların aqibəti yüngülləşdi­rilməyəcək və onlar əcr qazanacaqlarına ümid­lə­rini itirəcəklər. Törətdikləri cinayətlərin qisası belə alınacaqdır. Allah bizi belə qismətdən qorusun!

ﮠ   ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧﮨ  ﮩ   ﮪ  ﮫ  ﮬ 

 (2.207) “İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər. Allah Öz qullarına qarşı Şəfqətlidir!”

“Şara” feli “satmaq” və “satın almaq” mənalarını bildirir. O, iki əks  mənası olan sözlərə aiddir. Bu ayədə o, “satmaq”* mənasında işlədil­miş-­ dir. Həmin söz eyni mənada Fövqəluca Allahın: “Onu dəyərsiz bir qiymətə - bir neçə dirhəmə satdılar...” (Yusuf, 12/20) ayəsində işlədilmişdir.

Şərh edilən ayə müşriklərin İslamdan üz döndərməsini təklif et­dikləri Suheyb b. Sinan ər-Rumi ilə əlaqədar nazil edilmişdir. Bunu İbn Abbas, Ənəs, Səid b. əl-Müseyəb, Əbu Osman ən-Nəhdi, İkrimə və başqa­ları rəvayət etmişlər. Suheyb İslama Məkkədə daxil olmuşdur və o, Mədinə­yə hicrət etmək istədikdə, adamlar ona öz var-dövləti ilə yola çıx­masına mane oldular və bütün əmlakından əl çəkərək getməsinə icazə verdilər. O, bütün əmlakını onlara verərək, canını təqib edilməkdən qurta­rır və elə həmin vaxt Allah bu ayəni nazil edir. Bir neçə səhabə, o cümlədən Ömər b. əl-Xəttab da onların arasında olmaqla, Suheybi əl-Xarra adlı yerdə qarşıladılar və ona dedilər: “Xeyirli sövdə ilə təbrik edi­rik! Xeyirli sövdə ilə təbrik edirik!” O isə belə cavab verdi: “Allah si­zin də sövdələrinizi ziyansız etsin! Siz nəyə işarə edirsiniz?” Belə olduqda onlar Allahın onun barəsində ayə nazil etdiyini ona danışdılar. Həmçinin rəvayət edirlər ki, Allahın Elçisi (s.ə.s.) demişdir: “Suheybin sövdəsi sərfəli olmuşdur!”

Əbu Osman ən-Nəhdi rəvayət edib ki, bir dəfə Suheyb dedi: “Mən Məkkədən köçüb Peyğəmbərin (s.ə.s.) yanına hicrət etmək istəyəndə qureyşlilər mənə dedilər: “Ey Suheyb! Sən bizə gələndə sənin əmlakın yox idi. Doğrudanmı sən indi bizdən bütün əmlakınla çıxıb getmək istə­yirsən? Allaha and içirik ki, sən bunu heç vaxt etməzsən!” Belə olduqda mən soruşdum: “Deyin görüm, mən öz əmlakımı sizə versəm, məni rahat qoyarsınızmı?” Onlar dedilər: “Bəli”. Məm mal-mülkümü onlara verdim və onlar da məndən əl çəkdilər. Mən isə yola çıxdım və Mədinəyə gəldim. Bunu bildikdə, Peyğəmbər (s.ə.s.) demişdi: “Suheybin sövdəsi sərfəli olmuş­dur! Suheybin sövdəsi sərfəli olmuşdur!””

Həmməd b. Sələmə Əli b. Yeziddən, (o, da Səid b. əl-Museyabdan)  rəvayət edir ki, Suheyb Peyğəmbərin (s.ə.s.) yanına hicrət etmək məqsə­dilə gedərkən bir neçə qureyşli onu təqib etməyə başlamışdılar. Belə ol­duq­da o, öz dəvəsindən düşərək, oxqabından oxlarını çıxarıb demişdir: “Ey qureyşlilər! Siz bilirsiniz ki, mən sizin aranızda ən yaxşı ox atıcısı­yam. Allaha and içirəm, mən öz öxqabımdan sonuncu oxu atana qədər siz mənə yaxınlaşa bilməzsiniz. Lakin hətta bundan sonra da əlimdə tuta bilə­cəyimə qədər qılıncımla sizinlə döyüşərəm. Nə istəyirsiniz edin, amma istəyirsinizsə, Məkkədə sərvətimi harada gizlətdiyimi sizə deyim və siz də məni rahat buraxın”. Onlar bununla razılaşdılar və Suheyb Peyğəmbərin (s.ə.s.) yanına gəldikdə, o (s.ə.s.) ona dedi: “Sərfəli sövdə ilə təbrik edi­rəm!” O (s.ə.s.), Suheybə onunla əlaqədar (şərh olunan) ayənin nazil ol­ma­sı barədə xəbər verdi.

Lakin İslam alimlərinin əksəriyyəti hesab edirdilər ki, bu vəhy Allah yolunda mübarizə aparan hər bir mücahidə dair nazil edilmişdir. Çünki Fövqəluca Allah buyurub: “Doğrudan da, Allah möminlərdən, Cənnət müqabilində onların canlarını və mallarını satın almışdır. Çünki on­lar Allah yolunda vuruşub öldürür və öldürülürlər. Bu, Allahın Töv­ratda, İncildə və Quranda Öz öhdəsinə götürdüyü bir vəddir. Allah­dan daha yaxşı əhdini yerinə yetirən kimdir? Elə isə sövdələşdiyiniz alış-verişə görə sevinin. Məhz bu, böyük uğurdur”[3].

Döyüşlərin birində Xişam b. Əmir düşmənlərin arasına atıldı və bir neçə müsəlman bu hərəkətinə görə onu danladılar. Belə olduqda, Ömər b. əl-Xəttab, Əbu Xureyrə və digər səhabələr onlara etiraz etdilər və şərh etdiyimiz ayəni onlara oxudular. Bütün bu deyilənlər haqqında daha ətraflı İbn Kəsirin təfsirində bəhs edilir.

---

* Bu ifadə “ehrama girmək” kimi də işlədilir. F.S.

[1] Müəllifin bu ifadəsi Allahın bilavasitə Özünün qullarının yanında olması mənasına gəlmir, çünki Allah Özünün elmi, hikməti, hərşeyibilmək, hərşeyigörmək, hərşeyənəzarətetmək, hərşeyiəhatəetmək (və b.) kimi ilahi özəllikləri ilə bütün yaratdıqlarını eyni zamanda istisnasız olaraq qaplayır. F.S.

[2] Təməttü həcci – Bu həcci etmək istəyən adam, miqatda (Məkkəyə doğru yolda zəvvarların ehrama girdikləri yer. F.S.) niyyət edərkən yalnız ümrəyə niyyət etməlidir. Bax: Səid ibn Əli ibn Vəhf əl-Qəhtani, “Həcc, ümrə və ziyarət bələrçisi, Bakı, “Adiloğlu” , 2007 (Ərəb dilindən tərc.  R. Muradlınındır), səh. 32-33.  F.S.

* Təvaf etmək - ətrafına dolanmaq. F.S.

* Təşriq günləri – Qurban bayramının birinci günündən (zilhiccənin onuncu günü) sonrakı üç günə  verilən addır. Ərəblər bu günlərdə qurban ətini  qurutmaq üçün günəş altında sərdikləri üçün bu günlərə təşriq adı verilmişdir. Təşriq sözü – gözəl üzlü olmaq, üzünü şərqə tutmaq, günəşdə ət qurutmaq kimi mənalara malikdir. “Şamil İslam Ensiklopediyası, türk dilində (“İkra-2” elektron proqramı).  F.S.

* Yəni, öz canını Allaha satmış, vermiş, fəda etmişdir mənasında. F.S.

[3] Tövbə, 9/111